Егзистенци?алистичката филозофи?а се занимава со смислата, тешкотиите и насоките на човековото постое?е, и го поставува проблемот на егзистенци?ата. По?авата на егзистенци?ализмот во современата филозофска мисла е условена од тешката, драматична лична положба на човекот во историската и општествена ситуаци?а во првата половина на 20 век, од општата разочараност во прогресот и од кризата на европската цивилизаци?а. ^[1]

Настанок на Егзистенци?ализмот [ уреди | уреди извор ]

Предвесници на оваа филозофи?а се К?еркегор и Ниче , чи?а филозофи?а е поврзана со егзистенци?ата на човекот. Големо вли?ание врз овие филозофски идеи извршиле: Блез Паскал ^[2] , Шелинг , Шопенхауер , како и Достоевски , Франц Кафка ^[3] и феноменолoги?ата на Хусерл ^{[1] [4]} . Егзистенци?ализмот се по?авува во средината на XX век ме?у група на особено знача?ни мислители. Таа на?прво се по?авува во Германи?а, а подоцна во разни вари?анти и во другите зем?и во Европа, во текот на Втората светска во?на станува популарна, а по неа во Франци?а станува мода и култура ^[5] . На?знача?ни автори се Жан Пол Сартр , Карл ?асперс , Мартин Ха?дегер и други. Со мали разлики се диференцираат два правци: филозофи?а на егзистенци?ата и егзистенци?ализам ^[1] .

Филозофи?а на егзистенци?ата [ уреди | уреди извор ]

Филозофи?ата на егзистенци?ата (лат. посте?е , конкретно живее?е ) претставува реакци?а во однос на позитивизмот и неговиот оптимизам во науката, во однос на техниката, просперитетот и хуманоста на индустриското општество. Се противставува на рационализмот и филозофи?ата на апсолутот. ^[1] За оваа филозофи?а суштината на нештата се нао?а во единичната егзистенци?а (битува?ето) на човекот и неговото место во светот, притоа укажува на разнебитеноста и несигурноста ка? човекот, што произлегуваат од светот во ко?што живее. ^[1] Човекот е сред светот, ко? го збунува и плаши, то? има сомнева?а и е опкружен од опасности. Поради тоа се чувствува осамен и напуштен, препуштен на самиот себеси, без основа за постое?е, а истовремено има одговорност што произлегува од неговата слобода.

Поимот егзистенци?а [ уреди | уреди извор ]

Поимот егзистенци?а се сретнува уште ка? Платон и Аристотел , а посебно се развива од схоластичката средновековна филозофи?а. Поимот егзистенци?а определува постое?е на некое единично нешто, но притоа и во единичното нешто, вистинито е она што е општо. Општото (есенци?ата) е она што е суштествено за сите истородни нешта. Оттука, во егзистенци?ата на единката е вистинито само она коешто и во колкава мера ги содржи општите начела, суштествените сво?ства на човекот. Филозофи?ата на егзистенци?ата има специфичен, сосема нов пристап кон егзистенци?ата. Таа егзистенци?ата на човекот ?а сфа?а како посебна специфична форма на посте?е , кое се разликува од постое?ето на другите нешта во светот. Пред се:

Личноста на човекот не може докра? да се разбере научно и рационално, таа не може да се третира како предмет на сознанието како другите нешта. Човековото постое?е во светот е посебен начин на постое?е. Личноста има слобода на избор, неговото постое?е е неповторливо, конечно. Основните сво?ства на човековата егзистенци?а се наречени егзистенци?алии , и тие се индивидуалноста, индетерминизмот и историчноста. Егзистенци?алите не можат да се осознаат со научен метод и рационалност. Оттука за да се проникне во егзистенци?ата во не?зината срцевина и сушност, егзистенци?ализмот се служи со поими како што се: оча?, страв, мачнина, пораз, пад, закана, досада, проклетство, смрт, апсурд, ништост итн. ^[6] Со тоа егзистенци?алната ситуаци?а на човекот се опишува како еднократна, лична и минлива. Оваа филозофи?а во зависност од пристапот кон егзистенци?ата се ?авува во две вари?анти:

• Филозофи?а на егзистенци?ата
• егзистенци?ална филозофи?а

Филозофи?а на егзистенци?ата [ уреди | уреди извор ]

На?големи претставници на ово? правец се Карл ?аспер и Габриел Марсел . ^[7] Карл ?аспер е еден од на?знача?ните филозофи од оваа ориенатци?а. ?аспер разликува темелни области на филозофира?ето како трансцендира?е (преминува?е преку) на об?ективно даденото:

• Философска ориентаци?а
• Осветлува?е на егзистенци?ата
• Метафизика

Основната теза во уче?ето на ?асперс е дека егзистенци?ата е остварува?е на вечноста во времето, а таа како таква не може предметно да се осознае, т.е. да се мисли, самата егзистенци?а е секогаш воздржува?е пред неискажливото.

