Мексика
, расмий ―
Мексика Кошмо Штаттары
?
Т?нд?к Американын
т?шт?к-батышындагы мамлекет. Т?нд?г?н?н АКШ, т?шт?к-чыгышынан Гватемала жана Белиз менен чектешет. Батышы менен т?шт?г?н Тынч, чыгышын Атлантика океандары чулгайт.
Мексика
?
БУУнун
(1945-жылдан), ЭВФтин (1945), Эл аралык реконструкциялоо жана ?н?кт?р?? банкынын (1945),
Америка
?лк?л?р? уюмунун (1948), Латын Америка интеграция ассоциациясынын (1980), Рио тобунун (1989), Азия-Тынч океан экономикалык кызматташтыгынын (1993), Б?тк?л д?йн?л?к соода уюмунун (1995) м?ч?с?.
Административдик-аймактык б?л?н?ш? (2009)
Мексика ? федерациялык мамлекет. Конституциясы 1917-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы ? президенттик республика. Мамлекет жана ?км?т башчысы ? президент. Мыйзам чыгаруучу бийликтин жогорку органы ? эки палаталуу Генералдык конгресс (депутаттар палатасы жана сенат). Аткаруу бийлигин президент башында турган федералдык администрация ишке ашырат. Мексикада к?п партиялуу саясий система орун алган. Негизги саясий партиялары: Институттук-революциялык партия (ИРП), Улуттук кыймыл партиясы, Демократиялык революция партиясы, Экологиялык жашылдар партиясы ж. б.
Мексикалык аскер.
Аймагынын к?пч?л?к б?л?г?н Мексика тайпак тоосу (бийиктиги 1000?2000 м) ээлеп, аны айланта Чыгыш Сьерра-Мадре, Батыш Сьерра-Мадре, туурасынан Жанар тоо Сьеррасы (аракеттеги Орисаба жанартоосу, бийиктиги 5610 м; Попокатепетль, 5465) курчайт. Т?шт?к-батышында Калифорния жарым аралы, т?шт?г?нд? Чьяпас жана т?шт?к Сьерра-Мадре тоо массивдери, т?шт?к-чыгышында ойду?дуу Юкатан жарым аралы жатат. Климаты де?из де?гээлинен бийиктигине жараша де?из жээктеринде нымдуу тропиктиктен, т?нд?г?нд? субтропиктик, тоолорунда мел??н. Январдын орточо температурасы т?нд?г?нд? жана т?нд?к-батышында 10°С, т?шт?г?нд? 25°С, июлдуку тайпак тоолорунда 15°С, Калифорния булу?унун жээгинде 30°Сге чейин. Жылдык жаан-чачыны100ммден 3000 ммге чейин. Ири дарыясы ? Рио-Браво-дельНорте (же Рио-Гранде, АКШ менен болгон чек арасы аркылуу агат). Э? чо? к?л? ? Чапала. Т?нд?к-батышына боз жана ч?л, тоолуу аймактарына к?р?? тоо топурагы м?н?зд??. Мексиканын ысык жана нымдуу б?л?г?нд? дайыма жашыл тропик токою, Т?нд?к жана т?шт?г?нд?г? тоолорунда аралаш жана ийне жалбырактуу токой, кургакчыл аймактарында жарым ч?л жана ч?л ?с?мд?кт?р? ?с?т. Мексика биологиялык де?гээли жана ландшафтынын ар т?рд??л?г? боюнча д?йн?д? алдынкы орунду ээлейт. Фаунасынын курамында 500д?н ашык с?т эм??ч?л?р (анын ичинде 31%и эндемик, 18%и жоголуп кет?? алдында), 1100д?н ашык канаттуулар (11; 5), 800г? чукул сойлоочулар (48; 12), 350д?н ашык жерде-сууда жашоочулар (45; 58) кездешет. Жаныбарлардын сейрек кездеш??ч? т?рл?р?н (де?из таш бакасы, ача м?й?з антилопа, барибала) сактап жана к?з?м?лг? алуу боюнча мамлекеттик долбоорлор иштейт.
