Archeologia lotnicza , zwana te? czasem ?archeologi? zdj?? lotniczych” ( niem. Luftbildarchaologie ) ? gał?? archeologii , polegaj?ca na obserwacji i analizie powierzchni ziemi z powietrza w celu wykrycia i udokumentowania ?ladow stanowisk archeologicznych , jak rownie? na analizie i interpretacji zdj?? lotniczych wykonanych w innych celach i poszukiwaniu zawartych w nich informacji przydatnych archeologom.

Archeologia lotnicza mo?e by? wykorzystywana zarowno w celu poszukiwania nieznanych dot?d stanowisk archeologicznych, jak i do dokumentowania i lepszego poznania obiektow ju? znanych. Wynika to z faktu, ?e obserwacja z gory pozwala zauwa?y? drobne nawet i niezauwa?alne przy obserwacji z powierzchni ziemi zjawiska, takie jak zro?nicowanie morfologii terenu, czy odmienno?? ro?linno?ci porastaj?cej stanowiska archeologiczne.

Cele archeologii lotniczej [ edytuj | edytuj kod ]

Cele archeologii lotniczej to m.in.:

• poszukiwanie nieznanych dot?d stanowisk archeologicznych (zwiad lotniczy lub rekonesans lotniczy);
• poznanie zasi?gu i przestrzennej struktury znanych stanowisk archeologicznych;
• monitorowanie zagro?e? dla stanowisk archeologicznych;
• dokumentowanie przebiegu procesu wykopalisk archeologicznych;
• dokumentowanie krajobrazu historycznego.

Porownanie widoku tego samego stanowiska archeologicznego ( Kopiec W??a ) z ziemi...

...oraz z powietrza

Wyro?niki stanowisk archeologicznych obserwowalne z powietrza [ edytuj | edytuj kod ]

Archeologia lotnicza jest mo?liwa przede wszystkim dlatego, ?e obecno?? stanowisk archeologicznych powoduje powstawanie na powierzchni ziemi oznak, zwanych wyro?nikami, obserwowalnych z pewnej wysoko?ci.

Najwa?niejsze elementy archeologii lotniczej to: obserwacja, a nast?pnie dokumentacja wynikow tej obserwacji. Jednak niektorzy archeolodzy uwa?aj?, ?e mo?na pomin?? etap obserwacji i skupi? si? jedynie na fotointerpretacji , to jest na interpretacji istniej?cych ju?, wykonanych w rozmaitych celach i w ro?nych okoliczno?ciach zdj?? lotniczych i satelitarnych, na ktorych mog? znale?? si? stanowiska archeologiczne. Chocia? analiza wszelkich zdj?? wykonanych z powietrza mo?e mie? potencjalnie ogromne znaczenie dla archeologii, to jednak dotychczasowe do?wiadczenia, zarowno polskie, jak i zagraniczne, wskazuj?, ?e kluczowym elementem archeologii lotniczej jest ?wiadoma obserwacja dokonywana przez samych archeologow b?d? przez osoby zainteresowane archeologi? i umiej?ce rozpozna? stanowiska archeologiczne.

Mo?na zidentyfikowa? trzy głowne kategorie wyro?nikow:

• wyro?niki stanowisk archeologicznych w morfologii terenu (wyro?niki cieniowe, zalewowe, ?niegowe);
• wyro?niki stanowisk archeologicznych zniszczonych ork? (glebowe);
• wyro?niki stanowisk archeologicznych znajduj?cych si? pod powierzchni? ziemi ornej, ale wpływaj?cych po?rednio na zjawiska widoczne na powierzchni (wegetacyjne, wilgotno?ciowe, temperaturowe ? ?niegowe i szronowe).

?lady stanowisk archeologicznych w rze?bie terenu [ edytuj | edytuj kod ]

Dostosowuj?c ?rodowisko naturalne do swoich potrzeb, człowiek przeszło?ci dokonywał trwałych zmian w morfologii powierzchni ziemi, tworz?c formy wypukłe lub wkl?słe. Wznoszono wały ziemne, drewniane lub kamienne nadbudowane ? niekiedy nawet na znaczn? wysoko?? ? na powierzchni ziemi; usypywano kopce grzebalne, budowano grobowce kamienne lub ziemne b?d? te? ? przeciwnie ? kopano gł?bokie rowy obronne, czy zagł?bione w ziemi? budynki mieszkalne. Jednak?e wskutek opuszczenia (dobrowolnego lub wymuszonego wydarzeniami wojennymi lub zmianami klimatycznymi) i sukcesywnego zawalenia si? lub celowego zburzenia tych konstrukcji, a nast?pnie ich niwelacji i trwaj?cej niekiedy tysi?ce lat działalno?ci rolniczej, te dzieła człowieka przeszło?ci pozostawiły dzi? w wi?kszo?ci przypadkow jedynie nikłe ?lady w morfologii powierzchni. ?lady te najcz??ciej nie mog? by? ju? dzisiaj zauwa?one przy obserwacji z powierzchni ziemi, natomiast mo?na je w sprzyjaj?cych okoliczno?ciach zauwa?y? z powietrza, zwłaszcza je?li zostan? w jaki? sposob podkre?lone i uwydatnione.

Takie uwydatnienie mo?e nast?pi?:

• je?li znajduj?ce si? nisko nad horyzontem sło?ce powoduje powstawanie zjawiska długich cieni , podkre?laj?cych nawet niewielkie zro?nicowanie powierzchni ( wyro?niki cieniowe );
• gdy p?dzone stałym wiatrem płatki ?niegu uło?? si? zaspy po zawietrznej stronie wypukło?ci terenowych, podkre?laj?c urze?bienie terenu , albo te? kiedy podczas roztopow promienie słoneczne roztapiaj? cienk? pokryw? ?nie?n? (albo szad? ) na lekko wznosz?cych si? powierzchniach, zwroconych w ich stron?, podczas gdy miejsca za wałami lub w zagł?bieniach pozostaj? w cieniu i ?nieg utrzymuje si? tam dłu?ej ( wyro?niki ?niegowe );
• gdy w czasie wiosennych roztopow lub powodzi wierzchołki takich ?ladowo zachowanych obiektow archeologicznych b?d? wystawały ponad poziom wody, dzi?ki kontrastowi wysoko?ci w stosunku do otaczaj?cego terenu ( wyro?niki zalewowe ).

Rozorane obiekty archeologiczne [ edytuj | edytuj kod ]

Drug? kategori? stanowisk archeologicznych, ktore mog? by? odkryte w czasie rekonesansu lotniczego, s? te stanowiska, ktore wskutek długotrwałej orki zostały w znacznej mierze zniszczone, a tworz?ce je nawarstwienia ziemne czy konstrukcje drewniane, kamienne lub ceglane znajduj? si? cz??ciowo przynajmniej na powierzchni. Z lotu ptaka mo?na wowczas zaobserwowa? odmiennie zabarwione plamy czy pasy na tle zaoranego pola. Te kontrastuj?ce z otaczaj?cym terenem obszary nazywamy wyro?nikami glebowymi stanowisk archeologicznych. Maj? one szanse pojawi? si? na wiosn? i jesieni?, wowczas gdy powierzchnie pol s? zaorane, a nie pokryte ro?linno?ci?.

Stanowiska archeologiczne ukryte pod powierzchni? ziemi [ edytuj | edytuj kod ]

Trzecia kategoria stanowisk archeologicznych, ktore s? przedmiotem bada? archeologii lotniczej, to te, ktore s? całkowicie ukryte pod powierzchni? ziemi.

Stanowiska te mog? by? zaobserwowane z powietrza, poniewa? odmienna struktura gleby tworz?cej wypełniska obiektow archeologicznych , jej odmienny skład mineralny i odmienna zawarto?? zwi?zkow organicznych , mog? powodowa? powstawanie na powierzchni oznak widocznych z lotu ptaka. Te oznaki zaliczamy do trzech głownych kategorii: wyro?nikow wegetacyjnych , wilgotno?ciowych i temperaturowych .

Wyro?niki wegetacyjne [ edytuj | edytuj kod ]

Obecno?? obiektow archeologicznych pod powierzchni? ziemi powoduje powstanie odmiennych warunkow wzrostu ro?lin w tych miejscach. Z ?lotu ptaka” w okresie od ko?ca maja do ko?ca lipca zaobserwowa? mo?na:

• pozytywne wyro?niki wegetacyjne : gleba tworz?ca wypełniska obiektow archeologicznych (jam czy rowow) jest zazwyczaj, dzi?ki zwi?kszonej zawarto?ci zwi?zkow organicznych , bardziej ?yzna od otaczaj?cej te obiekty skały macierzystej , zawiera wi?cej wilgoci oraz, dzi?ki naruszeniu spoistej struktury skały macierzystej, jest z reguły łatwiejsza dla penetracji przez korzenie ro?lin. Te okoliczno?ci powoduj?, ?e ponad obiektami archeologicznymi ro?liny s? wy?sze, a barwy ich li?ci i łodyg s? zazwyczaj ?ywsze ni? w miejscach, gdzie takie obiekty nie wyst?puj?.

