Chili
(
ispansha
Chile
), rasmiy
Chili Respublikası
(
ispansha
Republica de Chile
) ?
Qubla Amerikanı?
qubla-batısında jaylasqan mamleket. Shı?ısta
Argentina
, arqa-shı?ısta
Boliviya
, arqada
Peru
elleri menen shegaralasıp, batısta
Tınısh okeanı
, al qublada
Dreyk bu?azı
menen qorshal?an.
Chili dunyanı? e? qubla boleginde, jane
Antarktida?a
e? jaqın jaylasqan mamleket bolıp esaplanadı. Maydanı 756,1 km²
[2]
. Xalqını? sanı 17,5 million adam (2017-jıl sana?ı boyınsha)
[8]
.
Paytaxtı ?
Santyago
qalası. Rasmiy tili ?
ispan tili
.
Mamleketlik qurılıs forması
ja?ınan Chili ?
unitar mamleket
, al
mamleketlik basqarıw forması
boyınsha ?
prezidentlik respublika
.
Ameldegi konstituciyası
1980-jılı qabıl etilgen ham 1981-jıldan baslap kushke kirgen bolıp, 1989-jılı, 1994-jılı ham 2004-jılı duzetiwler kirgizilgen.
Mamleket basshısı ?
prezident
bolıp, ol ulıwma tuwrıdan-tuwrı ham jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jıl muddetke saylanadı. Chilidi? hazirgi prezidenti 2022-jılı saylan?an
Gabriel Borich Font
.
Nızam shı?arıwshı hukimet organı
Chili Senatı
ham
Deputatlar palatasınan
turatu?ın
Milliy Kongress
bolıp, atqarıwshı hukimetti prezident iske asıradı.
Chili arqadan qubla?a
Tınısh okeanı
ja?ası boylap 4300 kilometrge sozıl?an, ayma?ını? ulken bolimin
And tawları
(biyikligi 6880 metrge shekem), arqasın
Atakama
sholi iyelegen. Mamleket qublasında
Patogoniya
tegisligi jaylasqan. Chili quramına qur?aqlıqqa jaqın bir neshe ataw, Ortli Jer aralları batıs ayma?ı ham de Tınısh okeanda?ı birpara arallar (Pasxa ataw ham basqalar) kiredi. Relyefinde 3 uzınına ketken region ayqın korinedi: shı?ısta Andti? Bas Kordilyera tawları, batısta ja?ıs boyı Kordilyera dizbesi ham taw aralı?ı batı?ında Uzınsha oypatlı?ı bar. Chilida vulkan kop; tez-tez jer silkiniwler bolıp turadı. Chili ayma?ında mıs, tabiyiy selitra, molibden, sap altınkukirt, temir rudası, marganec, qor?asın, altın, gumis, taskomir, rux, barit, neft, gaz kanleri bar. Klimatı arqa boliminde tropikalıq shol ıqlımı (jıllıq jawın 50 mm den kem). Subtropikalıq Orta Chilidi? arqasında ıqlım qur?aq (jıllıq jawın 100-200 mm), orayında orta te?iz ıqlımı, qısta jawın jawadı (Santyago qalasında jılına 350 mm), qublasında ız?ar subtropikalıq ıqlım (jıllıq jawın 2000-2500 mm). Qubla Chilida ıqlım belgili bir okean ıqlımı, jawın kop jawadı (jılına 3000-7000 mm). Tawlarda muzlıqlar bar. Ortasha aylıq tempatura arqada 12-16° tan (iyulda) 18-22° qa shekem (yanvarda), orayında 8-20°, qublasında 8-15°. Derlik hamme daryaları juda qısqa ham Tınısh okean?a tiyisli. Arqa Chilida Loa daryasınan basqa a?ın suw joq. Qublasında bolsa daryalar jıl dawamında suwlı. Arqa Chilida topıraq ham osimlik oramı jaqsı rawajlanba?an. Orta Chilidi? arqasında shala shol, orayında sur qo?ır ham qo?ır topıraqlarda kserofil putalar osedi. And tawlarını? orta qaptal bawırları qara buk ormanları menen oral?an, onnan joqarı taw sahraları. Orta Chilidi? qublasında?ı gu?girt orman ham batpaqlı topıraqlarda qalı? ormanlar, And tawlarında qoraqayinigna japıraqlı ormanlar ham alp otlaqlari bar. Qublasında subantarktika aralas ormanları, shet qublasında batpaqlasqan otlaqlar ham torfli jerler ushıraydı. Haywanat dunyası har qıylı. Chili arqasında aguarachay tulkisi, puma, jer bawırlawshılar, qublasında pudu ham uemul suwınları, amerika sassıq kuzeni, suvsar, magellan tulkisi ham basqalar jasaydı. Chilida Vilyarrika, Bernardo O Xiggins, Alberto Agostini, Los Paraguas, Peres Rosales ham basqa milliy ba?lar ham de qorıqxanalar sholkemlestirilgen (atap aytqanda, Paxsa ham XuanFernandes arallarında).