Чечен-Ица, Юкатан.
Мексиканын де?из экосистемасы да ар т?рд??л?г? [шуру (коралл, 60?80 т?р?) рифтери, жээк лагуналары, мангр саздары жана ?с?мд?кт?р?] менен ?зг?ч?л?н?т. Мексикада 170ге жакын коргоого алынган табигый аймак (?лк?н?н аянтынын 12%и, анын 18,7 млн гасы кургактыкта, 4,5 млну де?изде) бар. К?пт?г?н улуттук парктар (67) уюштурулган. Сиан-Каан биосфера резерваты (Юкатан ж. аралынын чыгыш жээги), Марипоса-Монарка (Жанартоо Сьеррасында сейрек кездеш??ч? данаида монарх к?п?л?г? кыштайт), Калифорния булу?у (д?йн?д?г? кит сыяктуулардын жана 900д?н ашык балыктын т?р? кездешет) жана Эль-Вискаино резерваты (де?из с?т эм??ч?л?р? жана таш бака) Б?тк?л д?йн?л?к мурастын, коргоого алынган 36 табигый аймагы ЮНЕСКОнун тизмесине киргизилген; 17си (аянты 1,9 млн га) эл аралык маанидеги Рамсар конвенциясынын чегинде коргоого алынган. 5?лк?н?н аймагынын ¼ б?л?г?н?н ашыгын агроландшафт ээлейт. Суу эрозиясынын натыйжасында топурагы деградацияга учуроодо. Экологиянын негизги к?йг?йл?р?н?н бири токойлорунун кыйылып жок болушу, абанын булганышы болуп эсептелет.
Калкынын негизин
мексикалыктар
т?з?т. Ошондой эле индейлер (юто-ацтек жана отомангдар, майя, тотонак менен тепеуалар, михесоке, тарасктар, хока элдери, англис тилд?? кикапу ж. б.), Америкалыктар, испандар да жашайт. Расмий тили ? испан тили (нахуатль, майя, отоби жергиликт?? тил катары ке?ири колдонулат). Католик динин тутат. Орточо жыштыгы 1 км
2
ге 57 киши. Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники ? 72,9 жаш, аялдарыныкы ? 77,6. Т?р?л??н?н де?гээли орточо (1000 кишиге 17,5), ?л?м-житим т?м?н (1000 кишиге 5,0, жаш балдардыкы 1000ге 13,7). Шаар калкы 77,8%. Ири шаарлары: Мехико, Экатепек, Гвадалахара, Пуэбла, Хуарез.
Мексиканын калкынын картасы. 2013.
Мексика аймагында адамдар со?ку палеолит доорунда (биздин заманга чейинки 20 ми? жыл мурда) жашаган. Бул жерде алгачкы мамлекет ольмектерге (биздин заманга чейинки 1500?600-жылы) таандык. 4-кылымда Майя империясы т?з?л?п, 6?8-кылымда кыйла г?лд?п ?н?кк?н. 10-кылымда Мексиканын азыркы борборунда пайда болгон тольтектер мамлекетин 13-кылымда т?нд?кт?н келген чичимек, нахуатлан уруулары жана ацтектер с?р?п чыгарган. Мындан со? ацтектер ?з мамлекетин т?з?п, Теночтитлан шаарын (азыркы Мехико шаары) негиздеп, 15-кылымда Борбордук жана т?шт?к Мексиканы ?з бийлигине баш ийдирген. Испандар (башында Э. Кортес турган) 1517-жылы Мексика жээктерине жетип, ацтектерди талкалап, 16-кылымдын аягына чейин Мексика аймагын негизинен каратып, жергиликт?? индейлерди аёосуз эзген. Мексика жа?ы Испаниянын вице-королдугуна айланган. Оор эмгек, ачарчылык жана оору-сыркоодон индейлердин к?б? кырылган (1532-жылы 16,8 млндой адамдан 1605-жылы 1 млндон ашыгы гана калган). 