• negatywne wyro?niki wegetacyjne : je?li obiekt zawiera znaczn? ilo?? kamieni, gruzu ceglanego, jałowego, pozbawionego prochnicy , piasku lub gliny , je?li pod ziemi? znajduj? si? mury lub twarde i spoiste j?dra wałow, wowczas w tych miejscach powstan? niekorzystne warunki dla wzrostu ro?lin, co znajdzie odzwierciedlenie w mniejszej wysoko?ci i bledszych barwach wegetacji .

Pojawienie si? wyro?nikow wegetacyjnych zale?ne jest od:

• rodzaju naturalnego podło?a glebowego w danym miejscu. Wynika to m.in. ze zro?nicowanej zdolno?ci gromadzenia wody przez gleby rozmaitych typow i rozmaitej ziarnisto?ci . Im mniejsze s? zdolno?ci gleby do długotrwałego utrzymywania wilgotno?ci, tym wi?ksza jest szansa na to, ?e w warunkach suszy wyst?pi? pozytywne wyro?niki wegetacyjne w miejscach, gdzie dzi?ki obecno?ci obiektow archeologicznych zachowana jest wi?ksza wilgotno??. W przypadku zbo? najwi?ksze zapotrzebowanie na wilgo? ma miejsce w okresie krotko poprzedzaj?cym wykształcenie si? kłosow . Poniewa? nas?czony wod? piasek cechuje si?, ze wzgl?du na wysoki stopie? ziarnisto?ci, niewielkim napi?ciem powierzchniowym, szybko traci nagromadzon? wod?; natomiast drobnoziarnista glina zatrzymuje wod? w znacznym stopniu. Dlatego gleby piaszczyste sprzyjaj? szybkiemu pocz?tkowemu wzrostowi zbo?, po ktorym jednak szybko nast?puje stadium wi?dni?cia, je?eli na czas nie nast?pi nowy napływ wilgoci. Natomiast gleby lessowe i gliniaste w razie zaistnienia deficytu wody oddaj? nagromadzon? wilgo? korzeniom ro?lin, co powoduje, ?e zjawisko wyro?nikow wegetacyjnych mo?e na nich nie wyst?pi? wcale. Najbardziej sprzyjaj?ce dla powstawania wyro?nikow wegetacyjnych s? gleby wytworzone na podło?u piaskow i ?wirow oraz wapiennych , w tym kredy ;
• panuj?cej w danym roku pogody, a zwłaszcza bilansu wilgotno?ci (czyli ro?nicy mi?dzy opadami a parowaniem) podło?a glebowego w porze wczesnowiosennej. Je?eli w danym roku w porze wzrostu ro?lin panowała susza , wowczas nawet niewielkie zro?nicowanie wilgotno?ci gleby powodowane przez obecno?? obiektow archeologicznych b?dzie skutkowało pojawieniem si? wyro?nikow wegetacyjnych;
• charakteru upraw, ro?ne ro?liny w ro?ny bowiem sposob reaguj? na pojawienie si? omawianych wy?ej zjawisk.

Wyro?niki wilgotno?ciowe [ edytuj | edytuj kod ]

Ukryte pod powierzchni? ziemi ornej obiekty archeologiczne mog? powodowa? rownie? na pozbawionych ro?linno?ci polach powstawanie wyro?nikow wilgotno?ciowych, wynikaj?cych z odmiennej szybko?ci parowania gleby w miejscu, gdzie znajduj? si? takie obiekty. Mo?e do tego doj?? np. kiedy sło?ce i wiatr prowadz? do szybkiego osuszania pol po okresie intensywnego jej nawadniania opadami atmosferycznymi . Znajduj?ce si? pod powierzchni? obiekty (maj?ce inn? od otoczenia zdolno?? do gromadzenia wody) ujawniaj? si? wtedy, oddaj?c dodatkow? wilgo? albo bardzo szybko wysychaj?c na powierzchni, gdzie zachodzi intensywne parowanie . Przez kilka godzin widoczne s? wowczas z lotu ptaka ciemne lub jasne plamy i pasma wyro?nikow wilgotno?ciowych. Wyro?niki wilgotno?ciowe wyst?powa? mog? tak?e na obszarach suchych, a nawet pustynnych, gdzie poranna rosa utrzymuje si? dłu?ej w miejscach, gdzie znajdowały si? niegdy? rowy, fosy czy jamy, a zanika szybciej w miejscach nad murami .

Wyro?niki ?niegowe i szronowe [ edytuj | edytuj kod ]

Efemerycznym zjawiskiem s? tak?e szronowe i ?niegowe wyro?niki stanowisk archeologicznych, ktorych powstawanie wi??e si? z ro?nic? temperatury pomi?dzy obiektami archeologicznymi a otaczaj?c? je naturaln? gleb?.

W wilgotniejszym wypełnisku obiektow archeologicznych gromadzi si? zazwyczaj wi?cej ciepła ni? w otaczaj?cym gruncie, co sprawia, ?e po?n? jesieni? nad np. wypełnionymi fosami czy jamami osadniczymi pierwszy ?nieg lub szron szybciej topniej?, powoduj?c powstanie ciemnych plam na białym, pokrytym ?niegiem tle. Do sytuacji odwrotnej dochodzi z kolei wczesn? wiosn?, kiedy ponad wilgotniejszym od otoczenia wypełniskiem jamy czy fosy po długich, silnych mrozach ?nieg utrzymuje si? dłu?ej.

Wraki i archeologiczne stanowiska podwodne [ edytuj | edytuj kod ]

Archeologiczne obiekty podwodne (wraki statkow, ?lady portow i osad) mo?na przy sprzyjaj?cych warunkach zaobserwowa? z lotu ptaka do gł?boko?ci ok. 5 metrow przy odpowiedniej przejrzysto?ci wody, ktora zale?y od jej temperatury i wynikaj?cej z niej obecno?ci najdrobniejszych ?yj?tek i zawiesin ? z tych wzgl?dow okres letni i wczesnojesienny z reguły nie nadaje si? do obserwacji. Drugim decyduj?cym czynnikiem jest stan powierzchni wody ? jedynie przy bezwietrznej pogodzie wy?owej fale ani mgły nie zakłocaj? mo?liwo?ci obserwacji dna morskiego.

Aparaty lataj?ce wykorzystywane w archeologii lotniczej [ edytuj | edytuj kod ]

W archeologii lotniczej wykorzystywane by? mog? wszelkiego rodzaju załogowe i bezzałogowe aparaty lataj?ce:

• balony wolne i na uwi?zi, załogowe i bezzałogowe
• lotnie i motolotnie
• małe samoloty ( awionetki )
• modele samolotow sterowane radiowo
• latawce
• drony ( bezałogowe statki powietrzne )
• satelity

Historia archeologii lotniczej [ edytuj | edytuj kod ]

Archeologia lotnicza na ?wiecie [ edytuj | edytuj kod ]

Archeologia lotnicza zawdzi?cza swoje powstanie i rozwoj dwom wynalazkom:

• aparatow lataj?cych ? były one bowiem niezb?dne dla wzniesienia si? ponad powierzchni? ziemi i dokonania obserwacji stanowisk archeologicznych;
• fotografii ? była ona bowiem niezb?dna dla utrwalenia widoku powierzchni ziemi z lotu ptaka.

Najstarsze fotografie ?z lotu ptaka” [ edytuj | edytuj kod ]

Pierwsze zdj?cia ?z lotu ptaka” wykonano ju? na etapie zdj?? fotograficznych na mokrych płytkach ?wiatłoczułych . Było to mo?liwe dzi?ki temu, ?e aparaty lataj?ce znane ju? były znacznie wcze?niej, co najmniej od czasu, gdy na pocz?tku XVIII w. w roku 1709 ksi?dz Bartholomeo de Gusmao sporz?dził w Lizbonie pierwszy lataj?cy model balonu na ogrzane powietrze, a w 1783 r. w Wersalu bracia Montgolfier zbudowali balon, ktory odbył pierwszy lot załogowy z załog? w postaci barana, koguta i kaczki, po sukcesie ktorego do?wiadczenia jeszcze w tym samym roku odbyły si? balonowe loty z załog? ludzk?.