Xalqını? 90% i chililer. Mamleketti? tupkilikli xalqı araukan, kechua ham aymara indeycları esaplanadı. Rasmiy tili - ispan tili. Dinge sıyınıwshılardı? kopshiligi katolikler. Qala xalqı 86%. Iri qalaları - Santyago, Valparaiso, VinyadelMar.
Santyago, 1779-jıl
Chili ayma?ında ayyemnen indeyc qawimleri jasa?an. XV asirde mamleketti? arqa bolegin inkler iyelep aldı. XVI asirdi? 30-jıllarında Chilige ispan konkistadorları bastırıp kirdi. XVI asirdi? ortalarında Chili ayma?ı Ispaniyanı? Peru vitse korolligi quramına kirgen. 1810-jılı iyulda ispanlar zulımlı?ına qarsı xalıq koterilisi baslandı. 18-sentyabrde milliy hukimet xuntası sholkemlestirildi. Amerika kontinentindegi Ispaniya koloniyalarını? ?arezsizlik ushın alıp bar?an urıs jıllarında (1810-26) Chili ?arezsizligi jariyalandı (1818-jıl 12-fevral). 1823-jıl qullıq biykar etildi. XIX asir ortalarınan Chilige sırt el qarjıları kirip kele basladı. 1865-66-jıllarda Chili Peru, Boliviya ham Ekvador menen birgelikte Ispaniya?a, 1879-84-jıllarda Ullı Britaniya jardeminde Peru ham Boliviya?a qarsı urıs alıp bardı. Natiyjede bul mamleketlerdi? selitra rezervlerine bay aymaqları Chilige otti. Bul mamlekette taw kanshilik sanaatını? rawajlanıwına imkaniyat jarattı. I jahan urısı jılları (1914-18) Chili biytareplik jariyaladı. 1927-jıl?ı mamleket awdarıspa?ı natiyjesinde mamlekette askeriy diktatura ornatıldı, siyasiy partiyalar, jumısshı ham kasiplik awqam sholkemleri iskerligi qada?an etildi. 1936-jıl Chilide Kommunistlik, Radikal ham Socialistlik partiyalar qatnasıwında Xalıq frontı duzildi jane onı? kandidati P. Agirre Serda 1938-jılda?ı prezident saylawında je?iske eristi. Hukimet bir qansha social-ekonomikalıq ilajlardı amelge asırdı. 1941-jıl a?, sana astı socialistlerdi? satqınlı?ı sebepli Xalıq frontı tarqalıp ketti. Ekinshi jahan urısı jılları (1939-45) Chili Germaniya (1945-jılı fevral) ham Yaponiya (1945-jılı aprel) ?a qarsı urıs jariyala?an bolsa da amelde urısta qatnaspadı. 1947-58-jıllar hakimiyattı diktatorlıq rejimi basqardı. 1956-jıl Chili KP (1922-jılı duzilgen) ham Socialistik partiyası (1933-jılı tiykar salın?an) Xalıq hareketi frontın, 1969-jılı Kommunistlik, Socialistlik ham basqa partiyalar Xalıq birligi blogın sholkemlestirdi. Xalıq birligi blogı kandidati S. Alyende Gossens saylawlarda je?iske erisip, mamleket prezidentligine saylandı. 1973-jılda?ı askeriy tonkerilis waqtında Alyende oltirildi ham hukimet tobesine A. Pinochet basshılı?ında?ı askeriy xunta keldi. Ol 15 jıldan artıq waqıt mamleketti basqardı. Bul dawirde ?alabalıq repressiyalar hawij aldırıldı; sonı? menen birge mamleket ekonomikası Qubla Amerikada?ı mamleketler ortasında aldın?ı orınlardan birin iyeledi. Bul Chilige xalıqaralıq ekonomikalıq sholkemlerge a?za bolıw imkaniyatın jarattı. 1989-jıl?ı demokratiyalıq saylawlar natiyjesinde Augusto Pinochet hukimetten ketti ham 1990-jıldan mamleketti demokratiyalıq jol menen basqarıw forması ornatıldı. Chili 1945-jıldan BMSh a?zası. Ozbekstan Respublikası suverenitetin 1992-jılı 18-martta tan al?an ham 1994-jılı 16-sentyabrde diplomatiyalıq munasibetler ornatqan. Milliy bayramı - 18-sentyabr - ?arezsizlik kuni (1810).
