Bi esle xwe nave welate ya bi spani Chile ye, ku di welet de bi tene bi awayeki kif?kiri u vebir e. Bilevkirin, heri zede ew peyva we ji zimane Aymara ye. Di vi zimane de peyva Chilli wek te wateya welate dawiya dinyaye. Ev rew? guherandinen ji herema Aymaraye bi buyeren pe?i yen careseriya spani ji ?ile ji pi?tgiri ne. Ji destpeke ve xwedaniya spani ji Atacama ya Amerikaya Ba?ur ye li ba?ur ya li ser xaka bi nave Chile ravekirin.

Teoriya behtir u kemtir ji, di zimane Inkaye de koknave Quechua ni?an dide. Kemtir berfirehbuna Keyaniya Inkaye ya iro xwe digihejin Santiagoye. Inkayi di axen ba?ure Rio Aconcagua de, avuhewaye nisbeten sar u berfen girti de te wateya Andlare ya li ser bingeha Tchil wan re dibejin.

Kevire delil alaveke dide ku mirov heta 18.500 sal bere gelek caran li herema Geliye Monte Verde . Derbare 10.000 sal bere kocberen amerikayen xwecih li geli u bi bereket li heremen deryaye ne, ku ti?ten wek ?ileya roj-didome ye. Malperen bicianini ji ware zu mirovan de Monte Verde, Cueva del Milodon u bablisoka lawaye ji Pali Aike Crater da. Bi kurti Imparatoriya Inkaye xwe nav ti?ten ku niha li bakure ?ile ye direjkirin, le bele Mapuche (an Araucanian ku ew ji aliye Yariya naskirin) bi serkefti gelek hewldanen ji aliye Imparatoriya Inkaye li ber xwe u ji wan re bitewinin, tevi kembuna wan ji rexistina dewlete. Wan li diji Sapa Inca Tupac Yupanqui u arte?a wan ?er kirin. Ten zanin ku di encama pevcuna bi xwine de se rojan ?ere Mauleye bu, ku fethe Inkaye ji axa ?ileye di Ceme Mauleye de bi dawi bu.

Direj u tengasiya ber keviya ba?ure welate li aliye rojavaye ciyayen Andese ya ?ileye bakur ber bi ba?ur li ser 4,300?km (2,670?mi), di heman deme de bi tene 350?km (217?mi) xala xwe ya rojhilat ta bi rojava de hate guherandin. Ev tenura ciherengiyeke balke?en hercumerce u erdnigariye ye. Ev li ser 756.950 cargo?e kilometre (292,260?mi sq) ji herema welate dihewine. ?ile di nava Agircerxa Pasifike ye. Yekineyen Giraven Pasifike u idiaya Antartike ya ?ileye di navbera helipan 17° u 56°S, u helilar 66° u 75°W de ye.

?ile di nav direjtirin welaten bakur-ba?ur di cihane de ye. Eger yek tene baren axe dibine, ?ile yekane di nav ve kome de tengkirina xwe ji rojhilat ta bi rojava, bi welaten din yen bakur-ba?ur de direj e (ji wan Brezil , Rusya , Kanada , u Dewleten Yekbuyi yen Amerikaye ku di nav yen din ye), berfirehtir hemu ji rojhilate ta bi rojava aliye faktoreke zedetir 10an e. ?ile ji idia dike ku 1.250.000 km2 (480,000?mi sq) ya Antarktika, weki be?ek ji axa xwe ( Herema Antarktikaya ?ileye ) ye. Le bele, ev idiaya nebin, di bin ?erten Peymana Antarktikaye , yen ku aligiren ?ileye rawestandin. Ev li ba?ure welate cihane de, ku ji aliye erdnigari de li parzemine ye.

?ile kontrola Girava Paskalyaye u Girava Sala y Gomez , ku li rojhilate giraven Polinezyaye ew li ser xaka xwe ya di sala 1888an de cih girtiye u Girava Robinson Crusoe , zedetir parzemina 600?km (370?mi) di Giraven Fernandez Juane ye. Ji deme de, di bin kontrola tene ji bo demeke bijin (ji aliye hin masivanen ne heremi) bi giraven bicuk en San Ambrosio u San Felix bun. Di van giravan de berbicav in, ji ber ku ew idiaya ?ileye, bi parvekirina ave ji beraven we di nav Okyanusa Pasifik direj derketin.

Li bakure Atacama dewlemendi mineralen mezin, di seri de sifir u nitrat dihewine. Nisba peywendeyen bicuk Valley Central , ku tevi Santiago, di waren ?eniyen candiniye u cavkaniyen serdesta welat in. Ev herem navendeki diroki ye, dema ku entegreye li heremen bakur u ba?ur di dawiya sedsala 19an de ?ileye berfirehkirin. Ba?ura ?ileye dewlemendi daristanan, axa zozanan u taybetiyen reziken volkanan u golan e. Li peraven ba?ur gejgerinka fjordse, piye deryayan, cihokan, berovajikirina nivgiravan u giravan e. ?ile ji ciyayen Andese bi ser sinore rojhilatan ve dikeve.

Pekanina Andese ya ?ileye yek ji bilindtirin ciyayen di dinyaye de u xwedi, pirejimari ji bendaven li ser 6000?m ye. Di nav wan de bilindtirin ciyayen li ?ileye Ojos del Salado (6893?m) ye, ku di heman deme de heri bilind de volkane di cihane de ye.

Di listeya jer de ciyayen heri navdar en li ?ileye ne (ji bakur ber bi ba?ur):

• Volcan Parinacota , 6342?m, XV. Region ( Region de Arica y Parinacota )
• Volcan Licancabur , 5916?m, II. Region ( Region de Antofagasta )
• Volcan Llullaillaco , 6739?m, II. Region ( Region de Antofagasta )
• Nevado Ojos del Salado , 6893?m, III. Region ( Region de Atacama )
• Cerro Tupungato , 6550?m, Hauptstadt-Region ( Region Metropolitana )
• Vulkan Puyehue , 2236?m, XIV. Region ( Region de los Rios )
• Descabezado Grande , 3830?m, VII. Region ( Region del Maule )
• Volcan Villarrica , 2840?m, IX. Region ( Region de la Araucania )
• Volcan Osorno , 2652?m, X. Region ( Region de los Lagos )
• Volcan Cerro Hudson , 1905?m, XI. Region ( Region de Aisen )
• Cerro Paine Grande , 2800?m, XII. Region ( Region de Magallanes y de la Antartica Chilena )

Ji ber ku binesaziya taybeti yen welet edi ti cem en ?ileye heye. Ev e bi 443?Kilometroyen heri direj a Rio Loa li bakur di nav cola Atacama ye. Cemen ku re domkirina ave bi pirani ji berf u cemede de ji dihele Andese ter bike. Li gor zedebuna barine tevlihevbuna benda ave li ba?ur dike. Cem ji bo avdaniye di candiniye de te bikaranin, ji bo hilberina enerjiye u bi qasi cidabuna ji bo turizme. Hin cem ji bakur ber bi ba?ur:

• Rio Lluta , 167?km, XV. Region ( Region de Arica y Parinacota )
• Rio Lauca , 160?km, XV. Region ( Region de Arica y Parinacota )
• Rio Loa , 443?km, II. Region ( Region de Antofagasta )
• Rio Copiapo , 162?km, III. Region ( Region de Atacama )
• Rio Elqui , 170?km, IV. Region ( Region de Coquimbo )
• Rio Choapa , 160?km, IV. Region ( Region de Coquimbo )
• Rio Aconcagua , 142?km, V. Region ( Region de Valparaiso )
• Rio Mapocho , 120?km, Hauptstadt-Region ( Region Metropolitana )
• Rio Maipo , 250?km, Hauptstadt-Region und V. Region ( Region Metropolitana , Region de Valparaiso )
• Rio Cachapoal , 172?km, VI. Region ( Region O’Higgins )
• Rio Maule , bi gerina ke?tiye, ^[8] 240?km, VII. Region ( Region Maule )
• Rio Biobio , 380?km, VIII. Region ( Region del Biobio )
• Rio Imperial , bi gerina ke?tiye, ^[8] 52?km, IX. Region ( Region de la Araucania )
• Rio Valdivia , bi gerina ke?tiye, ^[8] 15?km, XIV. Region ( Region de Los Rios )

Di hejmarkirina golen ?ileye de li bakur Gola xwe , ku heri mezin u navdar en Salar de Atacama (3000?cargo?e kilometre) ye. Li heri bakur 21,5?cargo?e kilometre mezintir Lago Chungara li gor 4500?Metro Bilindayi yek ji yen heri bilind, gola di cihane de.

Ba?tir golen mezin u ciyageren ?ileye direjkirina ba?ure bajare Temuco heta Puerto Montt li gor reza jer:

• Lago Colico , 56?km², IX. Region ( Region de la Araucania )
• Lago Caburga , 51?km², IX. Region ( Region de la Araucania )
• Lago Villarrica , 176?km², IX. Region ( Region de la Araucania )
• Lago Calafquen , 120?km², IX. Region ( Region de la Araucania ) u X. Region ( Region de los Lagos )
• Lago Panguipulli , 116?km², X. Region ( Region de los Lagos )
• Lago Rinihue , 77?km², X. Region ( Region de los Lagos )
• Lago Ranco , 401?km², X. Region ( Region de los Lagos )
• Lago Puyehue , 156?km², X. Region ( Region de los Lagos )
• Lago Rupanco , 223?km², X. Region ( Region de los Lagos )
• Lago Llanquihue , 860?km², X. Region ( Region de los Lagos )
• Lago General Carrera , 970?km², XI. Region ( Region de Aisen ), perceya rojavaye Arjentine Lago Buenos Aires

Gelek gol bi gerina ke?tiye ye ne. ^[8]

Bakure ?ileye (bi nave "bakure mezin") xwediye ciyayen gelek li ser 6000 m bilind in. Dikeve navbera qeraxe u ser merbenda Andeyana rojava, ku li Cola Atacama direj in. Ev col yek heri zuhatiren li dinyaye ye; gelek caran ji bo salan baran nabare. Li cole ji bo guhercileya mezin we di dema bori de diyar bu, dema ku li wir bi taybeti sifir iro xurtkirin. Heri mezin u heri giring a bendergeha Antofagastaye ku li herema vi bajari xwediye (310,000 ?eniyan) e.

Li navenda ?ileye, avuhewaye herema Deryaya Navin yen di?ibin hev hene. Ve hereme gelek adan u cihen le dijin ditin e. Li vir paytexta Santiago de Chile bi derdora 5.5 milyon welatiyan e. Ji bili Valparaiso (bendergeh u runi?tgeha parlementoye 280.000 ?eniyan) in, Vina del Mar (der u mijuliya bijareya 320.000 ?eniyan) in u Concepcion (navenda candini u piflesaziye 216.000 ?eni) giring e. Li herema bakure Santiago "Bakure bicuk" u li ba?ure paytexta Santiago bi nave "Ba?ure bicuk" te zanin.

Ew e ku ba?ure ?ileye gelek zirav mistemlekekirin (bi nave "Ba?ure mezin") heremeke geleki barineki dewlemend e. Li peraven aliyen giraven di deryayan de gelek kevir in. Li ba?ure parzemina girava Tierra del Fuego , ku bi dabe?kirina ciraniya Arjentine ye. Li ser Tierra del Fuego di girave deryayan de Isla Hornos cih girtina Kap Horn heye, ku li ser xala ba?ure ?ileye u Amerikaya Ba?ur e.

Avuhewaya taybet

Bi tevayi, li ber bandora ve hewaya ?ile ya tund di peraven ji aliye Okyanusa Humboldt e. Ev, ji ba?ur de berve bakur u veguhastina avderyaya sar a Antartika diherike. Gava ku di danberheva Ewropaya Bakur ji berjewendiyen germ Herikina Kendave , germiya ave de li ?ileye ji bo analog ne helipan (Bakur-/Koordinata ba?ur) bi awayeki nizimtir in. Li Punta Arenas (Ba?ure ?ile) - ku bi qasi hev neziki ji Ekwatore duri wek cih girtina Hamburg - germiya tekrayi rojane di havine 12?°C ye.

