Pirineji

Izvor: Wikipedija
Prijeđi na navigaciju Prijeđi na pretragu
Pirineji
Pyrenees ( fr. ) · Pirineos ( es. ) · Pirineus ( ca. )
Centralni Pirineji
Koordinate 42°40′0″N ,  1°00′0″E
Visina 3,404 m
Najvi?i vrh Aneto
Du?ina 491 km
Lokacija
Dr?ava   Francuska
  ?panjolska
  Andora
Geologija
Starost paleozoik i mezozoik

Pirineji ili Pireneji ( ?panski Pirineos [pi?i?neos] , francuski Pyrenees [pi?ene] , aragonski Pirineus [pi?i?neus] , katalonski Pirineus [pi?i?n?us] , oksitanski Pireneus [pi?e?n?ws] , baskijski Pirinioak [pi??inio?ak] ), planinski venac na jugozapadu Evrope koji ?ini prirodnu granicu između Francuske i ?panije . Oni odvajaju Pirinejsko poluostrvo od Francuske, a prostiru se oko 430 km od Biskajskog zaliva na Atlantskom okeanu do rta Kap d Kre na Sredozemnom moru .

Ve?im delom glavni greben ?ini francusko-?pansku granicu, sa kne?evinom Andorom između njih. Najve?i izuzetak od ovog pravila je dolina Val d'Aran , koja pripada ?paniji iako le?i na severnoj strani grebena. Druga manja orografska odstupanja uklju?uju vodopad Serdanj i ?pansku enklavu ? grad Ljivija .

Ime su dobili po Pireni , k?eri kralja Bebricija i Heraklovoj ljubavnici.

Geografija [ uredi | uredi kod ]

Pirineji su deo slede?ih francuskih departmana, od istoka na zapad: Pyrenees-Orientales , Aude , Ariege , Haute-Garonne , Hautes-Pyrenees , i Pyrenees-Atlantiques .

Pirineji su takođe deo slede?ih ?panskih provincija: Girona , Barcelona , Lleida , Huesca , Zaragoza , Navarre , i Guipuzcoa .

Kona?no, Pirineji su deo nezavisne kne?evine Andore .

Pirineji su podeljeni na tri dela: centralni, atlantski ili zapadni i isto?ni.

Centralni Pirineji se pru?aju na istok od Port d Kanfranka do Val d'Arana, i u njima su najve?i vrhovi:

Na atlantskim Pirinejima strane se postepeno uzdi?u od istoka na zapad. Na isto?nim Pirinejima, s izuzetkom jednog prekida na krajnjem istoku Pyrenees Ariegeoises, srednja nadmorska visina je ujedna?ena dok iznenada ne opadne u delu lanca poznatog kao Alberes.

Geologija [ uredi | uredi kod ]

Pirineji su stariji od Alpa : prvi sedimenti su stvoreni u obalskom basenu za vreme Paleozoika i Mezozoika . U periodu starije Krede nastao je Baskijski zaliv, koji je gurnuo ?paniju prema Francuskoj i stvorio velike slojeve potisnutog sedimenta. Intenzivan pritisak i udizanje zemljine kore prvo su se desili u isto?nom delu i postepeno se pro?irio na ?itav lanac, da bi kulminirali u epohi Eocena .

Isto?ni deo Pirineja se sastoji mahom od granitnih i gnajsnih stena, dok na zapadu granitni vrhovi imaju kre?nja?ke slojeve. Masivni i o?tri vrhovi grebena su od granita, koji je posebno otporan na eroziju , kao i na glacijalne promene.

Predeo [ uredi | uredi kod ]

Jezero Artouste

Upadljive odlike pirinejskog pejza?a su:

  • odsustvo veliki jezera, kakvima su ispunjene doline Alpa,
  • retki i visoki planinski prevoji,
  • veliki broj planinskih bujica koje se zovu gaves , koje ?esto stvaraju visoke vodopade, koje nadma?uju jedino oni u Skandinaviji ,
  • ?esta pojava kada gornji deo dolina dobija oblik polukru?nih strmih grebena, zvanih cirk .

Najve?i vodopad je Gavarnije (462 m), na ulazu Gave de Pau ; Cirque de Gavarnie , u istoj dolini, je verovatno najpoznatiji primer kru?ne formacije. Nema niskih prevoja; između dve strane grebena, kuda prolaze najva?niji putevi i ?elezni?ke pruge između Francuske i ?panije, postoji samo jedan Col de la Perche , između doline reke Tet i doline reke Segre , i drugi Col de Somport ili Port de Canfranc, na starom Rimskom putu od Saragose do Oloron-Sainte-Marie .

Posebno zanimljiva atrakcija je La Breche de Roland , otvor u grebenu, koji je po tradiciji stvorio Roland .