16-кылымдын 30жылдарынан колониячылар Мексикада баалуу металлдарды казып алууну ?н?кт?рг?н. Мунун баары колониячыларга каршы жергиликт?? элдердин к?п сандаган к?т?р?л?ш?н?н (1626-, 1692-, 1761-, 1767-жылы ж. б.) чыгышына себеп болгон. ?лк?н? колониялоо убагында т?рд?? этностук топтордун (европалыктар, индейлер, Африкадан алынып келинген негрлер) аралашуусунан 19-кылымдын башында мексикалыктардын калыптанышына шарт т?з?лг?н. Баскынчыларга каршы боштондук кыймылдын к?ч?ш?н?н улам, 1821-жылы 28сентябрда Мехикодо Мексиканын к?з карандысыздыгы жарыяланып, республика т?з?лг?н. 1833-жылы А. Лопес де Санта-Ана бийликке келип, диктатура орноткон. Бийликке каршы ички саясий к?р?ш Мексиканы кыйла начарлаткан. Мексика аймагын басып алууга умтулган
АКШ
, 1845-жылы Техасты зордоп ?з?н? кошуп алып, 1846-жылы Мексикага каршы согуш ачкан. Мексика эли баатырдык менен каршылык к?рс?тк?н?н? карабастан же?илип, 1848-жылдагы келишим боюнча Мексика ?з аймагынын 55%инен же Калифорния, СанФранциско жана Лос-Анжелес шаарынан ажыраган. Ошондой эле Гадсден келишиминин (1853) негизинде АКШ Мексика ?км?т?н дагы 120 ми? км
2
аймагын 10 млн долларга бер??г? мажбурлаган. 1853-жылы бийликке кайра келген Санта-Ананын саясатына каршы Мексиканын т?шт?г?нд? 1854-жылы чыккан к?т?р?л?ш к?п узабай революцияга айланып, 1855-жылы Санта-Ананын диктатурасы кулатылган. Мындан со? Х. Альварестин либералдык ?км?т? бийликке келип, 1856-жылы конгрессте бир катар антиклерикалык мыйзамдар, 1857-жылы жа?ы конституция кабыл алынган. Анын киргизилишине каршы консерватор-клерикалык реакциячыл к?чт?р 1857-жылдын аягында козголо? чыгарып, Х. Альварестин ?км?т?н кулаткан. Республиканы убактылуу президент Б. Хуарес башкарган либералдар эл массасынын колдоосуна таянып, конституцияны жактап чыккан. ?лк?д? жарандык согуш башталган. Хуарес ?км?т? 1859-жылы июлдагы ≪реформа ж?н?нд?г? мыйзамдарда≫ чирк?? м?лк?н мамлекеттештир??н?, чирк??н? мамлекеттен б?л??н? ж. б. белгилеген. Бул куралдуу к?р?шт? ого бетер ырбатып, ал либералдардын толук же?иши менен аяктаган. 1862-жылдын башында
Улуу Британия
, Франция, Испания мексикалык реакцияга жардам берип, франциялык баскынчылар Мехикону жана ?лк?н?н маанил?? шаарларын басып алып, Мексиканы австриялык эрцгерцог Максимилиан I башкарган империя деп жарыялаган. Элдин баатырдык к?р?ш?н?н натыйжасында интервенттер 1867-жылы мартта Мексикадан чыгып кет??г? аргасыз болгон. Хуарес ?лг?н со? (1872) президент болгон С. Лердо де Техаданын (1872?76-жылы сураган) ордуна келген диктатор П. Диастын тушунда конституция, жарандык эркиндик иш ж?з?нд? жоюлуп, конгресс мурдагы ролунан ажыраган. Мексикага чет элдик, болгондо да т?нд?к америкалык. капиталдын киришинен, феодалдык калдыктардын сакталышынан феодалга жана империалистке каршы кыймыл к?