Afrika
(bi
latini
:
Africa
), pi?ti
Asyaye
parzemina duyem a heri mezin u parzemina duyem a heri qerebalixe cihane ye. Afrika bi qasi 30.3 milyon km² ku giraven ciran ji te de ye, ji %20 ji ruerda bejahiya
cihane
u %6 ji rubera tevahiya cihane pek tine. Li gori daneyen sala 2021e bi nifusa 1.4 milyar kese ji sedi 18 nifusa mirovi ya cihane pek tine.
[1]
Li gori daneyen sala 2012an de nifusa Afrikaye li gori parzeminen din en cihane nifusa heri ciwantirin e ku temene navin 19.7 e. Li gori daneyen heman sale temene navini ya li seransere cihane 30.4 e.
[2]
Li gel curbecur cavkaniyen dewlemenden xwezayi, Afrika parzemina heri feqire cihane ye ku li gori nifuse pi?te
Okyanusyaye
duyem parzemina heri feqire cihane ye. Zanyaran ve yeke bi faktoren cihereng ve giredidin ku nav de
erdnigari
,
avhewa
,
e?irti
,
kolonyalizm
,
?ere Sar
,
neokolonyalizm
, nebuna
demokrasiye
u
gendeli
hene.
[3]
Tevi ve kombuna kem a dewlemendiye, berfirehbuna abori ya ve dawiye u nifusa mezin u ciwan Afrikaye di carcoveyek gerduni ya berfireh de dike bazarek abori ya giring.
Parzemin li aliye bakur bi
Deryaya Navin
, li aliye bakure rojhilat bi
Bejahiya Sueze
u
Deryaya Sor
, li aliye ba?ure rojhilat ji aliye
Okyanusa Hindi
u li aliye rojava ji ji aliye
Okyanusa Atlantike
ve dorpeckiri ye. Parzemin Madagaskar u ar?ipelen (komgirav) cihereng vedihewine. Li parzemine 54 dewleten serweri ku bi tevahi hatine nas kirin, he?t bajar u giraven ku be?ek ji dewleten ne-afriki ne u du dewleten serbixwe yen de facto yen bi sinor an ne naskiri ne, hene. Ev hejmar
Malta
u
Sisilya
, ku ji hela jeolojik ve be?ek parzemina Afrikaye ne, vedihewine.
Cezayir
ji hela rubere ve welate heri mezin e Afrikaye ye u
Nijerya
ji ji hela nifuse ve welate heri mezine Afrikaye ye. Welaten Afriki bi damezrandina
Yekitiya Afrikaye
ku navenda we li
Addis Ababaye
ye, bi hev re hevkariye dikin.
Afrika li ser ekvator u meridyene despeke cih digire. Afrika yekane parzemin e ku ji heremen germ en bakur (ji heremen nerm en ber bi heremen nerm en ba?ur ve) berbi heremen ba?ure germ ve direj dibe.
[4]
Piraniya parzemine u welaten parzemine li nivkada bakur in u bi be?eke giring u hejmarek welaten parzemine li nivkada ba?ur in. Piraniya parzemine li heremen tropikan de ye ku ji xeyni be?eki mezin ji
Sahraya Rojava
,
Cezayir
u
Misir
sere bakure
Moritanyaye
u tevahiya heremen Fase,
Ceuta
,
Melilla
u
Tunis
li jor, li ser
Keluya Kevjale
, li herema nerm a bakur cih digirin. Li aliye din e parzemine, ba?ure
Namibya
, ba?ure
Botswana
, be?en mezin en Afrikaya Ba?ur, tevahiya heremen
Lesotho
u
Eswatini
u heremen ba?ur en
Mozambike
u
Madagaskare
li jer, li
Keluya Kare
, li herema nerm a ba?ur cih digirin.
Ji ber ku parzemin heri kem ji windabuna megafauna Pleyistosene bi bandor buye, Afrika di ware biyolojike de parzemineki pir dewlemende ku cureyen heri zede ye megafauna le hene.
[5]
Lebele di heman deme de Afrika bi girani ji gelek pirsgireken jingehe bi bandor buye ku di nav de colbun, kem buna daristanan u kembuna ave heye. Te payin ku ev fikaren hawirdore yen domdar xirabtir bibin ji ber ku guheztina avhewa bandore li Afrikaye dike. Panela Guhertina Avhewaye ya Navdewleti ya Neteweyen Yekbuyi, Afrikaye weki parzemina ku heri zede ku ji ber guherina avhewaye di xeternake de ye, destni?an kiriye.
[6]
|
|---|
| Navneteweyi
| |
|---|
| Neteweyi
| |
|---|
| Yen din
| |
|---|