Były
prezydent Uzbekistanu
Islom Karimov
na znaczku pocztowym z uzbeckimi dzie?mi
Centrum
Taszkentu
Siedziba parlamentu w
Taszkencie
Teatr Nawoj w
Taszkencie
Samarkanda
Fergana
Jezioro Aralskie
na granicy Uzbekistanu i
Kazachstanu
Uzbekistan
(
uzb.
O?zbekiston
, Republika Uzbekistanu ?
O?zbekiston Respublikasi
) ? pa?stwo poło?one w
Azji ?rodkowej
, członek
Wspolnoty Niepodległych Pa?stw
. Jest
krajem podwojnie ?rodl?dowym
.
Uzbekistan jest najludniejszym krajem Azji ?rodkowej (ponad 45% ludno?ci regionu)
[3]
, a po gwałtownym spadku liczby ludno?ci
Ukrainy
stał si? w 2023 r. drugim po Rosji najludniejszym krajem powstałym po rozpadzie
ZSRR
[4]
.
Uzbekistan le?y w
Azji ?rodkowej
mi?dzy dwiema wielkimi rzekami ?
Amu-dari?
i
Syr-dari?
. Powierzchnia w wi?kszo?ci rowninna. Około 20% powierzchni kraju stanowi? gory i przedgorza. Na wschodzie i połnocnym wschodzie kraju le??
Gory Ałajskie
i
Tienszan
, gdzie znajduje si? najwy?szy szczyt kraju ?
Hazrat Sulton
, osi?gaj?cy wysoko?? 4634 m
n.p.m.
Mi?dzy nimi le?y urodzajna, nawadniana
Kotlina Ferga?ska
, ktorej cz??? nale?y do Uzbekistanu. ?rodkow? cz??? kraju zajmuje
Nizina Tura?ska
z rozległ? pustyni?
Kyzył-kum
, na ktorej terenami osadniczymi s? nieliczne oazy i doliny rzek Syr-darii,
Zarafszanu
,
Kaszka-darii
i Amu-darii. Zachodni skraj zajmuje rownie pustynny płaskowy?
Ustiurt
. Do Uzbekistanu nale?y południowa cz??? dawnego
Jeziora Aralskiego
.
Klimat kontynentalny
skrajnie suchy, z ciepłymi zimami (temperatura wahaj?ca si? w przedziale 3 do 10 °C) i gor?cym, suchym latem, z temperaturami si?gaj?cymi nawet 45 °C. Mała ilo?? opadow (do 200 mm na terenach rowninnych), nie sprzyja rozwojowi rolnictwa, i czyni koniecznym nawadnianie pol uprawnych.
Uzbekistan jest
krajem podwojnie ?rodl?dowym
. Ł?czna długo?? granic z poszczegolnymi s?siadami wynosi 6221 km (
Afganistan
137 km,
Kazachstan
2203 km,
Kirgistan
1099 km,
Tad?ykistan
1161 km,
Turkmenistan
1621 km). Do najwi?kszych miast nale??:
Taszkent
(stolica)
[5]
,
Samarkanda
,
Namangan
,
Andi?an
,
Buchara
,
Fergana
,
Chiwa
.
W I tysi?cleciu p.n.e. terytorium dzisiejszego Uzbekistanu znajdowało si? w obr?bie staro?ytnych krolestw
Baktrii
i
Sogdiany
(znajduj?ce si? w Uzbekistanie miasto
Samarkanda
było niegdy? centrum tego ostatniego). Od VI w. p.n.e. rz?dzili tutaj przedstawiciele perskiej dynastii
Achemenidow
. Obszar ten został nast?pnie podbity przez
Aleksandra Macedo?skiego
. Po jego ?mierci rz?dzili tu
Seleucydzi
. Wielkiego znaczenia nabrał tzw.
