Нобелийн шагнал

Нобелийн шагнал ( шве. Nobelpriset , норв. Nobelprisen , Англи : Nobel Prize ) нь динамитыг нээсэн эрдэмтэн Альфред Нобелийн гэрээслэлийн дагуу 1901 оноос жил тутам олгож эхэлсэн олон улсын хамгийн нэр х?ндтэй шагнал юм.

Альфред Нобель 1833 оны 10 дугаар сарын 21 Швед Улс ын Стокгольм хотод инженер гэр б?лд т?рс?н. Тэрээр химич, инженер болон зохион б?тээгч байсан. 1894 году А.Нобель "Бофорс" хэмээх т?м?рл?гийн концерн худалаж авч улмаар тус ?йлдвэр зэвсэгийн том ?йлдвэр болсон. Амьдралынхаа турш А.Нобель ??рийн 355 шинэ зохион б?тээл??дээрээ маш их х?р?нг? хуримтлуулж чаджээ. Т??ний ?лдээсэн гэрээслэлийн дагуу Нобелийн шагналыг физик, хими, биологи, физиологи анагаахын шинжлэх ухаан, уран зохиол, энхтайваны ?йлст гаргасан том ололт амжилт, агуу нээлт, томоохон хувь нэмрээ оруулсан х?м??ст олгодог болсон юм.

2020 оны байдлаар нийт 923 х?нд болон 27 байгууллагад (з?вх?н энхтайвны т?л?? шагналыг байгууллагад олгодог) олгоод байна. Шагналын хэмжээ нь 2020 оны байдлаар 9 сая швед крон буюу 1 сая гаруй америк доллар орчим байдаг байна.

Монгол улсаас химийн зэвсгийн шинжээч хурандаа, доктор Д.Эрдэнэцогт тус шагналыг 2013 онд х?ртсэн. 2013 оны Нобелийн Энх тайвны салбарын шагналыг Нэгдсэн ?ндэсний байгууллагын дэргэдэх Химийн зэвсгийн хориглох байгууллагад олгосон. Н?Б-аас Сирийн химийн дайны зогсоохоор 23 химийн зэвсгийн шинжээч Сири улсыг зорьсоны нэг нь Монгол х?н байжээ. Хэдийгээр байгууллагын шагнал байсан ч Сирийн дайныг зогсоосон гавьяаг нь ?нэлж тус химийн шинжээчдийн багийн гиш??д Нобелийн шагналын сертфикат шагналын тэмдгээр шагнуулсан байна.

Нобелийн шагналыг нэг х?нд нэг л удаа ?гд?г зарчимтай болов ч 4 х?н Нобелийн хошой шагналтан болж байсан т??хтэй.

Мария Склодовская-Кюри , физик- 1903, хими-1911 онд.
Лайнус Полинг , хими- 1954, Энхтайван- 1962 онд.
Жон Барди н, физик- 1956, 1972 онд.
Фредерик Сенгер , хими-1958, 1980 онд авсан.

Шагнал олгодог салбарууд [ засварлах | кодоор засварлах ]

Дээрх 6 салбарт олгодог шагнал нь тухайн салбарынхаа хувьд хамгийн нэр х?ндтэй шагнал болдог. С??лийн жил??дэд генетик хими зэрэг биологи-анагаах ухаан болон химийн салбарын аль алинд нь хамаарах шинжлэх ухааны салбарууд олширч байгаа.

Сонгон шалгаруулалт [ засварлах | кодоор засварлах ]

Физик, хими, эдийн засгийн салбарын шагналыг Шведийн шинжлэх ухааны академи , биологи-анагаах ухааны салбарын шагналыг Каролинскагийн институт , энхтайвны салбарын шагналыг Норвегийн парламент, уран зохиолын шагналыг Шведийн академи тус тус шалгаруулдаг.

Шагнал х?ртэгсдэд ?г?х м?нг?н шагнал нь Альфред Нобелийн ?лдээсэн х?р?нг?нд ?ндэслэж байгуулагдсан Нобелийн сангаас олгогдоно. Гэхдээ эдийн засгийн салбарын шагнал нь 1968 онд бий болж, 1969 оноос олгогдож эхэлсэн б?г??д шагналыг Шведийн т?в банкны сан гаргадаг байна. Эдийн засгийн салбарын шагналын албан ёсны нэр нь "Эдийн засгийн салбар дахь Альфред Нобелийн дурсгалын шагнал" б?г??д нарийн утгаараа Нобелийн шагнал биш болно.

Нобелийн шагналын сонгон шалгаруулалт нь нийтэд ил зарлагддагг?й. Иймээс албан ёсоор Нобелийн шагналд нэр дэвшигч гэсэн ойлголт байхг?й, харин олон нийтийн дунд Нобелийн шагналд ойрхон х?н гэх зэргээр яригдах тохиолдлууд бий.

Шагнал гардуулах ёслол [ засварлах | кодоор засварлах ]

Нобелийн шагналыг т??ний нас барсан ?д?р болох 12 сарын 10 -нд гардуулдаг б?г??д энхтайвны салбарын шагналаас бусад 5 шагналыг Шведийн нийслэл Стокхольм хотын концертын танхимд, энхтайвны шагналыг Норвегийн нийслэл Осло хотын захиргааны байранд гардуулдаг байна. Нобелийн шагналтнууд дурсгалын лекц унших заншил тогтсон байдаг.

Онцлогууд [ засварлах | кодоор засварлах ]

Математикийн салбарт Нобелийн шагнал байдагг?й нь Альфред Нобель математикчдад дург?й байсантай холбоотой гэгддэг. Учир нь т??ний хайрт б?сг?й нь Франц Лемарж хэмээх математикчтай гэрлэж Франц т??нийг олны ?мн? илт доромжилсон ба энэ явдлыг тэрээр насан туршдаа санан явсан байна. Математикийн салбарын хамгийн нэр х?ндтэй шагнал нь Фильдсийн медаль болно.
Нобелийн шагналыг нэхэн олгодогг?й боловч Н?Б-ийн ер?нхий нарийн бичгийн дарга агсан Даг Хаммаршёльдод энхтайвны салбарын шагналыг нэхэн олгож байсан тохиолдол бий.
Нобелийн шагнал х?ртсэн боловч х?лээн авахаас татгалзсан 3 х?н байдаг. Тэдгээр нь Жан-Пол Сартр , Борис Пастернак , Ле Дук То нар юм.
Уран зохиолын салбарын шагналыг т??хийн зохиол, философийн зохиолууд х?ртэж байсан удаатай ч Их Британийн ер?нхий сайд Винстон Черчиллийн "Дэлхийн хоёрдугаар дайны тэмдэглэл"-ийг нэр дэвш??лэх эсэх талаар шир??н маргаан ?рн?сний эцэст з?вх?н цэвэр уран зохиолын б?тээлд олгож байхаар болжээ.