Za pocz?tek fotografii lotniczej uwa?a si? moment, kiedy w pa?dzierniku 1858 r. pionier fotografii Gaspard-Felix Tournachon , znany pod pseudonimem Nadar, wykonał zdj?cie Pary?a z balonu, co uwiecznione zostało rysunkiem Honore Daumiera .

Fotografie z balonow wykonywano nast?pnie na kontynencie ameryka?skim w czasie wojny secesyjnej , wykorzystuj?c je w celach militarnych. Pierwsze znane zdj?cie z tego kontynentu to widok Bostonu wykonany przez J.W. Blacka i S.A. Kinga w latach 1860-1862 z balonu na uwi?zi znajduj?cego si? na wysoko?ci ok. 360 m. Było to pierwsze znane wykorzystanie fotografii lotniczej w wojskowo?ci, dziedzinie, z ktor? od tej pory wi?zała si? ona bardzo ?ci?le. Warto zauwa?y?, ?e proby wykorzystania fotografii lotniczej podejmowano ju? w 1859 r. w czasie wojny francusko-austriackiej, jednak Nadar odmowił wtedy słu?enia swoimi umiej?tno?ciami francuskiemu wywiadowi wojskowemu.

W tym samym okresie zainicjowano te? drug? wa?n? dziedzin? zastosowa? fotografii lotniczej, a mianowicie aerofotogrametri? do celow sporz?dzania map topograficznych . Ju? w 1859 r. Aime Laussedat wykorzystał kamer? pomiarow? do fotografowania Pary?a z balonu na uwi?zi, kontynuuj?c te prace do roku 1866.

Wa?ne ułatwienie w rozwoju fotografii lotniczej nast?piło w roku 1871, kiedy to Anglik R.L. Maddox zast?pił mokre płyty ?wiatłoczułe płytami suchymi, eliminuj?cymi konieczno?? stosowania przeno?nej ciemni fotograficznej . W 1888 r. z kolei George Eastman wprowadził film zwojowy , co pozwoliło na dalsze zmniejszenie ci??aru aparatow fotograficznych, ktore odt?d mogły by? u?ywane nie tylko do wykonywania zdj?? z balonow załogowych, ale tak?e mocowane do małych balonow bezzałogowych, latawcow , a nawet goł?bi.

W po?nych latach osiemdziesi?tych dziewi?tnastego wieku (1880-1887) major H. Elsdale w Wielkiej Brytanii wprowadził bezzałogowe wolne balony z automatycznie działaj?cym aparatem, na?wietlaj?cym kolejno kilka klisz . Po wykonaniu serii zdj?? balon taki tracił wypełniaj?cy go gaz i osiadał na ziemi.

Pojawienie si? idei archeologii lotniczej [ edytuj | edytuj kod ]

Rok 1891 uzna? mo?na za narodziny idei archeologii lotniczej, chocia? nie doszło jeszcze wowczas do praktycznej jej realizacji. Oficer brytyjski słu??cy w Indiach , porucznik Charles F. Close, zaproponował wowczas wykonanie za pomoc? balonu serii zdj?? ruin zabytkow w rejonie Agry i wykorzystanie tych zdj?? do sporz?dzenia mapy archeologicznej tego terenu. W realizacji tych zamierze? przeszkodziła podobno biurokracja.

W roku 1903 dokonano kolejnego wynalazku wa?nego dla rozwoju archeologii lotniczej. Skonstruowany przez braci Wright w Stanach Zjednoczonych samolot wykonał 16 grudnia tego roku pierwszy udany lot, zapocz?tkowuj?c er? ci??szych od powietrza maszyn lataj?cych o kontrolowanym locie. Sze?? lat po?niej, w 1909 r. Wilbur Wright wykonał w pobli?u Rzymu pierwsze zdj?cie z pokładu samolotu.

Pierwsze zdj?cia lotnicze stanowisk archeologicznych, wyznaczaj?ce rzeczywisty pocz?tek archeologii lotniczej, wykonano jednak z balonu, chocia? samoloty były ju? wowczas znane. W czasie ?wiczebnych lotow balonami wojskowymi w Anglii porucznik P.H. Sharpe w roku 1906 wykonał zdj?cie megalitycznego kromlechu Stonehenge oraz otaczaj?cych go konstrukcji ziemnych.

Zdj?cia stanowisk archeologicznych z balonow wykonane zostały tak?e bardzo wcze?nie przez włoskich in?ynierow wojskowych, dzi?ki ktorym powstały lotnicze zdj?cia Forum Romanum w Rzymie (1896 ? nale?ałoby to zdj?cie uzna? za najwcze?niejsze znane zdj?cie lotnicze stanowiska archeologicznego), Pompejow (1910) i ruin staro?ytnej Ostii (1911).

Za pierwsze ?wiadome wykorzystanie zdj?? lotniczych przez archeologa uchodzi działalno?? Henry Wellcome'a, ktory w latach 1913-1914 prowadził badania wykopaliskowe w Sudanie na stanowisku Jebel Moya i w ich trakcie wykorzystywał skrzynkowe latawce ze zdalnie sterowanym aparatem fotograficznym do rejestrowania z wysoko?ci kilkunastu metrow wynikow wykopalisk poprzez wykonywanie pionowych zdj?? ?z lotu ptaka”.

Jednak ju? w 1912 r. na terenie Niemiec doszło do pierwszego odkrycia stanowiska archeologicznego z powietrza, a nast?pnie jego wykopaliskowej weryfikacji. Przemysłowiec Kurt May i jego kolega Reinhard z Frankfurtu spostrzegli z balonu i sfotografowali w Vilbel w Hesji obiekt, ktory wydał im si? zabytkiem z czasow rzymskich. W tym samym roku Karl Woelcke przeprowadził badania wykopaliskowe tego obiektu, stwierdzaj?c, ?e jest to willa rzymska.

Pionierzy archeologii lotniczej [ edytuj | edytuj kod ]

Prawdziwy rozwoj archeologia lotnicza zawdzi?cza paradoksalnie I wojnie ?wiatowej . Stało si? tak z dwoch powodow. Pierwszym z nich był fakt, ?e nast?pił wowczas gwałtowny wzrost liczby lotow zwiadowczych dla celow militarnych, podczas ktorych przypadkowo fotografowano tak?e obiekty archeologiczne, a archeolodzy uzyskiwali niejednokrotnie dost?p do tych fotografii. Tak na przykład Francuz Leon Rey w roku 1916 dysponował wojskowymi zdj?ciami lotniczymi stanowisk archeologicznych w Macedonii , a wybitny niemiecki archeolog Carl Schuchhardt ? zdj?ciami stanowisk rzymskich w rumu?skiej Dobrud?y . Wiadomo rownie? o staraniach archeologow francuskich i niemieckich w czasie I wojny ?wiatowej o skierowanie specjalnych lotow samolotow wojskowych w rejony wyst?powania stanowisk archeologicznych w celu wykonania ich fotografii z powietrza.

Drugim powodem rozwoju archeologii lotniczej w czasie I wojny ?wiatowej stał si? fakt, ?e ludzie z wykształceniem archeologicznym znale?li si? w wojskach lotniczych jako fotografowie, kartografowie czy obserwatorzy. Korzystaj?c ze zdj?? lotniczych, zauwa?yli oni, ?e zaobserwowa? mo?na na nich stanowiska archeologiczne i z czasem ?wiadomie zacz?li rejestrowa? te obiekty. Taka inicjatywa pojawiła si? po raz pierwszy najprawdopodobniej w armii niemieckiej, z inicjatywy Theodora Wieganda , ktory przekonał niemieckie dowodztwo o potrzebie stworzenia specjalnej jednostki wojskowej zajmuj?cej si? ochron? zabytkow na Bliskim Wschodzie i w latach 1916-1918 pełnił funkcj? Generalnego Inspektora Niemiecko-Tureckich Oddziałow Ochrony Zabytkow . Pełni?c to stanowisko, był odpowiedzialny za ochron? zabytkow w strefie działania armii syryjsko-zachodnioarabskiej. W roku 1917 pod jego kierunkiem wykonano wysokiej jako?ci zdj?cia lotnicze po?norzymskich i bizantyjskich ruin w pustynnych okolicach Negew i Synaju .

W tym samym czasie, na ktory przypadła działalno?? Wieganda, w oddziałach in?ynieryjnych armii brytyjskiej w Mezopotamii słu?ył George A. Beazeley . W latach 1917?1918 podczas wielokrotnych lotow nad rownin? Tygrysu i Eufratu dostrzegł pozostało?ci staro?ytnych systemow irygacyjnych , rozległych układow urbanistycznych i fortyfikacji . Miał on ?wiadomo??, ?e jego odkrycia mogły zosta? dokonane jedynie z powietrza, poniewa? z powierzchni ziemi nie mo?na było dostrzec ?adnych ?ladow. Jednym z jego najwi?kszych odkry? były ruiny Samarry ? miasta z IX w., poło?onego na połnocny zachod od Bagdadu na brzegu Tygrysu. Swoje odkrycia z lotu ptaka uzupełniał on ? jak dalece pozwalały mu warunki wojenne ? prospekcj? powierzchniow?, weryfikuj?c ustalenia dokonane w czasie rekonesansu lotniczego.

Prawdziwym pionierem archeologicznego rekonesansu lotniczego stał si? francuski jezuita Antoine Poidebard , ktory z obserwacjami z powietrza zetkn?ł si? rownie? w burzliwych czasach I wojny ?wiatowej, kiedy to został przeszkolony przez brytyjskie lotnictwo, aby prowadzi? obserwacje szlakow komunikacyjnych na wy?ynach ira?skich pomi?dzy Morzem Kaspijskim i Zatok? Persk? . Kiedy po wojnie został profesorem na jezuickim uniwersytecie w Bejrucie od 1925 r. rozpocz?ł poszukiwania z powietrza stanowisk archeologicznych, ktore kontynuował a? do 1942 r., odkrywaj?c niezliczone stanowiska, przede wszystkim zwi?zane z organizacj? limesu rzymskiego w Syrii. Poidebard był rownie? pionierem ro?nych technik fotograficznych, z ktorymi eksperymentował w celu uzyskania najlepszego efektu wizualnego, takich jak np. fotografowanie pod sło?ce, wykorzystywanie filtrow , czy fotografii w podczerwieni . Obserwacje z powietrza weryfikował w czasie wypraw ?l?dowych”. Ze wzgl?du na warunki terenowe mo?liwe było te? czasem natychmiastowe l?dowanie w pobli?u odkrytych ruin i ich bezpo?rednia weryfikacja.

Nieco po?niej zainicjowano archeologi? lotnicz? na kontynencie ameryka?skim. Słynny pilot Charles Lindbergh , człowiek, ktory w maju 1927 r. jako pierwszy przeleciał samolotem przez Atlantyk z Nowego Jorku do Pary?a, w lutym 1929 r. w czasie przelotu nad d?ungl? na połwyspie Jukatan zauwa?ył ruiny miasta Majow . Odkrycie to wzbudziło w nim zainteresowanie mo?liwo?ciami poszukiwania staro?ytnych stanowisk archeologicznych z samolotu. W sierpniu 1929 r. Lindbergh odbył lot nad terytorium Arizony i Nowego Meksyku odkrywaj?c wiele stanowisk kultury Pueblo (w tym m.in. nieznane dot?d skalne osiedla pod nawisami klifowymi), a w pa?dzierniku tego samego roku przeprowadził kilka lotow zwiadowczych nad Jukatanem, poszukuj?c staro?ytnych ruin na terenach poro?ni?tych d?ungl?. Innymi pionierami ameryka?skiej archeologii lotniczej byli m.in. Percy Chester Madeira, ktory w roku 1930 kontynuował poszukiwanie staro?ytnych ruin w d?ungli jukata?skiej z samolotu, Robert Shipee i George Robbins Johnson, ktorzy w roku 1931 prowadzili rekonesans lotniczy w Peru , fotografuj?c paleoindia?skie obiekty zabytkowe i odkrywaj?c m.in. wielki peruwia?ski Mur, czy Paul Kosok, ktory poczynaj?c od 1946 r., analizował zdj?cie lotnicze terytorium Peru, poszukuj?c m.in. słynnych tajemniczych rysunkow na ziemi ( geoglifow ) z płaskowy?u Nazca .

O.G.S. Crawford i pocz?tek naukowej archeologii lotniczej [ edytuj | edytuj kod ]

Decyduj?c? rol? w ukształtowaniu, sformułowaniu zasad i upowszechnieniu archeologii lotniczej odegrał Osbert Guy Stanhope Crawford . W latach 1913-1914 brał udział we wspomnianych ju? wykopaliskach archeologicznych w Jebel Moya w Sudanie, kierowanych przez Henry Wellcome'a, ktory dokumentował swoje odkrycia fotografiami z latawcow. Kolejn? inspiracj? do zainteresowania archeologi? lotnicz? stała si? dla Crawforda słu?ba wojskowa w czasach I wojny ?wiatowej, kiedy to w latach 1915-1916 słu?ył w sekcji przygotowuj?cej i aktualizuj?cej mapy, przy wykorzystaniu m.in. fotografii lotniczych, a w latach 1917?1918 był lataj?cym obserwatorem pozycji niemieckich we Francji i Niemczech. Po wojnie obj?ł stanowisko archeologa w urz?dzie kartograficznym, gdzie w 1922 r. trafiły w jego r?ce wykonane w czasie rutynowych ?wicze? wojskowych zdj?cia lotnicze, na ktorych zaobserwował systemy staro?ytnych pol z ro?nych okresow, co stało si? dla niego podstaw? do referatu Rekonesans lotniczy i archeologia wygłoszonego w Krolewskim Towarzystwie Geograficznym 12 marca 1923 r. i opublikowanego w tym?e roku. Moment ten uwa?a si? obecnie powszechnie za pocz?tek naukowej metody archeologii lotniczej.

Crawford uzyskał mo?liwo?? odbycia lotow rekonesansowych dzi?ki wsparciu finansowemu ze strony Alexandra Keilera. W wyniku tych lotow, ktore miały miejsce w maju i czerwcu 1924 r., powstała wspolna ksi??ka obu autorow, zatytułowana Wessex from the air , opublikowana w roku 1928, uwa?ana za pierwsz? w historii ksi??k? po?wi?con? zdj?ciom lotniczym w archeologii. Niedługo po?niej (1929) Crawford opublikował pierwszy podr?cznik interpretacji zdj?? lotniczych dla potrzeb archeologii: Air-photography for archaeologists . Ogromn? zasług? Crawforda było rownie? propagowanie archeologii lotniczej: w roku 1927 zało?ył czasopismo ?Antiquity” , na ktorego łamach publikował liczne publikacje dotycz?ce wykorzystywania zdj?? lotniczych w archeologii. Działalno?? Crawforda zaowocowała w Anglii wielkim zainteresowaniem archeologi? lotnicz? i pojawieniem si? wielu archeologow lotniczych, wywodz?cych si? zarowno ze ?rodowiska naukowego, jak i amatorskiego, takich jak np. Gilbert Insall, George Allen, Derrick Riley, John St Joseph, a wspołcze?nie cała plejada fotografow i interpretatorow zdj?? lotniczych skupionych w organizacji Aerial Archaeology Research Group.

Archeologia lotnicza dzisiaj [ edytuj | edytuj kod ]

Wspołcze?nie archeologia lotnicza rozwija si? w wielu krajach: przede wszystkim w Wielkiej Brytanii, ale tak?e bardzo intensywnie np. w Niemczech, Austrii , Czechach , Francji czy Belgii . Szczegoln? rol? w popularyzacji archeologii lotniczej w latach 90. odegrał w Europie Otto Braasch , niemiecki pilot, obserwator i fotograf, ktory rozpocz?ł swoj? działalno?? w dziedzinie archeologii lotniczej na terenie Bawarii , ale po upadku ? ?elaznej kurtyny ” zainicjował loty zarowno we wschodnich krajach zwi?zkowych Niemiec (np. w Brandenburgii , Meklemburgii-Pomorzu Przednim , Saksonii i Saksonii-Anhalt ), jak te? i w innych krajach dawnego bloku sowieckiego, w tym na W?grzech , w Polsce , na Litwie , Łotwie czy w Estonii , a tak?e i we Włoszech, gdzie przepisy zwi?zane z tajemnic? wojskow? uniemo?liwiały do niedawna rozwoj archeologii lotniczej. Za swoje zasługi wniesione w rozwoj metody archeologii lotniczej Otto Braasch został doktorem honoris causa Uniwersytetu Humboldta w Berlinie oraz uniwersytetu w Pecs na W?grzech, laureatem Nagrody Dziedzictwa przyznawanej przez Europejskie Stowarzyszenie Archeologow, a w Polsce otrzymał od Ministra Kultury odznak? Za opiek? nad zabytkami . Uczniami Otto Braascha jest wielu działaj?cych dzi? w Polsce i innych krajach ?rodkowej Europy archeologow lotniczych.