Prirodna bogatstva [ uredi | uredi kod ]

Pic de Bugatet u prirodnom rezervatu 'Neouvielle'

U Pririnejima rude metala nisu od ve?eg zna?aja, iako postoje rudnici gvozdene rude u Vie de Sos u Ariege i u podno?ju Canigoua u isto?nim Pirinejima. Rezerve uglja koje se mogu eksploatisati nalaze se uglavnom na ?panskoj strani, ali na francuskoj strani postoje brojna nalazi?ta lignita . Otvoreni rudnik u Trimunu (Ariege) je jedan od najve?ih nalazi?ta talka u Evropi.

Mineralna vrela su obilna i zna?ajna, a naro?ito su poznati topli izvori, kojih na Alpima ima vrlo malo. Topli izvori, od kojih treba pomenuti Bagneres-de-Luchon i Eaux-Chaudes imaju dosta sumpora i uglavnom se nalaze visoko, u granitnim stenama. Ni?i izvori, kao ?to su Bagneres-de-Bigorre , Rennes-les-Bains and Campagne , imaju vi?e selena i nisu mnogo topli.

Klima [ uredi | uredi kod ]

Vrh Pirineja leti.

Koli?ina padavina, ki?e i snega, je mnogo ve?a u zapadnim nego u isto?nim Pirinejima, ?to se razli?ito odra?ava na klimu. Prvo, isto?ni Pirineji nemaju gle?ere , jer je koli?ina snega koja padne nedovoljna za njihov razvoj. Gle?eri su ograni?eni na severne padine centralnih Pirineja i ne klize nani?e u doline, kao u Alpima, ali imaju veliku du?inu na planinskom grebenu. Oni ?ine, u stvari, uzanu zonu blizu vrhova najvi?ih planina. Ovde, kao i u drugim visokim planinskim lancima centralne Evrope, ima dokaza o mnogo ve?em prostiranju gle?era za vreme Ledenog doba . Slu?aj gle?era u dolini Argelbs u departmanu Hautes-Pyrenees je najbolji primer. Linija snega varira u razli?itim delovima Pirineja između 2700-2800 m. nadmorske visine.

Flora i fauna [ uredi | uredi kod ]

Planinska bujica u leto.

Jo? zna?ajniji efekat ve?ih padavina na zapadnom delu lanca ima na vegetaciju. Ni?i delovi planine na krajnjem zapadu su dobro po?umljeni, ali koli?ina ?uma opada prema istoku, pa su isto?ni Pirineji prili?no divlji i goli. Postoji promena i u sastavu flore od zapada prema istoku. Na zapadu je flora, bar na severu, sli?na onoj u centralnoj Evropi, dok je na istoku mediteranska, iako je razlika u geografskoj ?irini samo 1°. Pirineji su relativno bogati endemskim vrstama, kao i Alpi, a kao najzna?ajniji primerci endemizma su jedinstvena evropska vrsta Dioscorea (vrsta puzavice), Dioscorea pyrenaica , koja se mo?e na?i samo u visokim predelima centralnih Pirineja, i monotipska vrsta Xatardia , koja raste samo na visokom prevoju između Val d'Eynes i Katalonije . Rod koji je najbogatije predstavljen u Pirinejima su kamenikes , od kojih su nekoliko vrsta endemske.

U fauni Pirineji takođe imaju neke izvanredne primerke endemizma. Pirinejska vodena krtica ( Galemys pyrenaicus ) mo?e se na?i samo u nekim potocima na severnim padinama planine, jedini drugi ?lan ovog roda nalazi se u rekama Kavkaza u ju?noj Rusiji . Pirinejski (Euproctus pyrenaicus), endemski rođak salamandera, takođe ?ivi u potocima i jezerima na velikim visinama. Među ostalim osobenostima pirinejske faune su slepi insekti u pe?inama Ariege, najva?niji rodovi su Anophthalmus i Adelops . Pirinejski ibis je misteriozno nestao u januaru 2000; doma?i pirinejski mrki medved je gotovo istrebljen u 1990-im , ali je ponovo naseljen 1996, kada su tri medveda dovedena iz Slovenije . Uspe?no su odgajani pa se veruje da danas ima 15 mrkih medveda u centralnom regionu oko Fosa i ?etiri doma?a medveda u dolini Aspe.

Sportovi [ uredi | uredi kod ]

Obe strane Pirineja su popularne destinacije za zimske sportove, kao ?to je alpsko skijanje i planinarenje . Poznatiji centri su Formigal , Pantikosa , Bakeira-Beret .

U leto i jesen na Pirinejima se odr?avaju dve velike biciklisti?ke trke, Tur d Frans koji se vozi svake godine u julu i Vuelta a Espanja koja se vozi u septembru. Etape koje se voze kroz Pirineje ?esto su odlu?uju?i momenti u obe trke, koji privla?e stotine hiljada gledalaca.

Ski centri [ uredi | uredi kod ]

Vrhovi [ uredi | uredi kod ]

Najvi?i vrh na Pirinejima je Aneto (3.404 m), koji se nalazi na ?panskoj strani.

Najvi?i vrhovi [ uredi | uredi kod ]

Vidi jo? [ uredi | uredi kod ]

Spolja?nje poveznice i reference [ uredi | uredi kod ]

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Pirineji&oldid=41288864