ч?г?н. 20-кылымдын башында Мексикада революциячыл жогорулаш пайда болгон. Мексика революциясынын (1910?17) натыйжасында, 1917-жылы 5-февралда прогрессчил роль ойногон демократиялык конституция кабыл алынган. Анын 27-статьясында Мексика ?км?т? чет элдик компаниялар менен т?зг?н 1876-жылдан берки концессия ж?н?нд? келишимдерди жана бардык контракттарды карап чыгып, латифундияга берилген жерлерди дыйкандар менен индейлерге кайра кайтарган, 8 сааттык жумуш к?н?, эмгек акы ж. б. киргизилген. Бирок конституцияны толук ишке ашыруу ошол мезгилдеги бир катар социалдык-экономикалык мамилелерди жоюуну талап кылган. 1917?21-жылдары жа?ы конституцияны ишке ашырууга шашылбаган президент В. Карранса ?лк?д?н куулуп, 1920-жылы 1-декабрда президенттикке генерал А. Обрегон шайланган. Ал реформаны ишке ашыруу боюнча маанил?? кадамдарды (агрардык жана эл агартуу тармагында) жасап, тышкы саясатта активд?? иштерди ж?рг?з?п, СССР менен дипломатиялык мамилелерди т?зг?н (1930-жылга чейин). 1924-жылы президенттик бийликке П. Кальес келген. Реакциячыл топтор жана чет элдик компаниялардын кысымына туруштук бере албаган жана жумушчулар менен дыйкандардын кыймылынын ?с?ш?н?н чочулаган Кальес ?км?т? жана андан кийинки ?км?тт?р 20-жылдарда жана 30-жылдардын аягында саясий багытын кескин ?зг?рт?п, агрардык реформа ж?рг?з??н? токтоткон, прогрессчил уюмдарды куугунтуктаган. ?км?тт?н реакциячыл саясатынан жана эмгекчилердин абалынын начарлашынан улам революциячыл кыймыл жогорулап, Улуттук революциячыл партиянын (УРП, 1929-жылы т?з?лг?н) ?к?л? Л. Карденас-и-дель-Рио 1936-жылы президенттикке шайланган. Анын тушунда айрым темир жол жана англиялык, америкалык.
нефть
компаниялардын ишканалары мамлекеттештирилген. Экинчи д?йн?л?к согуш (1939?45) башталганда Мексика ?км?т? (президент М. Авила Камачо) адегенде бейтараптыкты жактап, кийин гитлерге каршы коалицияга тилектеш болуп, 1942-жылы ноябрда СССР менен дипломатиялык мамилени калыбына келтирген. 1946-жылы Мексика революциялык партиясы (МРП) Институттук-революциялык партия (ИРП) болуп ?зг?рг?н. Экинчи д?йн?л?к согуштан кийин Мексиканын экономикасы жогорулаган. Президент А. Риус Кортинес бийликке келгенден (1952?58) кийин, коррупцияга каршы чаралар к?р?лг?н. 1953-жылы аялдар эркектер менен бирдей саясий укуктарга ээ болгон. Мексика экономикасына америкалык. банк капиталынын ???т? к?чт?? болгондуктан, Мексика ?км?т? ?лк?н?н тышкы саясатына АКШны жакындатпоого умтулган. Лопес Матеос ?км?т? (1958?64) экономиканын мамлекеттик секторун чы?дап, 1960-жылы электр энергетика ишканаларын мамлекеттештирген. 1961-жылы тоо-кен ?н?р жайын ≪мексикалаштыруу≫ ж?н?нд? мыйзам кабыл алынып, андагы чет элдик капиталдын ?л?ш?н (49%ке) чектеген. Батыш Европа ?