한국   대만   중국   일본 
Ирак ? Википедиа нэвтэрхий толь
Википедиа

Ирак

Энэ хуудас нь Баруун Азийн улсын тухай ?г??лнэ. Бусад утгыг, ≪ Ирак (салаа утга) ≫-с харна уу.
Иран хуудастай андуурч болзошг?й.

Ира?к , албан ёсоор Б?гд Найрамдах Ирак Улс (БНИраУ) ? ?рн? Азид оршдог б?рэн эрхт улс юм.

Б?гд Найрамдах Ирак Улс
  • ??????? ??????  ( Араб )
    Жумхуриет аль-Ирак
  • ?????? ?????  ( Курд )
    Комари Эрак
Т?рийн дуулал:  ?????
Мавтини
"Эх нутаг минь"
Location of Ирак
Нийслэл
ба томоохон хот
Багдад
33°20′N 44°23′E ? / ? 33.333°N 44.383°E ? / 33.333; 44.383
Албан ёсны?хэл
  • З?вш??р?гдс?н орон нутгийн хэл
Угсаатны?б?лг??д
[2] )
Шашин
(2020) [4]
Ард т?мний нэршил Иракчууд?
Т?р засаг Холбооны парламентын б?гд найрамдах улс
Абдул Латиф Рашид
Мухаммед Шиа ас-Судани
Мухаммед аль-Хальбуси
Фаик Зидан
Хууль тогтоох байгууллага Т?л??л?гчдийн З?вл?л
Тусгаар тогтнол  
( Их Британиас )
10 сарын 3, 1932 он
7 сарын 14, 1958 он
10 сарын 15, 2005 он
Газар нутаг
??Нийт
438,317 км 2 ( 58 )
??Усны эзлэх талбай?(%)
4.62 (2015) [5]
Х?н ам
??2023 тооцоо
43.5 сая ( 35 )
??Нягтаршил
82.7/км 2 ( 125 )
ДНБ  ( ХАЧТ ) 2022?тооцоо
??Нийт
▲ $512.926 тэрбум [6] ( 48 )
??Нэг х?нд ноогдох
▲ $12,141 [7] ( 114 )
ДНБ  (нэрлэсэн) 2022?тооцоо
??Нийт
▲ $297.341 тэрбум [7] ( 47 )
??Нэг х?нд ноогдох
▲ $7,038 [8] ( 111 )
ОТББИ  (2012) 29.5 [9]
бага
ХХИ  (2021) ▲ ?0.686 [10]
дундаж ?·? 121
М?нг?ний нэгж Ирак динар (IQD)
Цагийн б?с UTC +3 ( АСЦ )
Жолооны тал баруун
Утасны томьёо +964
Домэйн нэр .iq
  1. Иракийн ?ндсэн хууль, 4 д?гээр з?йл (1)

Ирак Персийн буланд гарцтай, хуурай газраар Турк , Иран , Кувейт , Саудын Араб , Иордан , Сиритэй хиллэдэг.

438 мянган км² газар, 38 сая х?н амтай. Нийслэл хот нь Багдад б?г??д Басра , Мосул зэрэг томоохон хоттой.

Тигр - Евфрат м?рний ?ржил шимт сав газар б?хий Иракт араб , курд , ассир , туркмен зэрэг ард т?мэн амьдарч байна.

Лал шашны шийт, суннит урсгалын ш?тлэгтэй. 2004 оноос араб , курд албан ёсны хоёр хэл хэрэглэгддэг байна.

Эртний Ирак буюу Месопотамийг ?сэг бичиг , газар тариалан ??ссэн ?лгий нутаг гэдэг. Шумер , Ассири , Вавилони зэрэг семит т?рлийн хэлт хот улс, соёл иргэншил оршин байв. Перс , грекийн улсын мэдэлд ээлжлэн орж явсан.

