Уганда
, Уганда Республикасы Чыгыш Африкадагы
мамлекет
.
Т?нд?г?н?н Т?шт?к Судан, батышынан Конго Демокр. Респ., т?шт?г?н?н Руанда жана Танзания, чыгышынан Кения менен чектешет. Т?шт?к-чыгышын Виктория к?л? чулгайт. Аянты 241,5 ми? км2. Калкы 35,1 млн (2014). Борбору - Кампала ш. Адм.-айм. жактан 4 регионго (ал 80 округга) б?л?н?т. Орт. жыштыгы 1 км2 жерге 119 киши. Акча бирдиги - уганда шиллинги.
Расмий тили - англис жана суахили тилдери. Шаар калкы 14,8%. Ири шаарлары: Кампала, Жинжа, Мбале, Энтеббе. Мамлекеттик т?з?л?ш?. Уганда - унитардык мамлекет. Конституциясы 1995-ж. 22-сентябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы - авторитардык президенттик республика. Мамлекет жана ?км?т башчысы - президент (1986жылдан генерал-лейтенант Йовери Мусевени). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - бир палаталуу парламент. 2005-жылдан к?п партиялуулукка уруксат берилип, алар саясий турмушка аралаша баштады. Парламенттеги негизги саясий партия - Каршылык к?рс?т?? кыймылы.
Рельефинде анча тере? эмес ?р??нд?р менен тилмеленген д??с??л?? (1100- 1500 м) т?зд?к басымдуу. ?лк?н?н батышында - Рувензори тоосу (эн бийик жери 5109 ж, Маргерита чокусу) жайгашкан. Климаты субэкватордук. Э? жылуу айы январдын орт. температурасы 17-24°С, э? салкын айы июлдуку 16-21°С, де?из де?г. 2000 м бийиктиктерде 0°Сдан т?м?н т?шк?н учурлар байкалат. Бийиктиги 3500лден жогору болгон тоо капталдарында кар жаайт.
Бийик чокулары м??г? менен капталган. Бул жерлерде ?р??н жана касаба тибиндеги 40тай чакан м??г? бар. Жылдык жаан-чачыны 750 лшден 1500 жиге чейин. Ири к?лд?р?: Альберт, Кьога, Виктория. Дарыялары Нилдин алабына кирет. Кызыл ферралит, кызыл к?р?н (кургак жерлеринде) топурагы басымдуу. Бийик ч?пт?? саванна басымдуу. Тоолорунда дайыма жашыл токой кездешет. Кен байлыктары: жез, полиметалл, висмут, калай, таш туз ж. б. Улуттук парктары: Рувензори, Каберега.
У. аймагын байыртадан пигмейлер мекендеген. Б. з. 1-кылымында банту, 11-кылымынд анилоттор жер которуп келишкен. 16-кылымда Уньоро мамлекеттик т?з?л?ш?, 18-кылымда Буганда феодалдык мамлекети пайда болуп, 19-кылымдын ортосунда Борбордук Африка регионундагы к?чт??, борборлошкон мамлекетке айланган. 1860-ж. азыркы У-нын аймагына европалык (англ., фр.) миссионерлер келе баштаган. 1890-ж. Британия менен Германиянын ортосунда т?з?лг?н Гельголанд келишими боюнча Англия У-нын аймагына эркин аракеттерди ж?рг?з?? укугуна ээ болгон. 1894-ж. ал Англияга протекторат болгон. 1904-жылдан англ. колониячылар У-га пахта, кофе плантацияларын негиздеп, айыл чарба продукцияларын экспорттоо ?ч?н Виктория к?л?н?н Инд океанына чейин т. ж. курушкан. Б?тк?л башкаруу органдары англ. бийликтин к?з?м?л?нд? турган. Экинчи д?йн?л?к согуш убагында У. аскерлери Англия тарапта согушкан. Согуштан кийин У-да антиимпер. к?р?ш к?ч?п, 1945-ж. жалпы иш таштоо, 1949-ж. апрель-майда ке?ири элдик кыр к?рс?т??л?