Республика Корея

Кьиблепатан Корея
Республика Корея
кор. 大韓民國, 大韓民國


Пайдах	Герб

Гимн: Эгукка

Кьилин шегьер :

Сеул

Шегьерар:

Сеул, Пусан , Инчхон , Тэгу , Тэджон , Кванджу , Сувон , Ульсан , Чханвон

Аслутуширвал:

1948 йисан 15 августдиз ( Япониядилай )

Ч?ал:

Корей ч?ал

Идара авунин тегьер :

Президентдин республика

Кьил:

Мун Чжэ Ин

Майдан:

100 210 км² (107-лагьай)

· Цин кьадар %:

0,3

Агьалияр:

51 269 830 ^[1] кас (27-лагьай)

· Агьалийрин чуькьуьнвал:

511,6 кас/км²

Пул:

Кьибле Кореядин вона

КъВБ :

2 436 млрд. $ (14-лагьай)

· АСКА КъВБ :

47 027 $

ИПВИ :

0,916 (10-лагьай)

Домен :

.kr

Телефондин код :

+82

Сятдин ч?ул :

+9

Республика Корея , Кьиблепатан Корея ( кор. 大韓民國 , 大韓民國 , Тэхан мингук ) ? гьукумат рагъэкъеч?дай патан азияда ва кьиблепатан Корея зуростровда авай. Кьилинни ч?ехи шегьер ? Сеул .

Т?варцин этимология [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Корей ч?алал ≪Республика Корея≫-дин т?вар Тэхан мингук ( кор. 大韓民國 ) я. Фад ? фад и вири т?варцин куьруь тегьердани лугьузвайди я ? Хангук (韓國). Гагь ? гагь гьак?ни ≪Кьибле Хан≫ мана гузвай Намхан ( кор. 南韓 ) лугьузвайди я, и гаф ≪Кефер Корея≫ Пукхан ( кор. 北韓 ) гафунин аксиниз я. ≪Хан≫ гаф, Корея зуростровда дегь ч?авуз яшамишзавай Самхан тайифайриз талукь я ва корей ч?алал ≪Пуд Хан≫ (≪сам≫ ? пуд, ≪хан≫ ? ч?ехиди, лидер) лагьай гаф я. ≪ Корея ≫ гаф, и зуростровда ч.э. 918?1392 йисара авай Кёре гьукуматдин т?варцикай туьк?уьр хьанвайди я. Вичел атайла ≪Кёре≫ гаф вичин сифте кьил, цуькведа авай ч?авуз Корей зуростровдин кефер пад, кеферни ? рагъэкъч?дай Китайдин ва гилан урусатдин Приморье ( Гьуьлуьн яхадив гвай чка ) ччилер кьунвай Когурё гьукуматдикай къачуна.

Тарих [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Асул макъала : Кореядин тарих

Ччара жедалди [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Садлагьай инсанар Кореядиз 500000 йис идлай вилик атанвайди яз гьисабзава. Кьисадикай къведай хьиз, ч.э.в. 2333 Тангунди Кочосон династиядиз бине эцигнай.

Кореядин тарихда дяверин нетижада арадал къвезвай ва терг жезвай пара къадарда гьукуматар ? шегьерар авай. Амма абурукай виридалай къуват авай ва Кореядин тарихда ч?ехи гел тунвай, кьве виш йисалай пара гьукум гьалнавай ва вириниз Кореядин пуд пачагьвал т?вар алаз машгьур ? Пэкче , Силла ва Когуре пачагьвалар тир ^[2]. Чи эрадин 676 йисуз , Кореядин майдандин саки вири ччилер, са Пархэ пачагьвалдикай гъейри Силла пачагьвалди кьунвай. И пачагьвалдик акатзавай Маньчжуриядин са пай ва Корея областрин арада хьайи къене патан дяверин себебдалди Силла кьве Кьибле ва Кефер штатриз ччара хьана. ^[3]

918 йисуз генерал Ван Гонди Коре королвалдиз бине эцигна. Гуьгъуьнлай 13 виш йисуз иниз монголар гужалди гьахьзава, ва гьавиляй королвал къвез-къвез зайиф жезвай. Саки ц?ипуд йис алатайла къулухъ Корё королвалди Корея ччилерин майданда вичин гьакимвал хуьнвайт?ани абуру монголриз хараж налог вугузвай. ^[4] Монгол империя терг хьайила Кореда къенепатан политикадин женгер эгеч?най, ва и женгера винивал кьунвай Ли Сон Геди 1388 йисуз Коре пачагьвалдин ччилера Чосон династия туьк?уьрна.