лк?л?р? менен тыгыз байланышып, Куба революциясына каршы АКШнын аракеттерин колдоодон, Куба менен дипломатиялык мамилесин ?з??д?н баш тарткан. Президент Г. Диас Ордас (1964?70) улуттук финансы-?н?р жай буржуазиясынын ???т?н чы?доо менен бирге экономиканын мамлекеттик секторун к?ч?т?? саясатын ж?рг?зг?н. 1970-жылы бийликке келген Эчеверриа Альварес ?км?т? агрардык реформа (1971), жа?ы шайлоо (1972), чет элдик капитал салымдарына чек коюу (1973) ж?н?нд? мыйзамдарды чыгарып, жумушчулар ?ч?н турак-жай курулуш фондусун т?зг?н, мамлекеттик кызматкерлер ?ч?н 5 к?нд?к иш жумасы белгиленген. Куба, Перу, Чили ж. б. Латын Америкасынын ?лк?л?р? менен байланыш чы?далып, 1972-жылы КЭР менен дипломатиялык мамиле т?з?лг?н. Президент Х. Лопес Портильонун (1976?82) тушунда Чьяпас, Табаско штаттарында жана Кампече кысыгында ири нефть кендери ачылып, 1976?82-жылдары Мексика нефть ?нд?р?? боюнча д?йн?д? алдынкы орундардын бирин ээлеген. 1981-жылы нефть баасынын т?ш?ш? менен ?лк?н?н экономикасы кескин т?м?нд?г?н (1996-жылга карата Мексиканын тышкы карызы 100 млрд АКШ долларын т?зг?н). 2000-жылы жалпы шайлоонун жыйынтыгы менен ИРП (ондогон жылдар бийликте болгон) же?илип, В. Фокс башында турган оппозициялык Улуттук аракет партиясы (УАП, 1939-жылы негизделген) бийликке келген. ?лк?н?н экономикасы т?м?нд?п, элдин социалдык абалы оордоп, массалык т?рд? (бир жылда 500? 600 ми? киши) АКШга кеткен. 2006-жылы Демократиялык революция партиясынын лидери (ДРП, 1989-жылы т?з?лг?н) Ф. Кальдерон Инохасанын президенттик бийликке келиши менен ?лк?н?н ?с?? темпи турук ташып, инфляция т?м?нд?п, жумушсуздук азайган. Анын ?км?т?н?н негизги милдети ? жумушсуздукту (Мексикада ишке жарамдуу калктын ?чт?н биринин туруктуу иши жок, мексикалыктардын к?б? чет ?лк?л?рд?, негизинен АКШда иштейт) жана жакырчылыкты (М. калкынын 45%и жакыр) жоюу.
Мексика ? Латын Америкасындагы Бразилиядан кийинки ?н?г?п келе жаткан, экономикалык потенциалы жогору 2-?лк?. Капиталдын э? маанил?? б?л?г? Америкада жашаган мексикалык иммигранттардын акча которуусунан т?ш?т. ИДПнин к?л?м? 1 трлн 567 млрд доллар (2010, АКШ); аны киши башына б?л?шт?рг?нд? 13,9 ми? доллардан туура келет. ИДПдеги тейл?? ч?йр?с?н?н ?л?ш? (% менен) 63,3, ?н?р жайыныкы30,3, айыл чарбаныкы 3,5. Мексиканын экономикасында нефть-газ ?н?р жай башкы ролду ойнойт. Нефть (157 млн тонна, 2009; Венесуэладан кийинки 2-орунда), газ (56 млрд м
3