р болгон. Аларга каршы англ. ?км?т аскер к?ч?н колдонгон. 1950ж-дын 2-жарымында У-да к?пт?г?н саясий партиялар пайда болуп, 1952-ж. Улуттук конгресс партиясы (УКП) т?з?лг?н. Ал бардык урууларды бириктир??, ?з?н-?з? башкаруу ж. б. талаптарды койгон. 1960-ж. УКП б?л?н?п, анын радикалдык канаты жана У. элдеринин союзу (1958-ж. уюшулган) биригип, Уганда элдик конгресси (УЭК) негизделген. УЭКтин негизги талабы ?лк?г? токтоосуз к?з карандысыздык бер?? болгон. 1962-ж. 9-октябрда У. к?з карандысыз федерациялык ?лк?, 1967-ж. унитардык республика болуп жарыяланган. 1968-70-ж. экономикада мамлекеттик сектордун ?н?г?ш?н? багытталган бир нече чаралар (улутташтыруу, колхоздоштуруу ж. б.) ж?рг?з?лг?н. 1971-ж. аскер т??к?р?ш? болуп, бийликке генерал-майор Иди Амин Дада келген. Ал Израил жана Улуу Британия менен дипл. мамилелерин бузуп, араб ?лк?л?р? менен достук мамиле т?з?п, финансылык колдоолорго ээ болгон. Армиянын санын к?б?йт?п, согушгук куралдарды топтогон. Мамлекеттик сектордогу айлык акыларды кыскартып, медицина жана социалдык программаларды каржылоону азайткан. 1979-ж. элдик нааразычылыктар аскердик ?км?тт? кулаткан; бийлик У. улуттук-боштондук фронтуна, 1980-ж. май айынан Уганда улуттук-боштондук фронтунун Аскер к-тине ?тк?н. 1986-ж. Элдик армия бийликке келип, ?лк? президенттигине Йовери Мусевени шайланган. 2011-ж. президенттик шайлоодо И. Мусавени кайрадан шайланган. У. 1962-жылдан БУУга м?ч?.
?лк?н?н т?шт?г?нд?
банту
(ганда, сога,
ньянколе
, чига,
гису
,
ньоро
,
торо
ж. б.), т?нд?г?нд? жана чыгышында нилот (
адола
,
алур
,
бари
,
кумам
, ланго,
тесо
,
карамоджонг
, ачоли ж. б.), т?нд?к-батышында судан (лугбара, мади ж. б.) элдери отурукташкан. Динге ишенгендери - христиандар (католиктер жана протестанттар).
Уганда - д?йн?д?г? э? жакыр ?лк?л?рд?н катарына кирет. ИДПнин к?л?м? 43,2 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына б?л?шт?рг?нд? 1,3 ми? доллардан туура келет. Андагы тейл?? ч?йр?с?н?н ?л?ш? (% менен) 52,8, ?н?р жайдыкы 25,0, айыл чарбаныкы 22,2. У-да 2008-ж. 2,2 млрд кВпг-с электр энергиясы (анын 2/3си ГЭСтен) ?нд?р?лг?н. Айыл чарба азыктары кайрадан иштетилет. Хим., металл иштет??, электртех., курулуш материалдар ?нд?р?шт?р? иштейт. Айыл чарбасында дыйканчылык басымдуу. Кофе, чай, тамеки, пахта айдалып, банан, маниок, батат, дан буурчактар, ж?г?р? ?ст?р?л?т. Г?л ?ст?р?? ?н?кк?н. Мал чарбасы да бар. К?лд?н балык кармалат. Токой даярдалат. Т. ж-нун уз. (ми? км менен) 1,24, автомобилдики 11 (анын 28%тейи асфальтталган). Виктория, Альберт жана Кьога к?лд?р?нд? кеме ж?р?т. Башкы порттору - Энтеббе, Жинда. Айыл чарба азыктары жана балык экспорттолот. Негизги соода шериктештери: Кения, БАЭ, Индия, Кытай, Судан.
≪Кыргызстан≫. Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. ?. А. Асанов. К 97. Б.: ≪Кыргыз энциклопедиясы≫ башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл.
ISBN 978-9967-14-125-4