1592 ва 1598 йисарин арада японар Кореядиз гьахьна ва ирид йисан Имжин дяве эгеч?на. Гьа ч?авуз Япониядиз Тоетоми Хидэеси кьилел алаз Китай кьун паталай куьмек герекзавай ва Чосон династияди японрин кьушунрик акатуниз ваъ лагьанай. Гьа Имжин дяведа кореядин кьегьал адмирал Ли Сун Сина ч?ехи к?евивални кич?е туширвал къалурна ва японриз муьт?уьгъ хьанач. Гьак?ни и дяведа, корея патахъай вириниз т?вар ? ван гегьенш хьанвай хъалхъас хъипрен - гимияр кардик кутунвай.

17 виш йисуз Корея маньчжуйрин к?аник акатна ва китайдин Цин империядихъ гилигна. 19 виш йисуз Кореяди кьилди вичиз хас тир политика тухузвайвиляй, Китайда адаз ≪Королвалдин дервиш≫ лак?аб ганвай. Японни ? китайдин кьведлагьай ва японни - урусатдин дяверилай къулухъ Корея Япониядин гъилик акатнай (1910?1945). Гуьгъуьнин Дуьньядин кьведлай дяведилай кулухъ японри, Кореядин кефер пад (гилан Кефер Корея) кьунвай СССРдин ва Кореядин кьибле пад (гилан Кьибле Корея) кьунвай АСШдин кьуватриз рей ганвай. ^[5]^[6]^[7]

Ччара хьайидилай къулухъ [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

1948 йисуз , Корей зуростров СССРДинни АСШдин арада пай хьунин себебдалди, кьве ччара гьукумат арадал атана: Кьибле Корея ва Кефер Корея. Кефер пата гьакимвал, японрин аксиниз партизанвилин женгер тухузвай Ким Ир Сенди къачуна, Кьибле патани президентдин чкадиз Ли Сын Ман тайин авунай. ^[8]

1950 йисан 25 июньдиз Кефер Корея Кьибле Кореядин ччилериз гужалди гьахьзава, имани кореядин дяведин эгеч?униз сифте кьил кутуна. Къайи дяведилай къулухъ и дяве АСШ ва адан куьмекдик квай уьлквейрин СССР ва КХРдин аксиниз тухунвай дяве хьиз фад ? фад гьисабзава. Кефер садвалдик гуьгъуьнин патар акатзавай: Кефер Корея ва адан яракьвилин къуватар; китайдин къушунар (официал документра КХР дяведа иштирак авуначир хьиз физва, амма дяведа иштаракнай къушунар ≪ китай халкьдин гуьгьуьл квайвилин къушунар ≫ тир; СССРни официалвилелди иштиракначир, амма дяведин финансвал вичин гъиле кьунвай ва Корей зуростровдиз пара кьван къушунар, дявевилин к?валахрин уст?арар, меслят къалурдай ксар ва ГьДФдин частяр ракъурнавай. Кьибле садвалдин патай Кьибле Корея , АСШ, Ч?ехи Британия ва ООНдин дяведин къуватрик акатзавай маса уьлквеяр иштираквал авунай. 1953 йисуз кут?уннавай перемириедин икърардин нетижада Корей зуростров демилитари зонадай ? т?уз кьве патаз ччара хьанвай. Ислягьвилин икърар гилалди кут?унвач ва официалвилелди кьве уьлквени гилани дяведин гьалда ава. Къиметралди, и гьуьжетдин нетижада 2.5 миллион кас кьенвай.

1960 йисуз студентрин гьерекатдин нетижада, Ли Сын Ман президентвиляй акъуднай. И себебдалди, ≪гуькуматдин элкъуруьн≫ яни политикадин туьк?уьрунда ч?ехи масак?аяр геле аваз фена ва са йисан гуьгъуьнлай кьилин чка генерал Пак Чжон Хиди къачунва. Пакди гьакимвал тухузвай ч?авуз, халкьдин паталай регьимвал квачир диктатор хьтин ва маса ч?ехи критикаяр галукьна, амма ам къуллугъда авай ч?авуз, экспорт гегьенш хьанвайвиляй уьлкведин экономика пара вилик фенвай. Пак, 1979 йисан кьиникьдал кьван президентдин къуллугъдик квай.