Archeologia lotnicza w Polsce [ edytuj | edytuj kod ]

Pocz?tki fotografii na ziemiach Polski [ edytuj | edytuj kod ]

Na terenie dzisiejszej Polski pierwsze zdj?cia z lotu ptaka teoretycznie mogły by? wykonywane ju? ok. przełomu wiekow XIX i XX. Fotografia pojawiła si? bowiem na ziemiach polskich ju? w roku 1839, kiedy to ? Kurier Warszawski ” wydrukował ogłoszenie firmy Fraget , oferuj?cej aparaty do dagerotypii . Rok po?niej w Poznaniu i w Warszawie pojawiły si? ilustrowane broszury po?wi?cone dagerotypii. Pocz?tek przemysłu fotograficznego na ziemiach polskich to rok 1887, kiedy chemik Piotr Lebiedzi?ski zało?ył w Warszawie fabryk? papierow fotograficznych ?Foton” . W 1899, rownie? w Warszawie, powstała wytwornia aparatow fotograficznych i obiektywow ? FOS ”. Istniały ju? zatem wowczas mo?liwo?ci wykonywania rownie? i zdj?? z aparatow lataj?cych.

Z pewno?ci? jednak pocz?tek tego rodzaju fotografii wi??e si? z latami I wojny ?wiatowej. Z tego bowiem okresu pochodz? zachowane do dzisiaj wojskowe zdj?cia lotnicze ro?nych cz??ci kraju: Warszawy, niektorych miejscowo?ci w Wielkopolsce, jak rownie? zdj?cia Tatr. Polscy piloci zacz?li wykonywa? zdj?cia lotnicze natychmiast po odzyskaniu niepodległo?ci ? nast?pił wowczas szybki rozwoj zaawansowanej fotografii lotniczej. Ju? w 1926 Warszawa, jako pierwsze miasto na ?wiecie, uzyskała kompletny nalot fotogrametryczny tak du?ego obszaru.

Chocia? jednak na wielu wczesnych zdj?ciach lotniczych znalazły si? rozmaite zabytki, np. zabytkowe centra miast historycznych, to jednak ?adne z nich nie było ?wiadomie wykonan? fotografi? zabytku archeologicznego z lotu ptaka.

Okres mi?dzywojenny [ edytuj | edytuj kod ]

Pierwsze zdj?cia lotnicze stanowisk archeologicznych [ edytuj | edytuj kod ]

Najprawdopodobniej pierwszymi zdj?ciami lotniczymi dla potrzeb archeologii polskiej były fotografie osady w Rzucewie , wykonane z wojskowego wodnosamolotu w roku 1928 lub 1929, z inicjatywy Konrada Ja?d?ewskiego .

W 1935 roku dzi?ki staraniom Władysława Kowalenki wykonano wiele lotniczych fotografii grodzisk wielkopolskich. Przedsi?wzi?cie to uzna? nale?y za pierwszy w polskiej archeologii przykład wykorzystania warto?ci dokumentacyjnej zdj?? lotniczych stanowisk archeologicznych. W publikacji Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XII wieku) , wydanej w roku 1938 w Poznaniu, znajdujemy 13 zdj?? lotniczych grodzisk.

Archeologia lotnicza w Biskupinie [ edytuj | edytuj kod ]

Rok 1935 to rownie? pocz?tek archeologii lotniczej w zastosowaniu do dokumentowania wynikow wykopalisk. Zdzisław Rajewski wpadł na pomysł zastosowania balonu na uwi?zi do wykonywania pionowych zdj?? przebadanego terenu osady obronnej w Biskupinie , w czym pomagał mu Wojciech Ko?ka . Zdj?cia na płytach szklanych, zachowuj?ce do dzi? doskonał? jako??, wykonywane były przy pomocy aparatu fotograficznego działaj?cego samoczynnie, z małego balonu na uwi?zi napełnianego wodorem. Zdj?cia za pomoc? tego balonu sporz?dzane były do ko?ca sierpnia 1939 r. w Biskupinie oraz w Kłecku i Gnie?nie .

Wykonywano w Biskupinie te? zdj?cia z r?ki na płytach szklanych ze znacznie wi?kszego balonu obserwacyjnego ( sterowca ), przydzielonego ekspedycji przez marszałka Edwarda Rydza-?migłego w zwi?zku z manewrami wojskowymi na Pałukach .

Zdj?cia lotnicze wykonywano te? w Biskupinie z gondoli balonu wolnego o nazwie ?Pomorze”, ktorym członkowie ekspedycji przelecieli z Biskupina do Starogardu w roku 1936. Był to lot propagandowy, a załoga zrzucała z balonu ulotki i broszury o Biskupinie.

Oprocz balonow, pocz?wszy od 1935 r., w Biskupinie wykorzystywano do wykonywania fotografii lotniczych tak?e samoloty wojskowe.

W okresie mi?dzywojennym rozwini?to zatem w Polsce na znacz?c? skal? archeologi? lotnicz? z dwojakim zastosowaniem: do precyzyjnej, aerofotogrametrycznej dokumentacji wynikow wykopalisk oraz do dokumentowania znanych stanowisk o własnej formie terenowej (grodzisk) dla celow konserwatorskich. Brak natomiast było zastosowania archeologii lotniczej do poszukiwania nieznanych stanowisk archeologicznych w ramach ?rekonesansu archeologicznego” czy do rozpoznawania wewn?trznej struktury przestrzennej stanowisk przed przyst?pieniem do bada?.

Fotografie wojskowe z czasow II wojny ?wiatowej [ edytuj | edytuj kod ]

Rozwoj archeologii lotniczej w Polsce przerwany został wybuchem II wojny ?wiatowej . W czasie wojny archeolodzy polscy z oczywistych wzgl?dow nie mogli si? zajmowa? t? dziedzin? bada?, paradoksalnie jednak, jak si? okazuje, nie był to okres całkowicie dla archeologii lotniczej stracony. Niemieckie lotnictwo wojskowe wykonało bowiem w tym czasie ogromn? ilo?? pionowych fotografii lotniczych, na podstawie ktorych tworzono ortofotomapy .

Po doj?ciu Hitlera do władzy w Niemczech nast?pił szybki rozwoj lotnictwa wojskowego, a wraz z nim i zainteresowanie fotografi? lotnicz?. W?rod wykonanych przez Luftwaffe w latach 1933-1944 fotografii lotniczych znajduj? si? rownie? odnalezione w archiwach Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku oraz Instytutu Geografii Fizycznej i Kształtowania ?rodowiska Przyrodniczego UAM ortofotomapy terenu Wielkopolski oraz Polski ?rodkowej wykonane przez niemieckie słu?by kartograficzne przed i w czasie II wojny ?wiatowej. Zasadnicza kolekcja tych fotografii znajduje si? w archiwum Uniwersytetu w Keele w Wielkiej Brytanii. Na tych archiwalnych zdj?ciach znalazło si? wiele stanowisk archeologicznych, ktore ju? dzisiaj nie istniej?.

Zbior ponad 6000 niemieckich pionowych zdj?? lotniczych Europy ?rodkowo-Wschodniej, w tym i terenow dzisiejszej Polski z lat 1942-1945 przechowywany jest w Centrum Bada? Historycznych nad Europ? ?rodkowo-Wschodni? ( Instytucie Herdera ) w Marburgu . ?Zbior fotografii lotniczych” utworzony w 1942 roku w owczesnym Urz?dzie Rzeszy ds. Geodezji (niem. Reichsamt fur Landesaufnahme ) został pod koniec wojny przej?ty przez aliantow, a w roku 1962 przekazany RFN .

Po roku 1970 ta cz??? zbiorow fotografii, ktora pokazywała tereny nieprzynale??ce wowczas do Republiki Federalnej Niemiec, w tym tereny Polski, została przekazana do Instytutu Herdera w Marburgu. Cz??? z tych fotografii, prezentuj?ca krajobraz kulturowy Nadodrza, prezentowana była w Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Gorze 20 listopada 2002 ? 5 stycznia 2003. W tym?e Instytucie Herdera znajduje si? rownie? ogromny zbior niemieckich uko?nych fotografii lotniczych z terenu ?l?ska , Pomorza , Warmii i Mazur wykonanych w latach 20. i 30. XX wieku.

Ponad milion zdj?? lotniczych wykonanych przez lotnictwo niemieckie w latach II wojny ?wiatowej przechowywanych jest w Archiwum Narodowym Stanow Zjednoczonych ( National Archives Cartographic and Architectural Section ) w College Park w stanie Maryland . Znajduj? si? w?rod nich rownie? zdj?cia terytorium dzisiejszej Polski.

Z kolei ponad 5 milionow zdj?? wykonanych przez lotnictwo niemieckie i alianckie w czasie II wojny ?wiatowej na terytorium Europy archiwizowanych jest w The Aerial Reconnaisance Archives (TARA) nale??cym do Uniwersytetu w Keele w Wielkiej Brytanii . S? tam zdj?cia uko?ne, pionowe, mozaiki i fotomapy w rozmaitych skalach.