Егзистенци?ална филозофи?а [ уреди | уреди извор ]

На?голем претставник на ово? правец е Мартин Ха?дегер . ^[9] Во сво?ата филозофи?а то? се запрашува за битието. Според Ха?дегер, испитува?ето на егзистенци?ата ( ко?а е во времето ), т.е. на самата човекова опсто?ба ( да се биде ), е подготовка за прашува?е на самото битие. Да се мисли што е тоа битието може само ако човековата суштина се премислува како ек - систенци?а ( како отвореност за вистината на битието како дом на битието ). Посебно Ха?дегер се занимава со испитува?е и об?аснува?е на категориите на проблематичното човеково посте?е во современата епоха, загриженост, дело, смрт и др.

Егзистенци?ализам [ уреди | уреди извор ]

Третата вари?анта на ово? филозоски правец се нарекува егзистенци?ализам. Негови на?знача?ни претставници се Жан-Пол Сартр , Симон де Бовоар , Морис Мерло-Понти , а неко? го приклучуваат и Албер Ками . ^[11] На?голем претставник на ово? правец е Жан-Пол Сартр . То? бил под вли?ание на Хегел , К?еркегор , Макс Шелер , Мартин Ха?дегер и особено на Хусрел , а во сво?ата последна фаза бил под вли?ание и на Карл Маркс . Инспириран од феноменологи?ата на Хуслер, ?а изградува сво?ата онтологи?а со разгледува?е на односот ме?у човекот и светот. Сартр притоа ги критикува матери?ализамот и идеализамот , кои не можат со своите погледи да ги об?аснат тие релации, толку суштестевени за човекот.

Егзистенци?ата и Есенци?ата [ уреди | уреди извор ]

Наспроти матери?ализмот и идеализмот, Сартр егзистенци?ата ?а сфа?а како она што и претходи на есенци?ата. Со самото тоа прави пресврт во третира?ето на односот поме?у есенци?ата и егзистенци?ата, односно Сартр смета дека егзистенци?ата ( постое?ето ) и претходи на есенци?ата ( суштината ), егзистенци?ата е матери?ализира?е на есенци?ата во реалноста. Егзистенци?ата и претходи на есенци?ата. Човекот на?прво постои и тоа е однапред, тоа претходи, а потоа, како што живее се развива и умира, се определува неговата суштина ^[12] . Во романот Тегобност , Сартр опишува како неговиот главен ?унак ?а осознава сво?ата егзистенци?а во мигови на вдаховеност, размислува??и за коренот на едно дрво што го наб?удувал. За парадоксот на личното постое?е во своето дело ?е истакне:

Битиетo-по-себе и Битието-за-себе [ уреди | уреди извор ]

Во своето филозофско дело Битието и Ништо , Сартр го об?аснува односот свест - релност како однос на ме?у битието-по-себе и битието-за-себе . ^[13] Битието-по-себе е сета реалност, освен човекот, ко? е битие-за-себе. ^[13] Начинот на нивното постое?е ?а прави разликата ме?у предметите и човекот. Предметите се матери?ални, тешки, цврсти, масивни, валкани и тромави, тие даваат отпор и немаат смисла. Од друга страна човекот со сво?ата свест е битие-за-себе ?а определува смислата на посто?аното, на нештата, на битието-по-себе. ^[13] Човекот како егзистенци?а посто?ано се менува, развива и е насочен кон иднината. Човекот не може да се определи и дефинира себеси. За човекот може да се каже дека е она што не е и не е она што е. Кога ?е умре ?е стане битие-по-себе и тогаш може да се каже што е, а со тоа то? престанува да биде она што бил ^[13] . Во битието-за-себе се по?авува недостаток, ништо кое го поништува. Открива?ето на ништото, значи извор на вредностите. Вредностите пак произлегуваат од човековата побуда што сака да ?а оствари, односно синтеза на свеста и битието. Човекот сака да има апсолутна егзистенци?а, од ко?а ?е биде исклучен недостатокот, имено човекот да стане Бог. ^[13]