Пак кьейила къулухъ гуьгъуьнин йисар, политикада стабилвилин къалабулухар авай йисар тир. 1980 йисуз , гьа ч?аван премьер ? министр Чхве Гю Хади уьлкведин гьукумдиз ч?ехи масак?аяр тваз к?ан хьайивиляй, генерал Чон Ду Хванади адан аксиниз гьукуматдин элкъуьрун кьилиз акъудна ва вич президентвилин къуллугъдиз атана. Гьа и, Чон Ду Хван гьукумдиз атай факт халкьдин арадиз зурба къалабулухар туна, адан аксиниз пара акцияяр ва къарагъунар жез эгеч?най, халкьди гьахъ тир президентвилин хкягъунар т?алабзавай.

Чон ва адан пад хуьзвайбуру Кьибле Кореяда 1987 йисал кьван кьиливал тухузвай, ахпа оппозициядин к?ерет?ри ва к?валах ийизвай ксарин гьерекатри адан аксиниз акцияяр кьиле тухунвай. Эхирни, Чонди ва Гьахъвилин Демократик Партиядин ч?ехиди Ро Дэ-вуди , 29 йиюльдиз президентдин хкягъунар тухуз малумарнай. И хкягъунра Но Му Хён гъалиб хьана.

1997 йисан 18 декабрьдиз президентвилин къуллугъдиз Ким Дэ Чжун атана. Ада ришветдин аксиниз женг тухуз ва экономикадиз цийик?аяр тваз эгеч?най. КХДРдиз талукь тир политика къатидаказ хъуьтуьларна. Ахпа 2000 ? дин йюньдиз Пхеньянда Ким Дэ Чжун КХДРдин регьбер Ким Чен Ир галаз гьалтнава, ва и гьалтунин нетижада баришугъ хьунин ва санал экономикадин крар тухунин икьрардиз къул ч?угнай. Гьа и йисуз, Демократиядин к?валахра, КХДР галаз араяр лас авунин к?валахра, Рагъэкъэч?дай Азияда ва Кьибле Кореяда инсанрин гьахъар хуьнин крара ч?ехи агалкьунриз агакьнавай Ким Дэ Чжун Нобельдин премия къачунвай.

Кьибле Кореяни Япония 2002 йисан дуьнья чемпионатдин иесияр тир. Гуьгъуьнлай, Лианкур островрин паталай хьанвай гьуьжетунин себедай Кьибле Кореядинни Япониядин араяр ч?ур хьана.

География [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Кьибле Корея, Корей зуростровдин кьибле пата чка кьунва. Суван зуростров, рагъак?идай патай Хъпи гьуьлуьн , рагъэкъеч?дай патай Япон гьуьлуь , кьибле патай Корей проливдинни Рагъэкъеч?дай - Китай гьуьлуьн ятари кьунва. Адан ччилерин майдан ? 100 132 км ² я.

Ччилер кьуд асул патариз пайиз жеда: суван чкайрин рагъэкъеч?дай пад, рагъак?идай пата кьулувилин ччилер, кьиблединни ? рагъэкъеч?дай пата сувар ва дугунар, кьиблединни ? рагъак?идай патани Нактонган вац?ун гьавиз. Ччилеин ч?ехи пай суван чкаяр я лежбервалдиз виже къведачир ччилер я.

Административ паюнар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Корея ? унитар республика. 1 артух статусдин шегьер ( тхыкпёльси : Сеул ), 6 дуьз гъилик кутундин шегьерар ( кванъёкси : Пусан , Тэгу , Инчхон , Кванджу , Тэджон , Ульсан ), 8 провинцияр ( то : Чхунчхон-Пукто ва Чхунчхон-Намдо , Канвондо , Кёнгидо , Кёнсан-Пукто ва Кёнсан-Намдо , Чолла-Пукто ва Чолла-Намдо ) ва 1 артух автономдин провинция ( тхыкпёль чачхидо : Чеджудо ) акатзава.