Okres powojenny [ edytuj | edytuj kod ]

Chocia? balon ekspedycji biskupi?skiej uległ zniszczeniu w czasie wojny, sposob dokumentacji wynikow wykopalisk z powietrza wypracowany w okresie mi?dzywojennym, kontynuowany był w 1946 r. w Biskupinie, ale po?niej akcja ta uległa zahamowaniu, pomimo pomocy generała Mariana Spychalskiego , dzi?ki ktorej władze wojskowe udost?pniły w 1947 r. archeologom balon ? sond? o ?rednicy ok. 1 m. Powodem zaniechania dalszych do?wiadcze? z balonem był ci??ar aparatu i inne przeszkody techniczne.

Przez okres ok. 10 lat nie wykonywano ?adnych zdj?? z aparatow lataj?cych na potrzeby polskiej archeologii, a to przede wszystkim ze wzgl?du na brak mo?liwo?ci uzyskania dost?pu do map lotniczych.

W roku 1955 przy okazji bada? kurhanu 3 z cmentarzyska w Ł?kach Małych piloci wojskowi wykonali szereg zdj?? lotniczych cmentarzyska i okolicy. Przypuszczano, ?e na zdj?ciach uda si? uchwyci? ?lady rozwiezionych kurhanow oraz osady. Ta akcja nie przyniosła wszak?e oczekiwanych rezultatow. Przedsi?wzi?cie to było pierwsz? w polskiej archeologii prob? zastosowania archeologii lotniczej w rekonesansie czy ? mowi?c inaczej ? zwiadzie lotniczym, w celu wykrycia nowych, nieznanych dot?d stanowisk archeologicznych.

W okresie ?odwil?y” po roku 1956 zarysowały si? nowe mo?liwo?ci korzystania przez archeologow ze zdj?? lotniczych. Uwag? zwrociły wowczas przede wszystkim helikoptery. Pierwsze praktyczne zastosowanie helikoptera w archeologii polskiej miało miejsce w listopadzie 1958 r. i wczesn? wiosn? 1959 r., kiedy to dokonano bada? zwiadowczych na polach bitwy pod Grunwaldem . W czerwcu 1959 r. przyst?piono do zdj?? lotniczych grodzisk mazowieckich z helikoptera. Przedsi?wzi?cie to, kontynuowane było w r. 1960 przez owczesny Instytut Historii Kultury Materialnej PAN. W czerwcu 1959 r. dokonano rownie? przelotu nad Pałukami , rejestruj?c prawie 100 obiektow archeologicznych.

W kolejnym roku fotografowano pole bitwy pod Legnic? oraz grodziska na Dolnym ?l?sku .

W ramach tej samej akcji, w latach 1960-1961 i 1967 Zygfryd Ratajczak, fotograf pozna?skiego Muzeum Archeologicznego , wykonał z helikoptera wiele zdj?? uko?nych najwa?niejszych stanowisk wielkopolskich widocznych na powierzchni, a wi?c grodzisk i kurhanow oraz niektorych osad znanych z bada? wykopaliskowych.

Rozwoj polskiej archeologii lotniczej zdawał si? w owym czasie ju? tak powa?ny, ?e w 1964 r. Polskie Towarzystwo Fotogrametryczne, przygotowuj?c polsk? ekspozycj? na mi?dzynarodowej wystawie dokumentacji aerofotograficznej i fotogrametrycznej w Lizbonie , zdecydowało si? zaprezentowa? kilkana?cie zdj?? stanowisk archeologicznych, wykonanych z balonow, samolotow i helikopterow, w tym zdj?cia Biskupina, Błonia , Giecza , Kruszwicy i innych grodzisk.

Nasilenie akcji wykonywania zdj?? helikopterowych nast?piło w latach 1965-1969 i miało ? jak si? wydaje ? zwi?zek z uroczystymi i szeroko zakrojonymi pa?stwowymi obchodami Tysi?clecia Pa?stwa Polskiego . Ostatnie zdj?cia w ramach tej ?akcji helikopterowej” wykonano w r. 1971.

Pionierem kompleksowego niedestrukcyjnego rozpoznawania zasobow dziedzictwa archeologicznego w skali regionalnej, z wykorzystaniem prospekcji lotniczej wraz z prospekcj? geofizyczn? i powierzchniow? był ju? w latach 60. Kazimierz Bielenin , ktory u?ywał małego samolotu, a po?niej helikoptera do dokonywania zdj?? i obserwacji lotniczych nad obszarami staro?ytnego zagł?bia hutniczego w rejonie Gor ?wi?tokrzyskich .

Jednym z pionierow archeologii lotniczej był rownie? Jan Gurba z Lublina, owczesny konserwator zabytkow archeologicznych, ktory zadokumentował z powietrza liczne grodziska wschodniej Polski w latach 1959?1960 (np. grodzisko w Chodliku ).

Zdj?cia lotnicze wykorzystywano w latach 60. nawet w studiach archeoastronomicznych : Tadeusz Przypkowski analizował fotografie lotnicze kr?gow kamiennych z Odrow w celu ustalenia ich ewentualnego kalendarzowego charakteru.

Proby identyfikacji nieznanych stanowisk archeologicznych b?d? te? uzyskania nowych jako?ciowo danych o przestrzennym rozplanowaniu znanych stanowisk archeologicznych podejmowane były cz??ciej w latach 70. Działania takie podj?to np. z inicjatywy Muzeum Okr?gowym w Koninie. Analizowano tu np. (bezskutecznie) w latach 70. seri? pionowych zdj?? lotniczych w celu zlokalizowania pozostało?ci po grobowcach kujawskich, znanych ze ?rodeł pisanych. Analizie poddano rownie? zdj?cie lotnicze obozu zagłady Vernichtungslager Kulmhof w Chełmnie nad Nerem wykonane w 1956 r., ustalaj?c poło?enie krematoriow , barakow i zbiorowych mogił. Analiz? zdj?? lotniczych wykonano tu tak?e przed przyst?pieniem do bada? wykopaliskowych dworu obronnego w Kiszewach , ustalaj?c zasi?gi budynkow, poło?enie studni oraz przebieg drogi.

W latach 70. głownym o?rodkiem badawczym w Polsce prowadz?cym prace eksperymentalne w zakresie archeologii lotniczej stał si? Instytut Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk . W 1976 we wspołpracy z Wojskow? Akademi? Techniczn? wykonano zdj?cia lotnicze stanowiska hutniczego w Biskupicach koło Brwinowa pod Warszaw?, probuj?c zidentyfikowa? zasi?g wyst?powania dymarek oraz rejon wyst?powania staro?ytnych jam. W 1977 wykonano zdj?cia na terenie osady wczesno?redniowiecznej na stanowisku Wilanow ?Pasieka” w Warszawie, gdzie probowano metod? fotointerpretacji identyfikowa? pozostało?ci domostw, a w 1978 r. zdj?cia Gniewa , w celu zlokalizowania dawnego portu i pola bitewnego z XV w. w Lubiszewie koło Tczewa . Ponadto uzyskano liczne zdj?cia lotnicze stanowisk archeologicznych w dawnym wojewodztwie warszawskim (m.in. Całowanie ? stanowisko paleolityczne, Czersk ? zdj?cia zamku i miasta wykonane w czerwcu 1976 i w maju 1977 r.), ciechanowskim ( Kołoz?b ? osada i cmentarzysko z okresu wpływow rzymskich, Po?wi?tne ? osada z okresu wpływow rzymskich, Kluczewo ? osada neolityczna i wczesno?redniowieczna oraz cmentarzysko z okresu wpływow rzymskich, Szpondowo ? osada i cmentarzysko z okresu late?skiego i okresu wpływow rzymskich; zdj?cia wykonane w maju 1977 r.), płockim ( Wyszogrod ? osada wczesno?redniowieczna, Radzikowo ? grodzisko wczesno?redniowieczne) i radomskim ( Wierzbica ? neolityczna kopalnia krzemienia, Rydno ? stanowisko paleolityczne). Działania Instytutu zmierzały do wypracowania optymalnych metod wykrywania stanowisk archeologicznych na zdj?ciach lotniczych, dlatego te? koncentrowały si? na zaawansowanej fotointerpretacji (m.in. analizy ekwidensytometrycznej) i poł?czeniu wykonywania specjalistycznych zdj?? lotniczych (m.in. w podczerwieni ) z prospekcj? geofizyczn?, wierceniami i badaniami sonda?owymi. Wspołpraca z wojskiem miała tu dobre i złe strony: nie było przeszkod w wykonywaniu zdj?? lotniczych, jednak archeolodzy nie mieli wpływu na por? roku, w ktorej wykonywane były zdj?cia, cz?sto te? piloci wojskowi nie potrafili zidentyfikowa? dokładnie miejsca, na sfotografowaniu ktorego zale?ało archeologom.