Арабууд эртний эртний (Лахмидууд) Иракийн нутаг дэвсгэрт нэвтэрч эхлэв. 636 онд Халиф Умар эцэст нь Месопотамийг эзлэн Исламын шашныг авчирсан байна. Иракийн Арабын анхны т?в??д нь Аль-Куфа, Басра хотууд байв. Халиф Алигийн ?ед Ирак иргэний дайны талбар болж (Анхны Фитна), Аль-Куфа нь Халифын оршин суух газар болжээ. Халиф Алигийн нэр нь одоо Иракийн шашны олонхийг б?рд??лдэг шийт??дийн д?р т?рхтэй холбоотой юм. 762 онд Халиф Аль-Мансур Багдад хотыг байгуулж, Арабын Халифатын (Аббасидын) нийслэл болгосон. "1001 ш?н?" ?лгэрт д?р т?рхийг нь д?рсэлсэн Харун аль-Рашидын ?ед Багдадын халифатын дээд цэгт х?рсэн. 945 онд Ирак дахь эрх мэдэл Ираны Буйдуудад шилжсэн б?г??д т??ний т?гсг?лийг Селжук Тогрул-бек тавьжээ.

Халифын вант улс унасан нь 1258 онд Монголчуудын довтолгооны ?еэр Багдад с?йрч, Халифыг устгасан юм.

Исламын шашин дэлгэрч, арабын соёлын т?в болов. Куфад Рашидун , Багдадад Аббасын улс байгуулагдаж газар нутаг тэлэн г?рэн болцгоожээ. Лалын алтан ?ед Багдад шинжлэх ухаан, соёл гэгээрлийн т?в байв. Дараа нь Османы эзэнт г?рний задралаар 1920 онд Британийн эрхэнд оржээ. 1932 оны 10-р сарын 3-нд Их Британиас Иракийн вант улс тусгаар тогтнож, 1958 оны б?гд найрамдах улс болсон. Саддам Хусейн 1970-аад оноос хойш 2003 он х?ртэл Иракийг удирдаж Иран, Кувейтийг эзлэхээр халдан дайрсан ч эцсийн д?ндээ амжилт олоог?й. 2003 онд Америкийн тэрг??лсэн эвслийн цэрэг Иракт халдан довтолж шинэ т?р засаг байгуулсан ба Иракт одоог х?ртэл иргэний дайн ?ргэлжилж байна.

Газар з?й засварлах

Ирак 437,072 хавтгай д?рв?лжин километр газар нутагтай, дэлхийн 59-р том орон юм.

 
Дээрээс харвал
 
Физик газрын зураг

Байрлал засварлах

Хойд ?рг?ргийн 29° ? 38°, з??н уртрагийн 39° ? 49° дотор ?рн? Ази , ?рн? ?мн?д Азид хамааран байна. ?мн?д ?з??р талаараа Персийн буланд (58 км эрэг) тулж, бусад талаараа Иран (1599 км), Саудын Араб (79 км), Сири (599 км), Турк (367 км), Кувейт (254 км), Иордан (179 км) хиллэдэг. Тэгш ?нц?гт?рх?? хэлбэртэй. Эргийн нийт урт - 3809 км.

Газрын тогтоц засварлах

Иракийн газар нутаг ер?нхийд?? Тигр - Евфрат хоёр м?рний сав, нам доор газар байна. Газрын тогтцоор ц?л (баруун биед), Дээд Месопотам (Тигр-Евфратын хоорондох газар), Иракийн Курдистан буюу умардын уулархаг нутаг, Доод Месопотам буюу Персийн булан-Тикритийн хоорондох нам доор газар гэж д?р?в хуваана. Уулархаг нутаг нь Ираны тэгш ?нд?рл?г , Армены тэгш ?нд?рл?гт хуваагдана. Ц?л нь Сирийн ц?л , Арабын ц?л юм. Хамгийн ?нд?р цэг нь Чеехадар (3611 м) уул, нам доор цэг нь Персийн булан (0 м).

Ус, х?рс засварлах

Тигр, Евфрат хоёр м?р?н Иракийн нутгийн голоор урсдаг. ?ржил шимт газар юм. Хоёр м?рний бэлчирээс Шатт аль-Араб м?р?н ??сч Персийн буланд цутгадаг.