; Латын Америкасында 1-орунда), кара металлургия (3-), к?м?р, темир (11,7 млн тонна , 2007; 3-орунда), жез, коргошун, цинк, сурьма, висмут, кадмий, молибден, ошондой эле алтын, к?м?ш казылып алынат. 2008-жылы 231,4 млрд кВт.с электр энергиясы ?нд?р?лг?н. ?н?р жайынын негизги тармагы ? машина куруу (анын ичинде америкалык. ≪General Motors≫, ≪Chrysles≫, ≪Ford Motor≫, германиялык ≪Volkswagen≫, япониялык ≪Nissan≫ автомобилдерин чогултуу ?зг?ч?л?н?т; тетиктер, агрегаттар комплектенет;), ошондой эле электртехникалык (тиричилик приборлору), электроника (телевизор, компьютер, уюк телефону ж. б.), кара жана т?ст?? металлургия, нефть ажыратуу, химиялык, нефть-химиялык (жасалма каучук, химиялык була ж. б.), жыгаччылык, фармацевтика (негизинен антибиотиктер ж. б.), же?ил (жогорку сапаттагы жинсы кездемелери, тигил?? кийимдер, бут кийим), тамак-аш (с?т, кант, жашылча-жемиш консервалары, балык жана де?из) ?н?р жай ишканалары иштейт. Сыртка пиво жана текила, кофе, жемиштер (авокадо, папайя, манго, цитрус ?с?мд?кт?р?), жашылча (томат) чыгарылат. Агр. секторунда жашылчачылык ?н?кк?н. Негизги азыгы ? ж?г?р? (аны чогултуу боюнча д?йн?д? 3орунда). Дан эгиндери, шалы, пахта, бал камыш, агава-хенекен, жер жа?гак, ананас, цитрус, тропиктик жана субтропиктик ?с?мд?кт?р ?ст?р?л?т. Мал чарбачылыгы анча жакшы ?н?кк?н эмес. Бал ?нд?р?? боюнча д?йн?д? алды?кы орундардын бирин ээлейт (2009-жылы 53 ми? тонна ?нд?р?лг?н; негизинен Европа ?лк?л?р?н? чыгарылат). Балыкчылык (жылына 1,77 млн тонна) ?н?кк?н. Автомобиль жолунун узундугу (ми? км менен) 360,4 (анын 127,4 асфальтталган, 2008), темир жолунуку 26,7 (2005), куур транспортунуку 39,2 (анын ичинде нефтиники 8,9, газдыкы 16,7; 2006). Тынч океандын жээгиндеги ири порттору: Мансанильо, Ласаро-Карденас, Исла-Седрос, Салина-Крус, Атлантика океанындагылары ? Кайо-Аркас, Коацакоалькос, Веракрус. Кайра иштет??ч? ?н?р жайынын продукциялары (80%ке жакын), нефть (к?л?м? боюнча Венесуэладан кийин 2-орунда), айыл чарба продуктулары, минералдык сырьё экспорттолот. Негизги соода шериктештери: АКШ, Канада, Кытай. Туризм [анын ичинде альпинизм, ??к?р (спелео) туризми] ?н?кк?н.
Билим бер?? системасы мектепке чейинки тарбиялоону, милдетт?? 9 жылдык, кесиптик-техникалык жана жогорку билим бер??н? камтыйт. 15 жаштан жогору калктын сабаттуулугу 92,8%ти т?з?т (2008). Мичоакан университети (1540), Автономия университети (1587), Нуево-Леон штатындагы Автономия университети (1933), Улуттук политехникалык институту (1936), Улуттук педагогика университети (1936) ж. б. жогорку окуу жайлары бар. Мехико шаарындагы Улуттук тарых жана антропология музейи (1939), Мичоакан (Морелия, 1886), Юкатан (Мерида, 1920), Пуэбла (1931), НуэвоЛеон (Монтеррей, 1956) ж. б. бир нече штаттарында музейлер иштейт.
Массалык маалымат каражаттары. ≪El Uniwersal≫, La Jornada, ≪Excelsior≫, ≪Uno mas uno≫, ≪La Prensa≫, ≪Reforma≫ ж. б. ири коомдук-саясий гезиттери чыгат. Радиоуктуруусу 1955-жылдан, телек?рс?т??с? 1972-жылдан, ошондой эле ≪Informaciones Mexicanas (1960), ≪Noticias Mexicanas (1968) улуттук маалымат агенттиктери иштейт.