Jedwabny Szlak
, b?d?cy swoist? lini? ł?czno?ci pomi?dzy cywilizacjami
Chin
,
Indii
,
Bliskiego Wschodu
i
Europy
. W połowie III wieku p.n.e. władz? obj?ły miejscowe rody, nast?pnie cz??? ziem znalazła si? w imperium Kuszanow. W VIII wieku Uzbekistan dostał si? pod panowanie
Arabow
. Ich najazd doprowadził do upadku rozwijaj?cej si? od czasow Aleksandra kultury, ktora, odmieniona za przyczyn? gł?bokiej islamizacji, mogła odrodzi? si? dopiero w IX w. W X wieku nast?piły opuszczenie ziem przez wojska arabskie i obj?cie rz?dow przez ira?sk? dynasti?
Samanidow
. W latach 1220?1221 nast?pił tragiczny w skutkach najazd wojsk
Czyngis-chana
, ktory pozostawił po sobie wiele zniszcze?. Dopiero w XIV wieku Mongołowie zostali wyparci przez
Timura
, a terytorium obecnego Uzbekistanu wkroczyło na drog? szybkiego rozwoju. W ko?cu XV wieku terenem udało si? zawładn?? przedstawicielom koczowniczych plemion uzbeckich, ktore osiedliły si? mi?dzy
Amu-dari?
a
Syr-dari?
ok. 1430. Poszczegolne
chanaty
były stopniowo podbijane przez
Rosj?
carsk? w XIX wieku, ktora o wpływy na tym terenie rywalizowała z
Imperium brytyjskim
. W 1924 powstała
Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka
, ktora weszła w skład ZSRR. 31 sierpnia 1991 ogłoszona została deklaracja niepodległo?ci. Na podstawie
Rezolucji Rady Bezpiecze?stwa ONZ nr 737
z 29 stycznia 1992 roku Uzbekistan został członkiem
ONZ
[6]
.
W latach 90. w kraju wybuchło powstanie d?ihadystyczne wywołane przez
Islamski Ruch Uzbekistanu
. Jego głownym celem było utworzenie w Uzbekistanie pa?stwa muzułma?skiego, nast?pnie w całej
Azji Centralnej
, w ktorej miałby zosta? utworzony ponadnarodowy
kalifat
. Radykalne pogl?dy ruchu zdobyły poparcie
Al-Kaidy
[7]
[8]
[9]
.
Według statystyk oficjalnych (w kraju od 1989 nie przeprowadzono ani jednego spisu ludno?ci) w 2017 roku
Uzbecy
stanowili 83,80% ludno?ci kraju. Inne narodowo?ci zamieszkuj?ce Uzbekistan to
Tad?ycy
(4,81%),
Kazachowie
(2,50%),
Rosjanie
(2,33%),
Karakałpacy
(2,21%),
Kirgizi
(1,85%),
Tatarzy
(0,61%),
Turkmeni
(0,60%),
Korea?czycy
(0,55%)
[10]
. Obecnie (2019) liczba ludno?ci w Uzbekistanie wynosi 33 398 578 mieszka?cow
[11]
.
Uzbekistan jest
unitarn?
republik?
, w ktorej funkcjonuje
system prezydencki
. Głow? pa?stwa jest
Prezydent Republiki Uzbekistanu
, ktorym od 8 wrze?nia 2016 jest
Shavkat Mirziyoyev
. Według obowi?zuj?cego prawa wyborczego prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych na 5-letni? kadencj? z mo?liwo?ci? jednej reelekcji, wcze?niej kadencje trwały 7 lat. W ostatnich wyborach z 24 pa?dziernika 2021
[12]
Shavkat Mirziyoyev otrzymał według oficjalnych danych 80,1% głosow. Na czele rz?du stoi
premier
, ktorym od 14 grudnia 2016 jest
Abdulla Aripov
.
Władz? ustawodawcz? sprawuje
dwuizbowy
parlament
(Najwy?sze Zgromadzenie,
uzb.
Oliy Majlis
). W skład 150-osobowej izby ni?szej (Izba Ustawodawcza,
uzb.
Qonunchilik palatasi
) wchodz? przedstawiciele partii:
Koalicja rz?dowa:
Opozycja parlamentarna:
Uzbekistan jest członkiem
Organizacji Narodow Zjednoczonych
,
Wspolnoty Niepodległych Pa?stw
,
Organizacji Wspołpracy Gospodarczej
i
Szanghajskiej Organizacji Wspołpracy
.