Wynikaj?ce ze wzgl?dow natury wojskowej nieuczestniczenie archeologow w lotach (w odro?nieniu od ?akcji helikopterowej” z lat 60.) i brak mo?liwo?ci dokonywania przez nich własnych obserwacji powodowały konieczno?? zwrocenia si? w stron? fotointerpretacji, zupełnie przeciwnie, ni? to miało miejsce np. w Wielkiej Brytanii czy Niemczech, gdzie nacisk kładziony był na zaobserwowanie stanowiska z powietrza, a zdj?cie fotograficzne było jedynie metod? trwałego zadokumentowania rezultatow tej obserwacji. Z perspektywy czasu mo?na zatem stwierdzi?, ?e polska archeologia lotnicza w tym czasie ? pomimo intensywno?ci działa? eksperymentalnych ? pod??yła w zupełnie bł?dnym kierunku. Jałowo?? tego kierunku wyszła zreszt? na jaw bardzo szybko, kiedy okazało si?, ?e ?adna z podejmowanych prob fotointerpretacji uzyskanych od instytucji wojskowych zdj?? nie przynosi informacji warto?ciowych dla archeologow.

W 1992 r. w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu podj?to kolejn? prob? zainicjowania szeroko zakrojonego programu archeologii lotniczej. Zdj?cia lotnicze wykonywano w okolicach Jeziora Byty?skiego , Jeziora Niepruszewskiego , w rejonie cmentarzyska kurhanowego w Ł?kach Małych . Fotografowano rownie? stanowiska archeologiczne aktualnie badane wykopaliskowo: cmentarzysko kultury łu?yckiej w Kowalewku , cmentarzysko kultury pomorskiej w Mrowinie , osad? kultury pucharow lejkowatych w Chaławach oraz osad? kultury pucharow lejkowatych i kultury amfor kulistych w Mirkowicach . Poniewa? zakładano z gory, ?e zdj?cia te b?d? podlegały fotointerpretacji i obserwacji stereoskopowej, nie dokonywano obserwacji z powietrza, a jedynie wykonywano szeregi zdj?? pionowych.

Od przełomu lat 70. i 80. bardzo aktywny na polu fotografii lotniczej był Wiesław St?pie? z Regionalnego O?rodka Studiow i Ochrony ?rodowiska Kulturowego w Łodzi, ktory jednak a? do roku 1996 głownie dokumentował obiekty architektoniczne, ruiny zamkow i układy urbanistyczne, chocia? w niektorych cz??ciach kraju ? np. w woj. leszczy?skim w latach 1986-1988 zadokumentował z powietrza ponad 100 stanowisk archeologicznych. Pierwsze zdj?cia z powietrza wykonał on w roku 1979 na terenie owczesnego wojewodztwa łodzkiego i piotrkowskiego , gdzie dokumentował stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytkow oraz trwaj?ce wykopaliska, w tym m.in. wykonał zdj?cia wykopalisk na zamku w Inowłodzu z balonu na uwi?zi.

W Wielkopolsce z archeologami wspołpracował w tym?e okresie geograf i fotograf Andrzej Kijowski, wykonuj?c m.in. zdj?cia grodzisk. W Polsce połnocno-wschodniej zdj?cia grodzisk dla potrzeby archeologii wykonywał te? w latach 80. i 90. sporadycznie geodeta Jerzy Miałdun, a w Polsce południowo-wschodniej od lat 80. grodziska dokumentowali od czasu do czasu archeolodzy Michał Parczewski i Jacek Poleski z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiello?skiego , a po?niej tak?e Jerzy Ginalski z Krosna ? konserwator zabytkow archeologicznych. Fotografie z tego okresu s? rozproszone w wielu kolekcjach, w tym rownie? prywatnych, a wykonywanie zdj?? nie przybrało nigdy charakteru planowej i systematycznej akcji. Dopiero w latach 90. z inicjatywy Eugeniusza Tomczaka z Centrum Dziedzictwa Kulturowego Gornego ?l?ska (obecnie ?l?skie Centrum Dziedzictwa Kulturowego ) w Katowicach rozpocz?to systematyczne fotografowanie wszystkich grodzisk Gornego ?l?ska z helikoptera.

Specyficznym sposobem wykorzystywania fotografii lotniczej w archeologii polskiej były rekonstrukcje ?rodowiska naturalnego w przeszło?ci, zwi?zane z badaniem powi?za? mi?dzy systemami prahistorycznego osadnictwa a cechami ?rodowiska naturalnego. Takie studia prowadzono np. w celu zidentyfikowania przekształce? linii brzegowej jeziora Dru?no w rejonie identyfikowanego z historycznym Truso stanowiska archeologicznego w Janowie Pomorskim .

W wielu przypadkach interpretacja zdj?? lotniczych pozwoliła odtworzy? wa?ne cechy autentycznego ?rodowiska naturalnego stanowisk archeologicznych, takie np. jak relacje mi?dzy sieci? rzeczn? danego terenu a osadnictwem. Przykładem mo?e by? analiza dawnej sieci rzecznej w okolicy grodziska w Chodliku . Podejmowano rownie? proby odtworzenia dawnego zasi?gu lasow i pol uprawnych na podstawie interpretacji zdj?? lotniczych. Tutaj wnioskowanie miało charakter po?redni i opiera si? na ustaleniu gł?boko?ci wod gruntowych i rodzaju gleby.

Po okresie stagnacji polskiej archeologii lotniczej poszukiwania stanowisk archeologicznych poprzez specjalne loty samolotem na małej wysoko?ci i wykonywanie zdj?? uko?nych w połowie lat 80. zapocz?tkowali na mał? skal? niezale?nie od siebie Włodzimierz R?czkowski na Pomorzu ?rodkowym w owczesnym woj. słupskim oraz nieco po?niej Ewa Banasiewicz ? konserwator zabytkow archeologicznych w owczesnym woj. zamojskim (ktora wykryła z powietrza liczne rozorane kurhany, ktore poddawane były nast?pnie weryfikacji wykopaliskowej).

Inny polski archeolog, Bogdan ?urawski , działaj?cy naukowo na terenie Afryki, od połowy lat 80. wykorzystywał latawiec skrzynkowy do wykonywania zdj?? dokumentacyjnych swoich wykopalisk, m.in. w Hambukol i w Starej Dongoli w Sudanie.

Przełom w podej?ciu do archeologii lotniczej w Polsce nast?pił w 1996 r. dzi?ki wspołpracy mi?dzynarodowej. Organizacja skupiaj?ca archeologow lotniczych ? Aerial Archaeology Research Group wspolnie z Janus Pannonius University w Pecs zorganizowała wowczas dla archeologow z krajow byłego bloku sowieckiego tygodniowe szkolenie praktyczne w zakresie archeologii lotniczej na W?grzech, koło miejscowo?ci Siofok nad jeziorem Balaton . Szkolenie to zostało zorganizowane w zwi?zku z bardzo dobrymi wynikami prospekcji aerofotograficznej we wschodnich Niemczech, na W?grzech i w Czechach, ktora mogła si? tam rozpocz?? po upadku władzy komunistycznej. Znaczny udział w zainicjowaniu archeologii lotniczej w tych krajach miał Otto Braasch . W szkoleniu w Siofok uczestniczyli dwaj archeolodzy polscy, uzyskuj?c podstawowe umiej?tno?ci w zakresie identyfikacji stanowisk archeologicznych z powietrza i ich dokumentowania fotograficznego.

Pocz?tki systematycznych poszukiwa? stanowisk archeologicznych z powietrza archeologia polska zawdzi?cza przede wszystkim osobistemu zaanga?owaniu i pomocy przyjacioł zagranicznych ? Otto Braascha z Niemiec i Martina Gojdy z Czech. Obaj, poczynaj?c od 1996 r., przybywali wielokrotnie do Polski i pomagali przeprowadzi? pierwsze profesjonalne loty, szkol?c rownocze?nie liczne grono polskich archeologow lotniczych.

Obecnie archeologia lotnicza, rozumiana jako metoda niedestrukcyjnego rekonesansu, rozwija si? w Polsce przede wszystkim w dwoch o?rodkach badawczych: na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (prof. UAM Włodzimierz R?czkowski ? m.in. odkrywca opuszczonego miasta ?redniowiecznego w Szamotułach ? i mgr Lidia ?uk) oraz w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie (prof. UKSW Zbigniew Kobyli?ski i Dariusz Wach), natomiast w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego rozwijany jest ?biskupi?ski” kierunek zastosowa? fotografii lotniczej jako metody dokumentacyjnej (zdj?cia z balonow i latawcow). Najlepiej zadokumentowanym pod tym wzgl?dem jest stanowisko Ptolemais w Libii badane przez Pracowani? Bada? Archeologicznych w Libii ? Ptolemais przy wspołpracy z Pracowni? Fotograficzn? Instytutu Archeologii. Wykonywane s? tam zdj?cia pionowe i uko?ne z latawca. Fotografie te wykorzystywane s? do bada? topograficznych i dokumentowania stanu prac archeologicznych.

Wykorzystanie pionowych zdj?? lotniczych w archeologii [ edytuj | edytuj kod ]

Uko?ne zdj?cia lotnicze, chocia? doskonałe do celow wykrywania stanowisk archeologicznych, je?li maj? by? wykorzystane w celach kartograficznych (sporz?dzania planow stanowisk), musz? by? poddane procedurze rektyfikacji, czyli przekształcenia w obraz wertykalny. Do tego celu słu?? obecnie programy komputerowe, z ktorych najbardziej znany jest AirPhoto, opracowany przez Irwinga Scollara.

Niektorzy archeolodzy uwa?aj? w zwi?zku z tym, ?e nie ma potrzeby rozwijania specjalnej dyscypliny archeologii lotniczej, poniewa? dla celow kartograficznych wykonuje si? bardzo dokładne zdj?cia pionowe, ktore s? ju? obecnie powszechnie dost?pne, co eliminowa? ma konieczno?? wykonywania specjalnych lotow rekonesansowych przez samych archeologow.

Zdj?cia pionowe, wykonywane z du?ej wysoko?ci i w ro?nych, najcz??ciej niesprzyjaj?cych ujawnieniu si? wyro?nikow stanowisk archeologicznych porach roku i dnia, nie mog? jednak zast?pi? obserwacji dokonywanej z niewielkiej wysoko?ci przez samych archeologow.

Dla przykładu: niew?tpliwe, chocia? ograniczone, mo?liwo?ci poznawcze dla archeologii wi??? si? z wykonanymi niedawno dla obszaru całej Polski pionowymi barwnymi zdj?ciami lotniczymi, finansowanymi z programu PHARE . Zadanie nr PHARE PL 9296-01-01 obejmowało wykonanie w latach 1994-2002 kolorowych zdj?? lotniczych w skali 1:26 000 dla obszaru całego kraju. Skala zdj?? została tak dobrana, aby umo?liwi? wykonanie map topograficznych w skali 1:10 000 i 1:5000. Wykonane one zostały z wysoko?ci 4000 m nad terenem jako zdj?cia celowane o pokryciu podłu?nym ok. 60% i poprzecznym ok. 30%. Wi?kszo?? tras lotow fotogrametrycznych przewidziano w kierunku połnoc-południe z wyj?tkiem gorzystych terenow południowych. Zdj?cia te, o wymiarach kliszy fotograficznej 23 × 23 cm, udost?pniane s? w postaci skanowanej z rozdzielczo?ci? 1000 dpi. Oznacza to, ?e uwzgl?dniaj?c skal? odfotografowania, szczegoły terenowe maj? dokładno?? 0,67 m. Ten wła?nie stopie? dokładno?ci wskazuje, do jakich celow mog? by? one przydatne archeologom ? nie jest mo?liwe rozpoznanie na tych zdj?ciach ewentualnych wyro?nikow wegetacyjnych czy glebowych, chyba ?e maj? one znaczne rozmiary w terenie. Rownie? fakt, ?e zdj?cia te wykonywane były w ro?nych porach roku, powoduje, ?e wyro?niki tego rodzaju mog? na nich by? widoczne raczej tylko przypadkowo. Mog? jednak te zdj?cia by? wykorzystywane do poszukiwania lub dokumentacji stanowisk archeologicznych o własnej formie terenowej, takich jak grodziska, chocia? w tym przypadku niedogodno?? wi??e si? z faktem wykonywania tych zdj?? w warunkach wysoko?ci sło?ca ponad 35 stopni ponad horyzontem, a wi?c w sytuacji, gdy osłabiony jest efekt ?wiatłocienia, tak wa?ny dla podkre?lenia subtelnego zro?nicowania powierzchni ziemi, typowego dla rozoranych i zniwelowanych form stanowisk archeologicznych.

Wykorzystanie zdj?? satelitarnych w archeologii [ edytuj | edytuj kod ]

Podobnie ograniczona jest stosowalno?? w archeologii obrazow satelitarnych , przynajmniej warunkach naszej strefy kontynentu europejskiego. Oczywiste jest, ?e od czasu, gdy 1 kwietnia 1960 r. wykonane zostało pierwsze zdj?cie satelitarne Ziemi, jako?? obrazow satelitarnych systematycznie wzrasta, zwłaszcza jednak tych, ktore wykonywane s? dla celow militarnych i nie s? udost?pniane naukowcom.

Rozdzielczo?? obrazow satelitarnych udost?pnionych za darmo do zastosowa? cywilnych, np. pochodz?cych z satelity Landsat , wynosi na poziomie gruntu 15 metrow. W latach 90. XX w. odtajniono obrazy satelitarne terenow USA o rozdzielczo?ci na poziomie gruntu si?gaj?cej 1 m, wykonane przez ameryka?skie satelity wojskowe. Obecnie dost?pne s? ju? na zasadach komercyjnych obrazy satelitarne o rozdzielczo?ci od 1 m do 60 cm. Nadal jednak zdj?cia satelitarne ust?puj? pod tym wzgl?dem zdj?ciom lotniczym, w ktorych wielko?? pojedynczego piksela odpowiada kilkudziesi?ciu lub nawet kilkunastu centymetrom w terenie.

Wynika z tego zakres mo?liwo?ci zastosowa? zdj?? satelitarnych w archeologii. Nie nadaj? si? one ? przynajmniej jeszcze obecnie ? do wykrywania stanowisk archeologicznych, w skład ktorych wchodz? niewielkie obiekty osadnicze, natomiast mog? by? przydatne do identyfikacji, zwłaszcza na rozległych i niezbadanych innymi metodami prospekcji obszarach np. stepowych czy pustynnych, takich stanowisk archeologicznych, ktore obejmuj? dzieła r?ki ludzkiej wi?kszych rozmiarow, np. kopce i kurhany grzebalne ^[1] , wały i mury obronne ^[2] , rowy i fosy, budowle kamienne czy ceglane itp. (np. kromlech Stonehenge i otaczaj?ce go kurhany i staro?ytne drogi s? znakomicie widoczne na zdj?ciu lotniczym ^[3] ). W rejonach g?sto zaludnionych i pozbawionych obszarow niedost?pnych, takich jak np. terytorium Polski, niewielkie s? jednak szanse na to, ?eby zidentyfikowa? na zdj?ciu satelitarnym jakie? nieznane dot?d stanowisko archeologiczne.

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

Ta sekcja od 2021-06 zawiera tre?ci, przy ktorych brakuje odno?nikow do ?rodeł . Nale?y doda? przypisy do tre?ci niemaj?cych odno?nikow do ?rodeł. Dodanie listy ?rodeł bibliograficznych jest problematyczne, poniewa? nie wiadomo, ktore tre?ci one u?rodławiaj?. Sprawd? w ?rodłach: Encyklopedia PWN  • Google Books  •  Google Scholar  •  Federacja Bibliotek Cyfrowych  • BazHum  • BazTech  • RCIN  • Internet Archive ( texts / inlibrary ) Dokładniejsze informacje o tym, co nale?y poprawi?, by? mo?e znajduj? si? w dyskusji tej sekcji . Po wyeliminowaniu niedoskonało?ci nale?y usun?? szablon {{Dopracowa?}} z tej sekcji.

• L. Deuel, Lot w przeszło??. Opowie?? o archeologii lotniczej. Warszawa 1984.
• O. Braasch, Z innego punktu widzenia: prospekcja lotnicza w archeologii, [w:] Metodyka ratowniczych bada? archeologicznych , Z. Kobyli?ski (red.), s. 41-100. Warszawa.
• W. R?czkowski, Archeologia lotnicza ? metoda wobec teorii . Pozna? 2002.
• Z. Kobyli?ski, Archeologia lotnicza w Polsce. Osiem dekad wzlotow i upadkow. Warszawa 2005.
• Biskupin... i co dalej? Zdj?cia lotnicze w polskiej archeologii , J. Nowakowski, A. Prinke i W. R?czkowski (red.), Pozna? 2005.

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

Zobacz multimedia zwi?zane z tematem: Archeologia lotnicza

• Archeologia niedestrukcyjna . iaepan.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-11-06)].
• Osiemdziesi?t lat archeologii lotniczej w Polsce
• Biskupin... i co dalej? Zdj?cia lotnicze w polskiej archeologii
• Przetwarzanie i interpretacja zdj?? lotniczych w archeologii