Интернетдин карта. Агъадихъ авай рангар кардик кутунва:
мич?и-вили: net, ca, us
къацу: com, org
яру: mil, gov, edu
хъипи: jp, cn, tw, au, de
фич?м: uk, it, pl, fr
къизилдин: br, kr, nl
лацу: малум туш
Интернет
(
ингл.
Internet
) ? дуьнедин
компьютердин сетдин
система
я.
IP
протоколда ва IP-пакетда туьк?уьрун. Интернет
World Wide Web
-да физикадин къулава бине.
Зурба система я ?
2012 йисан
2,1 млрд интернетдин ишлемишунар артухрун
[1]
.
1987 ийсуз Америкадин Садхаьнвай Штатрин Хуьнуьхин Министерстводин гьисабнай хьи, дяве хьайи ч?авуз Америкадиз ихтибар ийиз жедай малуматар ракъуруннин система герек жеда. АСШ-рин перспектив хуьнуьхин илимдинни-ахтармишунрин хъсандиз чирна туьк?уьрунрин агенстводи (DARPA)) и макьсаддиз компьютердин сеть туьк?уьриз теклифнавай. Ихьтин сетдин туьк?уьрун Лос-Анжелесда авай Калифорниядин университетдиз, Стэнфорддин ахтармишунрин юкьваз (меркездиз), Ютадин Университетдиз ва Санта-Барбарада авай Калифорния штатдин Университетдиз тапшурмишнай. Компьютердин сетдин т?вар ARPANET (англ. Advanced Research Projects Agency Network) эцигнай, ва 1969-й ийсуз и проектдин ц?арац?е и сеть а къалурнавай кьуд илимдин идараяр сад авунай. Вири к?валахар Америкадин Садхаьнвай Штатрин Хуьнуьхин Министерстводин патай пулуналди таъмин ийизавайди тир. Гуьгъуьнлай ARPANET сеть активдаказ ч?ехи жез гат?унай ва вилик фенай, адакай илимдин ччара-ччара хилерин алимар менфят къачуз эгеч?най.
ARPANET-дин садлагьай сервер
1969 ийсан
сентябрдин 2-даз Калифорниядин университетда (Лос-Анджелес) эцигнай .
Компьютер
Honeywell DP-516 компьютердин
оператив память
24 Кб тир
[2]
.
1969-й ийсан 29 октябрдиз 1969 года сятдин 21:00 между двумя первыми узлами сети ARPANET сетдин сад-садан арада 640 км яргъавал авай кьве садлагьай т?валарин арада - Лос-Анжелесдин Калифорниядин университетда (UCLA) ва в Стэнфорддин ахтармишунрин институтда (SRI) ? алакъадин сеанс кьиле тухванай. Садалагьай сенсдиз пуд символ - ≪LOG≫ - ракъуриз алакьнавай. ≪LOG≫ гаф ≪LOGON≫ хьана к?анзавай, амма ахпа система к?валахнавачир. К?валахунин режимдиз система гьа юкъуз, сятдин 22:30 хкуна ва гуьгъуьнин алахъун агалкьунар авайди тир. А югъ интернет арадиз атун югъ хьиз къабулиз жеда.
[3]
1971-й йисуз сетдин куьмекдалди
электрондин пучта
ракъурун патал садлагьай
компьютердин программа
туьк?уьрнай. И программа гьасятда гзаф т?вар-ван къазанмишнай.
1973-й йисуз сетдиз
трансатлантик телефон кабельдин
кьумекдалди
Ч?ехибританиядай
ва
Норвегиядай
садлагьай къецепатан тешкилатар гилигнавай, сеть халкьаринарадин хьанай.
В 1984-й йисуз
домен т?варарин
система туьк?уьрнай (
ингл.
Domain Name System,
DNS
).
1989-й йсиуз
Европада
,
Хвехуьнин ахтармишунрин Европадин советдин
цлара (ЦЕРН) родилась концепция Виридуьньядин хуьшрекандин муг концепция арадиз атанай. А концепция британиядин гзаф т?вар-ван авай алим
Тим Бернерс-Ли
теклифнай, гьа алимди кьве ийсан къене
HTTP
протокол,
HTML
ч?ални
URI
идентификаторара туьк?уьрнай.
1990-й йисцз телефондин ц?ар кьумекдалди Интернетдиз садлагьай гьахьун авунай ("зенг авун",
ингл.
dialup access
).
Алайч?ава Интернетдиз
алакъадин путникар
,
радио
-каналар, кабелдин
телевидение
,
телефон
, сотдин алакъа, хсуси оптикни-ч?унин ц?арар ва я электропровод куьмекдалди гьатиз жеда.
Интернетда авай веб-сайтрин ва веб-ччинрин ч?ехи пай ингилис ч?ал асул ч?ал хьиз кардик кутазва. W3Techs патай тухвай ахтармишунрин нетижада малум хьанай хьи, 2011-й йисан декабрдиз вири сайтрин 56%-лай гзаф ингилис ч?ал кардик кутунай. Маса гегеншдиз менфят къачузвай ч?алар ибур я: немецкий, урус, япон, испан, чин, француз, италиян, португал. Урус ч?ал лагьайт?а, ам кардик кутунлай пуд лагьай чкада авайди я.