Uzbekistan znalazł si? na 158. miejscu ze 167 pa?stw obj?tych badaniem
wska?nika demokracji
przez
Economist Intelligence Unit
w 2017 roku.
Pod wzgl?dem administracyjnym kraj dzieli si? na 12
wilajetow
(
andi?a?ski
,
bucharski
,
chorezmijski
,
d?yzacki
,
ferga?ski
,
kaszkadaryjski
,
namanga?ski
,
nawojski
,
samarkandzki
,
surchandaryjski
,
syrdaryjski
,
taszkencki
), jedn? republik? autonomiczn?
Karakałpacj?
, oraz jedno miasto stołeczne
Taszkent
.
Polityka wewn?trzna i zagraniczna
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Zachodni obserwatorzy wskazywali na naruszenia praw człowieka przez re?im
Isloma Karimova
. Wybory parlamentarne z 26 grudnia 2004 roku, uznane przez władze rosyjskie za przejrzyste, w pełni demokratyczne i prawidłowo zorganizowane, wywołały fal? krytyki ze strony obserwatorow zachodnich, zwłaszcza tych działaj?cych z ramienia
OBWE
. Zwracano uwag? m.in. na niedopuszczanie do wyborow działaczy opozycyjnych oraz całkowit? kontrol? ?rodkow przekazu przez administracj? Karimova.
Karimov podejmował wszelkie mo?liwe ?rodki, aby zapobiec przej?ciu władzy w pa?stwie przez skrajne organizacje islamskie. W tym celu prowadzone były działania maj?ce na celu niszczenie aktywno?ci tych organizacji, z prewencyjnymi aresztowaniami i brutalnymi metodami ?ledztwa wł?cznie. W 2001 roku Karimov naraził si? islamskim fundamentalistom, pozwalaj?c
Stanom Zjednoczonym
na korzystanie z uzbeckiej przestrzeni powietrznej i obecno?? ameryka?skich kontyngentow wojskowych słu??cych do wsparcia działa? w Afganistanie. Uzbeckie władze zastrzegły rownocze?nie, i? mog? to by? wył?cznie oddziały pomocnicze i humanitarne, unikaj?c w ten sposob oskar?e? o udzielenie Amerykanom bazy wypadowej do rozpocz?cia wojny napastniczej. To wła?nie z terytorium Uzbekistanu Zwi?zek Radziecki napadł na Afganistan w 1979 roku. W swej polityce zagranicznej Karimov zr?cznie lawirował pomi?dzy
Rosj?
a Stanami Zjednoczonymi, nie dopuszczaj?c do pełnego uzale?nienia si? od ?adnego z nich.
Według rankingu
Global Firepower
wojska uzbeckie w 2014 roku liczyły 65 tys. ?ołnierzy zawodowych oraz 20 tys. rezerwistow. Uzbeckie siły zbrojne stanowiły w 2014 roku 48. sił? militarn? na ?wiecie, a w 2015 roku zaj?ły 54. miejsce pod wzgl?dem rocznego bud?etu na cele obronne, ktory wyniosł 70 mln
USD
.
Uzbekistan, z racji braku bezpo?redniego dost?pu do morza, dysponuje dwoma
rodzajami sił zbrojnych
:
wojskami l?dowymi
oraz
siłami powietrznymi
. Uzbrojenie sił l?dowych Uzbekistanu składało si? w 2014 roku z: 420 czołgow, 715 opancerzonych pojazdow bojowych, 143
dział samobie?nych
, 109
wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych
oraz 980 zestawow
artylerii
holowanej. Uzbeckie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 69
my?liwcow
, 48
samolotow transportowych
(w 2015 ? 49), 2
samolotow szkolno-bojowych
, 65
?migłowcow
oraz 25
?migłowcow szturmowych
. Poza spadkiem w rankingu i nabyciem jednego samolotu transportowego w/w dane nie zmieniły si? w stosunku do 2014 roku
[13]
.