Мексикада пиктографиялык жазманы колдонгон жергиликт?? элдин мифтик бай адабияты болгон. 16-кылымдан Мексика адабияты негизинен испан тилинде ?н?г??д?. Алгачкы испанча адабий жазма эстеликтерге Э. Кортестин Карл Vге жазган каттары (1519?26), ошондой эле Б. Диас дель Кастильонун (≪Жа?ы Испанияны же?ип алуунун чыныгы тарыхы≫ деген хроникасы эсептелет. 17-кылымдын ортосунда К. де Сигуэнса-и-Гонгора, Х. И. де ла Крус сыяктуу к?р?н?кт?? акындар адабиятка келишкен. 18-кылымдын ортосунан классицизм багыты жанданган (Ф. Х. Клавихеро ≪Мексиканын байыркы тарыхы≫, 1780; Р. Ландивар латын тилинде ≪Айылдык Мексика≫, 1781). Азаттык ?ч?н к?р?ш мезгилинде (1810?24) революциячыл классицизм духундагы патриотчул поэзия, публицистика жанры ?н?кк?н. 19-кылымдын башында латын америкалык. тунгуч роман жаралган (Х. Х. Фернандес де Лисарди, ≪Перикильо Сарньенто≫, 1816). 1820-жылдары Мексика адабиятында романтизм калыптанып, анын башатында ? М. Акуньи, Г. Прието (≪К?ч? музасы≫, 1883) сыяктуу акындар турган. Романтизм агымында тарыхый роман жазууга Э. Анкон, В. Рива Паласио ж. б. ??д?? жазуучулар кайрылып, Х. Диас Коваррубьястын ≪Хиль Гомес-инсурген≫ (1858), И. М. Альтамирранонун ≪Клеменсия≫ (1869) аттуу романдары 19-кылымдагы тарыхый окуяларды баяндаган. 19?20-кылымда поэзияда модернизм калыптанган. М. Гутьеррес Нахера, С. Диас Мирон [≪Ырлар≫ (1895), ≪Осколки≫ (1901), ыр жыйнактары], М. Х. Отон, А. Нерво [≪Жан д?йн?мд?н бакчасы≫, 1905] поэтикалык ырлар жыйнагы], Х. Х. Таблада. Мексиканын 20-кылымдагы к?р?н?кт?? акындары В. Лопес Веларде, Э. Гонсалес Мартинес, К. Пельисердин ырларында улуттун руху ар тараптуу ачылган. 50-жылдардын 2-жарымында проза ?н?г?п, элдин турмушун чагылдырган. Буга А. Яньес (≪Н?ш?р алдында≫, 1947), Х. Рульфо (≪Педро Парамо≫) ж. б. жазуучулардын чыгармалары мисал. 1970?90-жылдардагы поэзияда элдин с?йл?ш?? интонациясы сакталып, аны Х. Э. Печеко, О. Ардхис, Г. Саид ж. б. улантты. 20-кылымдын аягы ? 21-кылымдын башындагы к?р?н?кт?? жазуучулар: К. Монсивайс, Л. Эскивель, Э. Сепеда ж. б.
Байыркы мезгилде Мексиканын аймагында индейлердин (ольмендердин, сапотектердин, майялардын, тотонанттардын, тольтектердин, миштектердин, айтектердин) к?рк?м маданияты ?н?г?п, алардын к?п сандаган архитектура ансамблдери жана эстеликтери сакталып калган. Майя эли оймо-чийме т?ш?р?лг?н кооз карапа, алтын буюмдарды жасашкан. 16-кылымда испандар караткандан кийин индей шаарларынын ордуна жа?ы шаарлар курулуп, испан ?лг?с?нд?г? чирк??л?р, сарайлар, ратушалар, католик мектептери (коллегиялар) салынган. 17-кылымда барокко ?лг?с?нд?г? имараттар (Морелиядагы собор, 1640?1705; Мехикодогу Улуттук сарай, 1622?99), турак ?йл?р, кооз чирк??л?р ж. б. тургузулат. 18?19-кылымда классицизм стили, 19-кылымдын 2-жарымында архитектурада модерн стили ?р?ш алат. 20-кылымда Мексика архитектурасында конструктивизм адегенде административдик имараттарда, кийин турак-жайларда колдонулган. Имаратты жасалгалоодо живопись менен скульптура к?б?р??к киргизиле баштаган. 1949?54-жылы архитектор К. Ласонун жетекчилиги менен университет шаарчасынын ансамбли тургузулган. 1968-жылдагы Олимпиялык оюндарга карата к?п спорт курулуштары (Ацтек стадиону, арх. П. Рамирес Васкес; Спорт сарайы, арх. Ф. Кандела) салынып, жа?ы шаарлар пайда болгон. С?р?т искусствосунда 19-кылымга чейин негизинен портрет жанры, живопись ?н?кк?н. 19-кылымдын аягында пейзажчы Х. М. Веласко, сатиралык графиканы негизд??ч? Х. Г. Посада элдик мотивдер менен тыгыз байланышкан к?пт?г?н картиналарды жаратышкан. 1910?17-жылдардагы Мексика революциясы жана коммунисттик кыймылдын ?с?ш? Д. Ривера, Х. К. Ороско, Д. Сикейрос сыяктуу чеберлердин чыгармачылыгына шык берген. 50?60-жылдары архитектура менен катар монументалдуу живопись да кулач жайган. Элдик ?н?р чеберлери (к?б?нч? индейлер) кооз карапа идиш жасап, кездеме токуп, сайма сайып, к?рк?мд?п к?м?ш буюм жасашат.