Кьиблепатан Кореядин административ паюнар

Сеул ( тхыкпёльси , Кореядин кьилин шегьер)
Пусан ( кванъёкси )
Тэгу ( кванъёкси )
Инчхон ( кванъёкси )
Кванджу ( кванъёкси )
Тэджон ( кванъёкси )
Ульсан ( кванъёкси )
Кёнгидо ( то )
Канвондо ( то )
Чхунчхон-Пукто ( то )
Чхунчхон-Намдо ( то )
Чолла-Пукто ( то )
Чолла-Намдо ( то )
Кёнсан-Пукто ( то )
Кёнсан-Намдо ( то )
Чеджудо ( тхыкпёль чачхидо )

Ксар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Миллетар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Дин [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Атеизм ? 46,5 %
Буддизм ? 22,8 %
Протестантизм ? 18,3 %
Католицизм ? 10,9 %
Маса дин ? 0,7 %
Вон-буддизм ? 0,3 %
Иегьовадин Шагьидар ? 0,3 %
Конфуций дин ? 0,2 %
Чхондогё ? 0,1 %
Ислам ? 0,1 %

Экономика [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

13-лагьай дуьньядин Къенепатан вири бегьер кореядин экономика я ( 2011 йис ).

Кьиблепатан Корея дуьньядин виридалайни пара (45 %) гимияр туьк?уьрзавай гьукумат я. Кореяди акъудзавай машинар дуьньядин виринриз чир я. Азиядинни вири дуьньядин виридалай къуват авай экономикайрик квайди я.

Гьак? ят?ани Кьиблепатан Кореядихъ вичин ажуз патарни ава. Гьукуматдихъ еке буржар ава. Дуьньядин капиталар инихъ-анихъ ужунрилай пара аслу я ам. Гьукуматдин пай еке тирвиляй экономикадин зиянар жезва.

Кьиблепатан Кореядин гьукумат яшамиш жезвай кьван (60 йис) адан экономикадин гьал пара дегиш хьана. 1940 йисарин къене Кьиблепатан Кореядин экономикадин ч?ехи пай хуьруьн к?валахарни кьесил индустрия тирт?а гила агъур индустриядини сервиса пай кьазва. 30 йисан къене гьукумат регьбера Пак Чон Хиди сифте вадйисат кьабул авурдилай кьулухъ, гьукуматдин экономика лап фад вилик физ эгеч?на, экономикадин вичин гьални пара дегиш хьана. Ихьтин ч?ехи агалкьунар 1960?1990 йисариз экономикадин патахъай хьайивиляй Кьиблепатан Кореядиз, Гонконг , Сингапурни Тайвань галаз ≪ азиядин тиграр ≫ лагьана. 1980-лагьай йисарин эхирда Кьиблепатан Кореядин экономикадин вилик фидай гьал яваш жез эгеч?на 6,5 %/йис хьана. Ахпа к?валахдихъай къвезвай къазанмишзавай пуларин кьадарни хкаж хьайивили гьадахъ галаз инфляцияни хкаж жез эгеч?на. Амай ч?ехи экономика авай гьукуматар хьти Кьиблепатан Кореядин экономикадинни ч?ехи пай (2/3)сервисди кьазва.

Гьукуматдин туьк?уьрун [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Президент [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Кьиблепатан Кореяда гьукуматдин кьил президент я. Къенин президент Ли Мён Бак я, ам 2007 йисуз хкягънавай. Президент Кьиблепатан Кореяда халкьди хкягъзавайди я, вад йисал. К?валах 1948 йисуз туьк?уьрнавайди я.

Парламент [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Кьиблепатан Кореядин Парламент ? са к?ерет?дин Халкьдин к?ват?ал (299 чка) я. 245 депутат хкягъзавайди я артухвилин системадай. Депутатдин къуватдин ч?ав 4 йис я. Хкягъунар Парламентдиз 1948 йисалай тухузвайди я.

Конституция [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

1948 йисан 17 июльдиз Кьиблепатан Кореядин сифте Конституция кьабулнавай. Гьа ч?авалай Конституция к?уьдра ц?ийи кьиляй кьабул хъувунвай, эхиримжи сефер 1987 йисан 29 октябрьдиз. И кар, гьукумат демократиядик тухудай ч?ехи кам хьана .