Нутгийн 7.89% газар тариаланд тохиромжтой.

Ургамал засварлах

 
Вавилоны байгаль

Иракийн нутгийн 2%-д ой байна. ?мн?д нутгаар дал мод , умард нутгаар царс , голын эргээр бургас ургадаг.

Ашигт малтмал засварлах

Ирак газрын тосны н??ц??р Саудын Араб , Америкийн дараа дэлхийд 3-р байрт байна.

Уур амьсгал засварлах

Ирак ц?лийн, эрс тэс уур амьсгалтай. ?в?лд?? 0 °C х?ртэл сэр??сч, зундаа 40 °C х?ртэл хална.

Жилийн дундаж хур тунадас - 150 мм.

Х?н ам з?й засварлах

Он Х?н ам (сая)
1878 2.0
1947 4.8
1977 12.0
2009 31.9
2015 38.1
 
Шашин угсааны газрын зураг
 
Басрагийн оюутан
 
Али имамийн с?м

Ирак улсад 2015 оны байдлаар 38,146,025 х?н оршин сууж байна. Арабын хавтан дээрх хамгийн олон х?нтэй улс юм. ??нд 0-14 насны багачууд 38%, 15-64 насны х?д?лм?рийн чадвартан 59%, 65-аас дээш ?нд?р настан 3%-ийг б?рд??лж байна. Дундаж наслалт - 68 жил. Х?йсийн харьцаа - 1.03 эр/эм. Х?н амын жилийн ?с?лт - 2.2%. Х?н амын 78.2% бичиг ?сэгт тайлагдсан. Эрэгтэйд 86.0%, эмэгтэйд 70.6% байна.

Ард т?мэн засварлах

Иракийн х?н амын 75%?80% нь араб угсаатан , 15% нь курд ?ндэстэн байдаг бол ?лдсэн ц??н хувийг ассир , туркмен , армен , черкес , перс , шабак , язиди зэрэг ард т?мэн эзэлдэг.

Хэл бичиг засварлах

Улсын албан ёсны хоёр хэл нь 2004 оноос хойш араб , курд хэл байна.

Араб хэлийг араб ?сгээр , курд хэлийг сорани ?сгээр бичдэг. Курд нь иран т?рлийн хэл болно.

Шашин ш?тлэг засварлах

Х?н амын 97% лалын шашин ш?тлэгтэй. ??ний 51% нь шийт, 42% нь суннит урсгалыг дагагч байна.

?лдсэн бага хувьд христ, манд, язиди шашин ш?тлэг байна.

 
Багдад
 
Мосул

Хот суурин засварлах

Иракийн х?н амын 65% хот газар суудаг. Томоохон хотоос дурдвал:

Т??х засварлах

 
Ассирын ордны сийлбэр

Эртний ?е засварлах

Иракт 65,000 жилийн настай эртний олдвор Шанидар агуйнаас олджээ. Иракийг эртнээс Месопотам гэсэн.

Месопотам Левант нутгийн нэгэн хэсэг болохын хувьд бичиг ?сэг , газар тариалан , хурд дугуй ??ссэн ?лгий юм.

Шумер , Ассир , Аккад , Вавилон зэрэг семит т?рлийн хэлтэн , эртний улс, соёл иргэншил Месопотамд т?вл?н оршиж байв.

НТ? 6-р зуунд персийн Ахемен , НТ? 4-р зуунд грек Селевк , НТ 3-р зуунд персийн Парфян , Сасаны улсын харьяанд тус тус оржээ. Шинэ Ассирын хот улсууд 256 онд персэд эзлэгдсэн байв.

 
850 он. Аббасын халифт улсын нийслэл нь Багдад байв.

Аббасын улс засварлах

Лал шашны дэлгэрэлт, арабын байлдан дагууллын х?рээнд Рашидун улс Иракийн Куфа хотод нийслэл байгуулжээ. 7-р зуунд Сирийн Дамаскад т?вл?с?н Умаяны улсын харьяанд оржээ.