Майя менен ацтектердин цивилизациясында музыка коомдук, мамлекеттик жана диний мамилелерде к?р?н?кт?? мааниге ээ болгон. Б?г?нк? Мексикада европалык жана африкалык маданияттардын таасириндеги к??н? музыканын айрым белгилери сакталып калган. 16-кылымдын башында Мексиканын профессионал музыкасы калыптанган. 1527-жылы Мехикодо музыкалык мектеп ачылган. 1825-жылы композитор жана дирижёр Х. М. Элисага Мехикодо менчик музыкалык академияны негиздеп, 1826-жылы симфониялык оркестр уюштурган. 1866-жылы консерватория (1877-жылдан Улуттук) ачылган. 19-кылымдын ортосунда опера жанрында иштеген улуттук композиторлор (С. Н. Паниагуа-и-Васкес, А. Ортега, М. Моралес) ?с?п чыккан. Улуттук композиторлор мектебин негизд??ч?л?р ? С. Ревуэльтас жана К. Чавес (20-кылымдын 1-жарымы). Композиторлор М. Б. Хименес, П. Монкайо, музыка таануучу В. Г. Мендоса, О. Майер-Серралар Мексиканын музыкалык маданиятынын ?н?г?ш?н? чо? салым кошушкан. Мехикодо Улуттук опера (1934), Улуттук симфониялык оркестр (1949) иштейт. Бул оркестр ? Латын Америкасындагы симфониялык коллективдердин э? мыктыларынын бири.
Мексиканын театр искусствосунун негизин байыркы индейлердин диний ?рп-адаттары т?з?т. 16-кылымда ?лк?н? испандар басып алгандан кийин Мехикодо ≪Колисео≫ (1670), ≪Нуэво Колисео≫ (1735) жана Гвадалахарада (1758), Веракруста (1787) туруктуу театрлар пайда болгон. Буларда испан авторлорунун чыгармалары коюлуп, ролдорду испан актёрлору аткарган. 1923-жылы драматургдар союзу т?з?лг?н. 1946-жылы Мехикодо ≪Паласио де бельяс артес≫ театры.
Мехико
. Улуттук к?рк?м искусство институту (драмалык чеберчилик мектеби менен кошо) ачылган.
Мексика киносунун жаралышы 1896-жылы Мехикодо кинозал ачкан биринчи кинопрокатчы С. Тоскано Баррагандын ысмы менен байланыштуу. Ту?гуч к?рк?м фильм 1907-жылы пайда болгон. 1910-жылы кыска метраждуу комедиялар жана мелодрамалар коюлган. 1931?32-жылы режиссёр С. М. Эйзенштейндин жетекчилигинде тартылган ≪Жашасын Мексика≫ фильми мексикалык кино тартуучуларга зор таасир тийгизген. 1946-жылы Мексика кинематография илими жана искусство академиясы, 1989-жылы Мексика кинематография институту ачылган. Мексикада жылына 70тен ашык к?рк?м фильм тартылат.