Веб-сайтрин ч?алр (процентра)
[4]
Интернетдин ч?алариз килигна ишлемишчийрин процент
[5]
2011-й йисан декабрдиз талукь интернетда ч?аларин кардик кутунин гекъигунар
[6]
[7]
.
| Ч?ал
|
Процент
|
| ингилис
|
56,6
|
| немец
|
6,5
|
| урус
|
4,8
|
| япон
|
4,7
|
| испан
|
4,6
|
| чин
|
4,5
|
| француз
|
3,9
|
| италиян
|
2,1
|
| португал
|
2,0
|
| поляк
|
1,4
|
| араб
|
1,3
|
| голланд
|
1,1
|
| туьрк
|
1,1
|
| швед
|
0,7
|
| фарс
|
0,7
|
| чехиядин
|
0,5
|
| румын
|
0,4
|
| корей
|
0,3
|
| грел
|
0,3
|
| венгер
|
0,3
|
| тай
|
0,3
|
| вьетнам
|
0,3
|
| даниядин
|
0,3
|
| индонезий
|
0,3
|
| фин
|
0,2
|
| норвегиядин (нюнорск)
|
0,2
|
| болгар
|
0,2
|
| словак
|
0,2
|
| иврит
|
0,1
|
| хорват
|
0,1
|
| литов
|
0,1
|
| серб
|
0,1
|
| каталон
|
0,1
|
| словен
|
0,1
|
| украинадин
|
0,1
|
| норвегиядин (букмол)
|
0,1
|
Браузер ?
веб-ччнриз
килигун патал
компьютердин программа
я.
Браузеррин кьадар т?имил туш. Абурун арада виридалайни т?вар-ван авайбур
Google Chrome
,
Opera
,
Mozilla Firefox
,
Internet Explorer
ва
Safari
я.
Урусатдин
браузердин статистика
Инал протокол ? сетда авай ч?авуз компьютерар патай ганайбур дегишрун патал кардик кутазвай ч?ал я. Ччара-ччара компьютерар сад-садахъ галаз алакъада хьун патал абур са ≪ч?ала≫ рахана к?анда, яни са протокол кардик кутуна к?анда. Яни лугьуз жеда хьи, протокол ? компьютердин сетдин т?валар арада авай ганайбурун ракъурунин къайдаяр я. Интернетдин протоколрин системадиз ≪
TCP/IP
протоколрин стек≫ лугьуда.
Виридалайни гегьенш чк?анвай
интернет-протоколар
(алфавитдин къайдада):
| OSI дережа
|
OSI дережадив тахминан кьадай протоколар
|
| Практикадин метлеб авай
|
BGP
,
DNS
,
FTP
,
HTTP
,
HTTPS
,
IMAP
,
LDAP
,
POP3
,
SNMP
,
SMTP
,
SSH
,
Telnet
,
XMPP
(
Jabber
)
|
| Сеансдин
/
Къалурунар
|
SSL
,
TLS
|
| Улакьдин (транспортдин)
|
TCP
,
UDP
|
| Сетдин
|
EIGRP
,
ICMP
,
IGMP
,
IP
,
IS-IS
,
OSPF
,
RIP
|
| Каналдин
|
Arcnet
,
ATM
,
Ethernet
,
Frame relay
,
HDLC
,
PPP
,
L2TP
,
SLIP
,
Token ring
|
Мадни стандартизация тавунвай, амма Интернетда гегьеншдиз кардик кутазвай са кьадар протоколар авайди я:
Асул гьисабдалди и протоколар файларни текстдн малуматар дегишрун патал герек я, ва абурун бинеда
файлар дегишардай сетар
эцигнава.
Алай ч?ава интернетда вири ресурсрин спектрихъ галаз к?валахун патал гзаф кьадардин сервисар авайди я. Абурулай гзаф т?вар-ван авабур ибур я:
- электрондин пучта
(
E-mail
), инсанрин арада электрондин чарар ракъурун патал;
- телеконференцияр, ва я ц?ийвилерин к?ерет?ар (
Usenet
), гзафинсанрин арада малуматар чк?урун патал;
- FTP
сервис, ччара-ччара файлр хуьн ва рахкъурун патал;
- Telnetсервис
, терминал режимда яргъа авай компьютер идара авун патал;
- World Wide Web (
WWW
, W3) - гипертекстдин (гипермедиа) система, ччарар-ччарар сетдин ресурсар сад тир малуматрин генгвилиз интеграция авун патал;
- DNS
сервис, т?валар адресация авун мнемоник т?варар кардик кутун патал домендин т?варарин система;
- IRC
сервис, гьакъикъи вахтунда текстдин чар дестек авун патал (chat);
- Селдин мультимедиа
.
Алайч?ава Интернетдин виридалайни т?вар-ван авай къуллугъар агъадихъ галайбур я: