Хьэры?п Респу?бликэ Шам
(
хьэр-бз.
????????? ??????? ???????
) ?
Къуэк?ып?э Гъунэгъум
хэт къэрал. И къалэ нэхъышъхьэр
Дамаск
- дунейспом джылэ здыдэс къалэ нэхъышъхьэхэм я нэхъыжъ.
Шам и ш?ып?этхыпхъэр
Шамыр
Къуэк?ып?э Гъунэгъум
хэт къэрал, и инагъыр зэрыхъур мин 185,2 км², и къуэхьэп?э лъэныкъуэр
Хы Курытым
и ?уфэм ?охьэ, и гъунапкъэхэр дырик?уэхэр: ипшъэ-къуэхьэп?эмк?э -
Ливанымрэ
Исраэлымрэ
, ипшъэмк?э -
Йорданым
, къуэк?ып?эмк?э -
Иракум
, ишъхъэрэмк?э -
Тыркум
.
И ш?ып?эр лъэныкъуит?у егуэчыр
Ан Нусариа тхым
и ?уашъхьэхэм, и къуэхьэп?э лъэныкуъэр псык?э бэуэ къигъану, къуэк?ып?эр гъушъэгъу ишъу. Къуэладжэшхуэ ш?ыгуф? илъу и ишъхъэрэ-къуэхьэп?э лъэныкъуэм хэлъ, км 130-к?э ирик?у тыркуэй гъунапкъэм щык?эдзауэ
Хы Курыт
?уфэмк?э ирок?уэ ливиэ гъунапкъэм нэс. А хэкум дежь къэралым и аграриу хъуар хэту джып?э хъуну.
Къэралым и псы нэхъ иныр
Еуфрат
, абым 80% къэралым псыуэ и?эр хэлъ, И сэмырабгъумк?э хэлъадэ псы нэхъ инхэр Балихрэ Хабуррэ, Тыркуэйм къыхожхэр. Ижьэмк?э хэлъадэ псыхэр гъатхэ къуэдеймра я псыхъуэхэм псы щежэхыр. 1973 гъэм Шамым псыубыд Табакам Дам яшъын яуха, абым псыхъурей
Эл Асадыр
е?ыгъ, абым и к?ыхьэгъыр км 80 хуэдиз мэхъур и бгъуагъыр км 8 хуэдизым нос.
Хьэйуар нэхъыбэм гъушъэгъу щыт. Курытыгъу илъээсым уэуэ къехыр мм 100-м ф?эк?къым. Темперэтурэ курытыр ш?ычылэм - +7,2 °C, мэкуауэгъуэм - +26,6 °C.
Шамым и тхыдэм бжыгъэрэ яубыдауэ щыта -
мысырхэм
,
канаанхэм
,
арамейхэм
,
?эссирийхэм
,
вавилонхэм
,
къажэрхэм
,
алыджхэм
,
урымхэм
,
набэтейхэм
,
византийхэм
,
хьэрыпхэм
,
джорыдзэхэм
, яужым
Уэсмэн империэм
и ?энат?эм к?эта.
Мыслъымэныгъэр
Шамым 661 гъэм ихьа,
Дамаск
Халифатым
и къалэ нэхъышъхьэ щыхъуам,
?умаядхэм
я ?энат?эгъуэм щыгъуэ. А зэманыгъуэм Халифатыр къэрал лъэшышху щытт,
Пиреней хы т?ыгуныкъуэм
щык?идзэти
Азиэ Курытым
нэст.
Дамаскыр
хьэрып къэралыгъуэм экономикэмк?и, шъэныгъэхэмк?и шъхьэщыт хъуа VIII лъэхъэнэм, дунем и къалэ нэхъ инхэм ящыщу. 750 гъэм
?умаядхэр
Аббасхэм
трамыхуа к?ышъэ, яужым къалэ нэхъышъхьэри
Багдад
яхьа. XIII лъэхъэнэм и кум Дамаскыр
Мамлык?у империэм
и куейм и къалэ нэхъышъхьэ мэхъур. 1400 гъэм Шамым
монголыдзэр
тоуэ.
Темырлэным
къалэр зехекъутэ, ехъунк?ри мылъку хъуар
Самаркандым
дечыр. 1517 гъэм Шамыр
Уэсмэн империэм
и ?энат?эм к?охуэм илъэсишъэ зыт?ущк?э.
Япэрей дунейпсо зауэр
иуха яуж
Уэсмэн империэр
к?эху зэгуэхун к?едзэ. 1920 гъэм хьэрып пэштыхьей Шам мэхъур и пэхтыхьу техьэр
Фейсал I-й
Хашимий
лъэпкъым щыщ, яужым
Иракум
и пэштыхь хъуа. Шамым хуитыныгъэ куэдрэ и?экъым. Мазэ зыт?ущ тек?ауэ фрэнджыдзэм Шамыр оккупациэ ешъыр. 1922 гъэм
Лъэпкъхэм я лигэм
унафэ къыдегъэк? Тыркуэйм Шам лъэныкъуэгъу и?ыгъар
Британиэшхуэмрэ
Фрэнджымрэ
яхуигуэчу. Британиэшхуэм
Йорданымрэ
Палестинэмрэ
лъыса, Фрэнджым - иджырей Шамымрэ
Ливанымрэ
. 1936 гъэм Фрэнджымрэ Шамымрэ тхылъ к?атхэ Шамым и хуитыныгъэр къыхэк?ыу абым, ауэ 1939 гъэм Фрэнджыр к?огъуэжьри игъэзанк?экъым тхылъым к?итхар.
Ет?уанэ дунейпсо зауэм
и зэманыгъуэм Фрэнджым и къэрур мэк?уэдыр, Шамым зыкъэ?этыгъуэ йок?уэк? хуитыныгъэм шъхьэк?э.
1941 гъэм фок?адэм и 27-м Фрэнджым хуитыныгъэ ирет Шамым.
Шам хуитым и президенту техьар Шукри ?эл Куватли. 1947 гъэм парламентым лэжьэн щ?идза. Президентым и ?энат?эгъу къэрууэ хъуар Шамым и Лъэпкъэгъу-социал партиэ.
1948 гъэм шамыдзэм лъэныкъуэгъ и?ыгъу
хьэрып-исраэл зауэм
хэта, хьэрып къэрал зэгуэтхэм ирагъэжьам.
1958 гъэм мэзаем и 22-м Шамымрэ
Мысырымрэ
зы къэралу зэхохьэхэ
Хьэрып республикэ зэгуэт
и къалэ нэхъышъхьу хъуар
Каир
. Къэралым и президент хъуар
Гамал Абдэл Насэр
, шамхэми ?энат?эп?ашъхьэ куэд ялъыса, ауэ куэд темык?ыу
Насэрым
шам политикэ партиэхэр зэхегъэк?, аграриэр, къыдэгъэк?ыгъуэхэр, банк лэжьыгъуэхэр къэралыгъуэ лъэпкъэгъу ешъхэр. 1961 фок?адэм и 28
Дамаскым
дзэзэшэ гупым я унафэк?э къэрал зэхъуэк?ыгъуэ йок?уэк?, Шамыр аргуэру хуит мэхъур.
Шам джылу дэсым и бжыгъэр 2007 гъэмк?э зэрыхъуар 19 405 млн ц?ыху.
Хэрыпхэр
80% мэхъу дэсу хъуам. Пэмык? лъэпкъ нэхъ ину бжыгъэк?э к?уэр
курдхэр
- 10% мэхъухэр, ябыхэм я нэхъыбэр къэралым и ишъхъэрэ лъэныкъуэм дэсхэ, куэдым я бзэр зэрахьэхэ,
?эссирийхэр
3% мэхъухэ.
Адыгу
мин 400 хуэдиз дэс,
ермэлыуэ
мин 200 хуэдиз,
ингучу
минитху хуэдиз. А лъэпкъхэм щымыхъук?э
Тырку
гъунапкъэм и лъэныкъуэм дежь къалэ
Хьэлебымрэ
Латакиэмрэ
мин 900 хуэдиз
тырку
дэсхэ.
Экономикэмк?э къэралым и ?охур къэлъытэгъуэк?э ф?ыуэ зэф?эту щыт. ВК?уП-ыр зэрыхъуар млрд 71, 7
АШЗ-м и доллару
, ВКуП хэхъуэк?эр 2005 гъэм зэрыхъуар 2,3%.
Къэралым ф?ыуэ зэф?эгъувауэ щытхэр: фатэгыным и экспорт, фатэгын къык?эхыныр хохъуэ к?элъыгъуэ к?эуэ зэрагъуэтам шъхьэк?э, къыдэгъэк?ыгъэуэр хохъуэ зэпимыуду, аграриэр лъэшу, сэбэпыгъуэк?э зэф?эгъува.
Къэралым и лъэпауэгъуэхэр: дзэ ?ыгъыным уасэшхуэ техуэхэм экономикэм йохьэлъэк? куэду, коррупциэр, хамэ къэралхэм я инвестициэ зэримы?эр, джылэм и хэхъуэк?эр ину зэрек?уэк?ыр, псымк?э хуэныкъуэгъуэ зэк?элъыпыт, лэжьап?эншу (20%), реформэхэр хому зэрек?эк?ыр.
Шамыр куей 14-к?э мэгъуэчыр, абыхэм я тхьэмадэхэр къэралк?уэц? ?охугъуэ министериэм хехыр, куей къэс езым и парламент и?э. Кунейтрэ куейр
Исраэлым
оккупациэ ишъауэ и?ыгъ, куейм и лъэныкъуэ гуэрэхэр
ЛъЗ-ым
и ?энат?эм к?эт.
| №
|
Куейр
|
Къалэ нэхъышъхьэр
|
|
| 1
|
Дамаск
|
Дамаск
|
| 2
|
Риф Дамаск
|
Дамаск
|
| 3
|
Кунейтра
|
Кунейтра
|
| 4
|
Дер?а
|
Дер?а
|
| 5
|
Эс Сувейда
|
Эс Сувейда
|
| 6
|
Хомс
|
Хомс
|
| 7
|
Тартус
|
Тартус
|
| 8
|
Латакиа
|
Латакиа
|
| 9
|
Хама
|
Хама
|
| 10
|
Идлиб
|
Идлиб
|
| 11
|
Хьэлеб
|
Хьэлеб
|
| 12
|
Эр Ракка
|
Эр Ракка
|
| 13
|
Дэйр эз Зор
|
Дэйр эз Зор
|
| 14
|
Эл Хасеке
|
Эл Хасеке
|
Къэралым и нэхъышъхьэ дзэзэшэр прдезидентыра. Къулыкъур дзэм еджэгъуэк?э яхьыр. Шъауэхэр илъэситк?э яхьыр къулыкъур я ныбджыр илъэс 18 щырикъум, ауэ, шъауэ дачым зыкъуэш и?у щытмэ, имы?эмэ унагъуэр зэ?ыгъу рауэ къалъытэри къулыкъу хьыныр техуэкъым.
Дзэм и бжыгъэр зэрыхъур мин 320 ц?ыху (16-рей дунем).
Совет Зэгуэтхэр
щызэхэк?ахэм, Шамым япэреуэ дэ?эпыкъутэр ?эшэк?э къэралым и дзэм и ?охур ?эуэ зэ?ыхьат, иджыпсту
Урысейр
аргуэру япэреуэ щыт Шамым ?эшэ къыздищэхур.
Дзэр зэрзэхэк?ыр: Зек?уэдзэ, Уэгузауэдзэ, Хыдзэ, Уэгу теуэгъуэм пэщытыдзэ.