Слобода [ уреди | уреди извор ]

Главната тема на Сартр е слободата . Човекот е слобода. Сам во светот, без Бога, напуштен и неповрзан со нешто како што е битието. Човекот сам ?а остварува сво?ата активност. Човекот е она што самиот од себе ?е направи со сво?ата де?ност. Слободата е смислата на неговата егзистенци?а. Каков ?е биде неговиот живот зависи само од него. Човекот е одговорен како ?е се определува, како ?е се ангажира. То? мора да избира. Човекот е осуден да бира, да избира. Ставен е пред можности и мора да ?а прифати одговорноста за она што се случува, и ризикот за сопственото постое?е. Зад секо?а негова постапка се крие ризик, поради големиот бро? на непредвидливи опасности, кои го изложуваат на страв и неспоко?ство. Тие ?а предизвикуваат ?анsата и тегобноста во животот на човекот, и неговиот живот оттука станува бесмислен. ^[1]

Извори [ уреди | уреди извор ]

1. ↑ ^{1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5} Иванчо Атанасовски , Маги?а на егзистенци?ализмот, Скоп?е: МетаФорум, 1996 .
2. ↑ Luper, Steven. "Existing". Mayfield Publishing, 2000, p.4?5
3. ↑ Hubben, William. Dostoevsky, Kierkegaard, Nietzsche and Kafka, Scribner, 1997.
4. ↑ Walter Kaufmann. Existentialism: From Dostoevsky to Sartre. (Cleveland: The World Publishing Company, 1956) 11
5. ↑ Ronald Aronson, Camus and Sartre (University of Chicago Press, 2004, page 44)
6. ↑ Corrigan, John. The Oxford handbook of religion and emotion (Oxford, 2008, pp. 387-388)
7. ↑ Karl Jaspers, "Philosophical Autobiography" in Paul Arthur Schilpp (ed.) The Philosophy of Karl Jaspers (The Library of Living Philosophers IX (Tudor Publishing Company, 1957, page 40 )
8. ↑ Карл ?аспер, Вовед во филозофи?ата
9. ↑ Karl Jaspers, "Philosophical Autobiography" in Paul Arthur Schilpp (ed.) The Philosophy of Karl Jaspers (The Library of Living Philosophers IX (Tudor Publishing Company, 1957, page 75/2 and following)
10. ↑ Мартин Ха?дегер, Што е филозофи?ата
11. ↑ Camus, The Myth of Sisyphus 1955, page 107
12. ↑ ^{12,0 12,1} Жан-Пол Сартр, Тегобност
13. ↑ ^{13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5} Жан-Пол Сартр, Битието и Ништо

Литература [ уреди | уреди извор ]

• Appignanesi, Richard; and Oscar Zarate (2001). Introducing Existentialism . Cambridge, UK: Icon. ISBN   1-84046-266-3 .
• Cooper, David E. (1999). Existentialism: A Reconstruction (2. изд.). Oxford, UK: Blackwell. ISBN   0-631-21322-8 .
• Luper, Steven (ed.) (2000). Existing: An Introduction to Existential Thought . Mountain View, California: Mayfield. ISBN   0-7674-0587-0 . CS1-одржува?е: излишен текст: список на автори ( link )
• Marino, Gordon (ed.) (2004). Basic Writings of Existentialism . New York: Modern Library. ISBN   0-375-75989-1 . CS1-одржува?е: излишен текст: список на автори ( link )
• Szymczyk, Michael (2004). Toilet: The Novel . Bloomington: Authorhouse (USA). ISBN   978-1418423865 .

Надворешни врски [ уреди | уреди извор ]

• Од егзистенци?ализам до хуманизам - Жан Пол Сартр Архивирано на 24 ?ануари 2010 г.
• Конструкции и деконструкции ^{[ мртва врска ]}
• Karl Jaspers Архивирано на 10 ?уни 2007 г.
• Friesian interpretation of Existentialism
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: Existentialism
• "Existentialism is a Humanism", a lecture given by Jean-Paul Sartre
• The Existential Primer
• Stirrings Still Архивирано на 7 февруари 2006 г. : The International Journal of Existential Literature
• Existential Analysis Архивирано на 27 август 2008 г. published by The Society for Existential Analysis