8-р зуунд Аббасидын Халифат Улс Иракийн Багдадад т?вл?н байгуулагдаж, хол ойрыг байлдан дагуулсан эзэнт г?рэн болов. Аббасидын улсын ?еийг Лалын алтан ?е гэдэг б?г??д г?н ухаан (философи), тооны ухаан ( математик ), одон орон , утга зохиол , д?рслэх урлаг , уран барилга , анагаах ухаан , арга ухаан ( технологи )-д ололт амжилт гарчээ.

Харьяа нутаг засварлах

 
Османы харьяанд Аль-Жазира, Курдистан, Ирак, Аль-Шам гэсэн д?рв?н муж болж байв

1257 онд Ираны Табризад т?вл?с?н монгол Х?лэг?гийн улс Багдадыг эзэлж, халифыг хороожээ. Багдад ихээр с?йтгэгдсэнд лалын шашинтны т?в Египетийн Каирт шилжиж, Аббасын угсааны язгууртан Каирт халиф ?рг?мжл?гджээ.

1401 онд т?рэг монгол Т?м?р хаан Багдадыг байлдан дагуулав. 15-р зуунд Туркменистан Иракийг эзэлжээ.

Ирак 1508 онд Цагаан хоньт туркмений харьяанаас Иран дахь персийн Сафавын улсын харьяанд шилжив.

1639 онд турк Османы эзэнт г?рний харьяанд оржээ. Османы ?ед Ирак овог аймаг, улс орнуудын байлдааны талбар болсоор байв. Арабын хойгийн Наждаас бедуйн цэрэг довтолдог байв. 1747-1831 онд Иракийг г?рж ?ндэстэн , мамлюк давхрааны ноён эзэн мэдэж байсныг 1831 онд Османы улс халж шууд харьяа нутаг болгожээ.

Дэлхийн нэгд?гээр дайнд нутгийн ардын дэмжлэгтэйгээр Британийн цэрэг Иракт Османтай байлдан дийлж эзлэв. ?ндэстний холбооноос Иракийг тохинуулах эрх авсан Британи Хашимын угсааны I Фейсалыг вангаар ?рг?мжл?в. 1920 онд боолчлох ёсыг халав. ??нээс хойш 2004 он х?ртэл суннит шашинтан Иракийн т?рийн ?нд?р албан тушаалд ажиллаж байв.

Вант улс засварлах

1932 онд Иракийн вант улс тусгаар тогтнов. Британийн цэрэг Иракт байрласан хэвээр байв. 1933 онд Гази ван эцгийн халааг авч, 1939 онд II Фейсал ванд ор залгуулжээ. Абд аль-Ила балчир вангийн ?мн??с т?р барьж байхад 1941 онд Рашид Али аль-Гаялани т?р эрг??лэв. Газрын тосны нийл??лэлт зогсох вий гэж эмээсэн Британи Иракт байрлаж буй цэргээ х?д?лг?н шинэ т?р засагтай байлдан дийлж вангийн т?рийг буцаан сэргээжээ.

Б?гд найрамдах улс засварлах

 
Саддам Хусейн

1958 оны 7 сарын 14-нд Абд аль-Карим Касим генерал цэргийн х?чээр т?рийн эрхийг авч, вангийн амийг тасдав. Энэ хувьсгал хаант ёсыг халахад голлон чиглэсэн, бага зэрэг социалист ?зэлтэй байсан. 1963 онд Абдул Салам Ариф хурандаа ?мн?х удирдлагыг х?н??ж, цэргийн х?чээр т?р эрг??лсэн бол 1968 онд Арабын Социалист Баас Нам т?р эрг??лэв.

1970-аад онд Саддам Хусейн аажмаар т?рийн эрхэнд гарав. 1973 оны газрын тосны ?нийн ?с?лт??р санх??жигдэн боловсрол, бичиг ?сэг тайлагдалтыг ахиулж, эдийн засгийг олон талт байдлаар х?гж??лж, дэд б?тцийг х?гж??лэв. 1979 онд Иранд хаант ёсыг халсан хувьсгал гарч, шийт шашинтныг хувьсгалд уриалсанд Саддам Хусейн Иракийн ер?нхийл?гч болж, х?н амын олонх болсон шийт шашинтныг т?рийн эргэлт гаргуулахг?й сэргийлэхийн тулд цэрэг, цагдаагийн байгууллагыг х?чирхэгж??лжээ.