Taybetiyek en avuhewaya ?ileye ya li Bandora- El-Nino ye, ji wek "Vetew?a ba?ur" te zanin. Tevi ku ev diyardeyeke avuhewaye bi taybeti bandore welaten weki Peru u Indonezya dike. Di heman deme de ji li ?ileye, ew li ser her heft salan bandoreki li gori salen normal e u li vir ber bi zedebuna barine ye.

Ji ber ku di navbera mezin en zedetir ji 4.000 kilometre direjahiya li ?ileye gelek herema ?inahiyen beravan hene. Li devera Cola Atacama kem he?in dibin. He?inbun tene li qeraxe an li herema Andene hene. Li vir gelek cureyen cuda yen kaktus, avumewe u bociyen devi he?in dibin. Le bele, her cend salan bi barana li cole, da ku ruberen ruerden cole mezin ji bo cend rojan bi milyonan kulilk (kulilki yen di cole de ne) tene.

Ba?ure Col li pey beri bi cergehen hi?k u li Andene bi dijwariya late ya Yareta (Azorella yareta) he?in dibe, ji wek "Balgeha Andene" te gotin. Li heremen hi?k yen "Cuhure boldo " ( boldus Peumus ) he?in dibin. Li ser ciyacolan u di nav Andene perdeya mij ( daristana hidrofilik ) hene, li ku ji bo nimune, tilipere daroki (bi spani Helecho arborescente) he?in dibe.

Li bax u bostanen herema ceme Rio Elqui dest pe dike, berevaji tene li derveyi newala ceme ?ilanan u Kaktusan hene.

Li navenda ?ileye di Nexilen hingivan ( Jubaea chilensis ) de xurtir dibe. Daruken ( Araucaria araucana ) dara piroz en Mapuche, xwarinen toven mezin a xwe yen wan bun. Li ?ileye ji gelek Plantasyon en Okaliptusen mezin hene.

•  
  Gulezengil a ?ileye
  ( Lapageria rosea )
•  
  Spindare ba?uri
•  
  Arokarya ya ?ile
•  
  Nexilhingiv ( Jubaea chilensis )

  Wikimedia-Atlas: ?ile ? Nex?en kevin u cografik

1. ^ "100 peso Coin" . Central Bank of Chile . Ji orijinale di 10 gulan 2012 de hat ar?ivkirin . Roja gihi?tine 16 ilon 2012 .
2. ^ "CIFRAS DE ENVEJECIMIENTO Y MIGRACION MUESTRAN UN CHILE DISTINTO AL DE HACE UN DECENIO" . POBLACION PAIS Y REGIONES ? ACTUALIZACION 2002?2012 . National Statistics Institute . 4 ilon 2014 . Roja gihi?tine 4 ilon 2014 .
3. ^ "Revision del cuestionado Censo 2012 reduce poblacion chilena a 16.341.929" (bi spani). Emol . Roja gihi?tine 26 sibat 2014 .
4. ^ "Chile" . International Monetary Fund web site . tirmeh 2016 . Roja gihi?tine 27 tirmeh 2016 .
5. ^ "Society at a Glance?: Social Indicators OECD" (PDF) . OECD . ciriya pe?in 2012 . Roja gihi?tine 28 ciriya pe?in 2013 .
6. ^ "2015 Human Development Report" (PDF) . United Nations Development Programme. 2015 . Roja gihi?tine 14 kanuna pe?in 2015 .
7. ^ "Chile" . Dictionary.reference.com . Roja gihi?tine 14 ciriya pa?in 2010 .
8. ^ ^{a b c d} Binere ji listeya naven cemen bi gerina ke?tiye u golen ji aliye D.O. Nº 36.093, ji 19. Pu?per 1998 li http://www.bordecostero.cl/documentos/nomina_rios_lagos.pdf ^{[ giredan daimi miriye ]}