Uzbekistan to kraj w przewa?aj?cej mierze rolniczy, w ktorym najwi?ksze znaczenie gospodarcze od lat posiada uprawa
bawełny
(?wiatowy lider w produkcji
[3]
). Rozwini?te s? produkcja
jedwabiu
, hodowla
owiec
i sadownictwo. Sprzyjaj?cy klimat pozwala na upraw? takich ro?lin jak
morele
,
brzoskwinie
,
winoro?l wła?ciwa
,
granaty
. Corocznie produkuje si? rownie? około 3,5 miliona ton ziarna zbo?. Kraj posiada znacz?ce zapasy ro?norodnych surowcow mineralnych. W?rod nich wymieni? mo?na
złoto
(4. miejsce na ?wiecie),
mied?
(11.),
uran
(7.),
ołow
,
srebro
,
fosforyty
,
sole potasowe
. Odkryto zapasy
gazu ziemnego
.
Dochod narodowy: 3800 USD na 1 mieszka?ca (2014). Inflacja: 10%. Struktura zatrudnienia: usługi ? 35,7%, przemysł ? 26,3%, rolnictwo ? 38%. Handel zagraniczny: eksportuje si? głownie bawełn?, metale, nawozy sztuczne, natomiast importuje si? ?ywno??, tekstylia, obuwie. Głownymi partnerami handlowymi s?:
Rosja
,
Chiny
,
Ukraina
,
Korea Południowa
,
Niemcy
. Obroty w handlu z zagranic? w 2004 ? eksport: 3,7 mld USD, import: 2,82 mld USD.
W maju 2018 pod wpływem presji mi?dzynarodowej w kraju zakazano pracy przymusowej, głownie osob niepełnoletnich
[14]
. Wcze?niej wysyłano uczniow i pracownikow instytucji pa?stwowych do pracy przy zbieraniu bawełny i sprz?taniu ulic.
Opracowany za czasow
Zwi?zku Radzieckiego
nieprzemy?lany system irygacji pol bawełny doprowadził do katastrofy ekologicznej. W wyniku stałego wysychania
Jeziora Aralskiego
powstała ogromna pustynia pełna szkodliwych substancji chemicznych, ktore przez dziesi?ciolecia wymywane były z pol uprawnych, gdzie stosowane były w zdecydowanie nadmiernych ilo?ciach. Ma to katastrofalny wpływ na zdrowie mieszka?cow. W rejonach na południe od Jeziora Aralskiego notuje si? wysoki poziom zachorowa? na
raka
, zwłaszcza układu pokarmowego,
białaczk?
,
choler?
. Tereny te charakteryzuj? si? rownie? wysok? ?miertelno?ci? noworodkow. Uczeni wskazuj? na mo?liwo?? powstania dziedzicznych wad genetycznych.
W 2020 roku w
rankingu wolno?ci prasy
Uzbekistan zaj?ł 156. miejsce
[15]
.
Struktura religijna kraju w 2021 roku według
World Christian Database
[16]
:
- muzułmanie
? 96,2%,
- bez religii ? 2,5%,
- chrze?cijanie
? 1% (
prawosławni
? 0,6%, niezale?ne ko?cioły ? 0,27%,
protestanci
? 0,12%, niestowarzyszeni ? 0,04% i
katolicy
? 0,01%),
- tradycyjne religie etniczne ? 0,19%,
- buddy?ci
? 0,14%,
- inne religie ? 0,02%.
Odsetek chrze?cijan w kraju spada w miar? emigracji etnicznych Rosjan i innych Słowian
[17]
. Według raportu z 2018 roku ok. 93% uwa?ało si? za muzułmanow i 4% za chrze?cijan prawosławnych. W kraju funkcjonowało tak?e 50 ko?ciołow
zielono?wi?tkowych
, 27 korea?skich protestantow, 22
baptystow
, 9
adwentystow dnia siodmego
, 8 wspolnot
?ydowskich
, 6 o?rodkow
bahaistow
i 5 ko?ciołow katolickich. Uzbekistan znany jest jako miejsce systematycznego łamania praw i wolno?ci religijnych obywateli
[18]
.
- ↑
Ludno?? Uzbekistanu. Demografia 2023: przyrost naturalny, ?redni wiek. Prognozy i dane historyczne
[online], www.populationof.net
[dost?p 2023-09-28]
(
pol.