1980 онд Ирак Иран луу довтлон Хузестаныг эзэлсэн ч хоёр жилийн дотор Иран эзлэгдсэн нутгийг ч?л??лж Ирак руу давшив. 1988 онд 1 сая орчим х?ний амь гарзадсан дайн намжжээ.

1990 онд Ирак Кувейт р?? довтлон эзэлсэнд Америк тэрг??тэй эвслийн х?чин Иракийг б?мб?гд?н Кувейтийг ч?л??лжээ . Иракийн шийт, курдын эсэрг??цлийг цагдаагийн х?чээр дарав. Хуссейн дарангуй удирдагч байсан б?г??д химийн зэвсгийг х?гж??лж босогч, эсэрг??цэгчдийн эсрэг хэрэглэжээ.

Курд, шийтийн Ирак засварлах

 
2003 он. Америкийн эрг??л
 
2016 оны 11 сар. Иргэний дайны газрын зураг. Ягаан (Иракийн т?р засаг), саарал (Исламын улс), шар (курд)

2003 онд Америк тэрг??лсэн эвслийн цэрэг Ирак руу халдан довтолж Саддам Хусейныг огцруулж, 2006 онд х?н т?р?лхтний эсрэг гэмт хэрэгтэн гэж яллан цаазаар аваачжээ. 2003-2011 онд Ирак Америк, Их Британи зэрэг олон улсын энхийг сахиулах зэвсэгт х?чний хяналтанд байсан. Америкийн цэргийн эсрэг халдлага болсоор байв.

Иракийн шинэ т?р засгийн ?нд?р албан тушаалд курд, шийтийн х?н томилогдож, араб хэл улсын албан ёсны хэл байсны дээр курд хэлийг нэмж м?н албан ёсны болгожээ. Иракийн Курдистан нутгийн ??рт?? засах эрх нэмэгджээ.

Иракт суннит-шийтийн м?рг?лд??н байнга явагдаж, 2011 оны Сирийн иргэний дайны н?л?? 2014 оноос Иракт дайн болов. Суннит босогчид Исламын улс зэвсэгт б?лэглэлд нэгдэж Тикрит , Мосул , Фаллужа зэрэг томоохон хот б?хий умард нутгийг хяналтандаа байлган т?р засгийн эсрэг байлдаж байна.

Лавлах бичиг засварлах

  1. ↑ 1.0 1.1 "Iraq, Ministry of Interior ? General Directorate for Nationality: Iraqi Constitution (2005)" (PDF) . Archived from the original (PDF) on 4 March 2011.
  2. ↑ 2.0 2.1 Иш татахад гарсан алдаа: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named cia
  3. ↑ "Iraqi religions" . www.state.gov . OFFICE OF INTERNATIONAL RELIGIOUS FREEDOM. 12 May 2021. The constitution establishes Islam as the official religion and states no law may be enacted contradicting the "established provisions of Islam." It provides for freedom of religious belief and practice for all individuals, including Muslims, Christians, Yezidis, and Sabean-Mandeans, but does not explicitly mention followers of other religions or atheists.
  4. ↑ "National Profiles" .
  5. ↑ "Surface water and surface water change" . Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) . Retrieved 11 October 2020 .
  6. ↑ "World Economic Outlook Database, April 2022" .
  7. ↑ 7.0 7.1 "World Economic Outlook Database, April 2022" .
  8. ↑ "World Economic Outlook Database, April 2022" .
  9. ↑ "Gini Index - Iraq" . World Bank. Archived from the original on 8 December 2015 . Retrieved 9 October 2022 .
  10. ↑ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (in англи). United Nations Development Programme . 8 September 2022 . Retrieved 9 October 2022 .

Цахим холбоос засварлах

" https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Ирак&oldid=737734 "-с авсан