)
.
- ↑
a
b
c
d
Dane dotycz?ce PKB na podstawie szacunkow
Mi?dzynarodowego Funduszu Walutowego
na rok 2023:
International Monetary Fund:
World Economic Outlook Database, April 2023
. [dost?p 2023-05-21].
(
ang.
)
.
- ↑
a
b
Jerzy Ol?dzki:
Uzbekistan ? co oferuje najludniejszy kraj Azji Centralnej?
. rp.pl, 2021-06-05. [dost?p 2023-09-28].
- ↑
Uzbekistan stał si?, wskutek spadku liczby ludno?ci Ukrainy o 16 milionow, drugim po Rosji najludniejszym krajem postsowieckim
. wnp.pl, 2023-06-09. [dost?p 2023-09-28].
- ↑
Uzbekistan
, [w:]
Encyklopedia PWN
[dost?p 2022-07-04]
.
- ↑
Security Council Resolution 737 ? UNSCR
[online], unscr.com
[dost?p 2022-02-15]
.
- ↑
Inside Al Qaeda: global network of terror, by Rohan Gunaratna, s. 169.
- ↑
Lena Jonson
Tajikistan in the New Central Asia: Geopolitics, Great Power Rivalry and
s. 96. 2006. 978-1845112936.
- ↑
https://web.archive.org/web/20180715094412/http://www.understandingwar.org/tajikistan-and-afghanistan
-hile the IMU still seeks to topple the Uzbek government, it now also wants to establish an Islamic Caliphate that spans Central Asia.”.
- ↑
Sytuacja demograficzna w Republice Uzbekistanu
.
- ↑
Ludno?? Uzbekistanu. Demografia 2019: przyrost naturalny, ?redni wiek. Prognozy i dane historyczne.
[online], www.populationof.net
[dost?p 2019-12-10]
.
- ↑
Wybory prezydenckie w Uzbekistanie ? Studium Europy Wschodniej UW
[online], studium.uw.edu.pl
[dost?p 2022-02-20]
.
- ↑
Uzbekistan
.
Global Firepower
.
(
ang.
)
.
- ↑
Jakub
J.
Jusi?ski
Jakub
J.
,
Kraj Azji ?rodkowej wydał wa?ny akt prawny. Koniec z pracami przymusowymi
, ?WP money”, 11 maja 2018
[dost?p 2018-05-11]
(
pol.
)
.
- ↑
Uzbekistan
.
Reporterzy bez Granic
. [dost?p 2020-05-19].
(
ang.
)
.
- ↑
Uzbekistan: Full Country Dossier
[online], World Christian Database
[dost?p 2022-05-09]
(
ang.
)
.
- ↑
Uzbekistan
[online], United States Department of State, 2020
[dost?p 2022-05-08]
(
ang.
)
.
- ↑
Uzbekistan: Towards Religious Freedom
[online], CABAR.asia, 24 kwietnia 2020
[dost?p 2022-05-08]
(
ang.
)
.
- ↑
Uznawana przez 5 pa?stw
- ↑
Uznawany przez 1 pa?stwo
- ↑
Uznawana przez 5 pa?stw
- ↑
Pa?stwo
in statu nascendi
;
Palesty?skie Władze Narodowe
to tymczasowa struktura zarz?dzaj?ca obszarem Strefy Gazy i cz??ci? Zachodniego Brzegu do czasu uzyskania niepodległo?ci przez Palestyn?
- ↑
Uznawana przez 12 pa?stw
| Wilajety
|
|
|---|
| Republika autonomiczna
|
|
|---|
| Miasto stołeczne
|
|
|---|
Członkostwo w organizacjach mi?dzynarodowych
Organizacja Bezpiecze?stwa i Wspołpracy w Europie (
OBWE
)
|
Pa?stwa członkowskie
|
|
Pa?stwa wspołpracuj?ce
|
Szanghajska Organizacja Wspołpracy (
SCO
)
- ↑
Turkmenistan jest członkiem stowarzyszonym od 26 sierpnia 2005 roku.