Tiykar?ı siyasiy partiyaları ham kasiplik awqamları
[
redaktorlaw
|
derekti ja?alaw
]
Chili Kommunistlik partiyası, 1922-jılı duzilgen; Demokratiya ushın gures partiyası, 1988-jılı sholkemlestirilgen; Milliy ja?alanıw partiyası, 1987-jılı duzilgen; Chili radikal social demokratiyalıq partiyası; Chili socialistlik partiyası, 1933-jılı sholkemlestirilgen; Xristian demokratiyalıq partiyası, 1957-jılı duzilgen; Chili birlesken socialistlik partiyası. Chili miynetkeshleri birlesken kasiplik awqamlar orayı, 1988-jılı Chili miynetkeshleri birden-bir kasiplik awqamı orayı (1953) negizinde sholkemlestirilgen.
Chili Latın Amerikasında?ı ekonomikalıq tarepten rawajlan?an mamleketlerden biri. Jalpı ishki onimde awıl xojalı?ı ham balıq awlaw ulesi 6,4%, sanaattiki 38,8%, xizmet korsetiw tarma?ıniki 54,8% in quraydı. Awıl xojalı?ını? tiykar?ı tarma?ı dıyqanshılıq. Biyday, arpa, makke, kartoshka, dukkakli --- dan eginleri egiledi. Ba?manshılıq (alma, citrus miyweler, shaptalı) ham juzimshilik rawajlan?an. Qant lablebi, --- zigir, temeki, zaytun jetistiriledi. Sharwashılıqta qaramal, qoy, eshki, shoshqa, jılqı ba?ıladı. Iri qalalar atirapında sut sharwashılı?ı rawajlan?an. Te?izden balıq ham te?iz janiwarları awlanadı. Ormanda a?ash tayarlanadı.
Chili mıs qazıp alıw boyınsha dunyada aldın?ı orınlarda turadı (jılına ortasha 2488 mı? t). Sonı? menen birge, tabiyiy selitra, molibden, neft, temir rudası, altın, gumis, tabiyiy gaz, taskomir qazıp alınadı. Jılına ortasha 25,2 mlrd. kVt saat elektr energiyası payda etiledi. Sanaattı? azıq-awqat ham je?il sanaat tarma?ı rawajlan?an. Mashinasazlıq, qara ham re?li metallurgiya, ximiya, neftti qayta islew, neft ximiyası, sellyuloza qa?az sanaatı rawajlanıp atır.
Mamleket ishinde juk tasıwda avtomobil transportı jetekshi orında. Avtomobil jolları uzınlı?ı 79,8 mı? km. Transport jolını? uzınlı?ı 6,6 mı? km. Sırtqı sawda aylanısını? tiykar?ı bolegi te?iz transportına tuwra keledi. Zarurli te?iz portları: Uasko, Valparaiso, Tokopilya. Santyago qalasında xalıqaralıq aeroport bar. Chili shetke mıs, balıq ham te?iz onimleri, awıl xojalı?ı onimleri, selitra, qa?az, yod shı?aradı; shetten neft, ximiya buyımları, elektron ham mashina uskeneleri aladı. Sırtqı sawdada AQSh, Evropa Awqamı mamleketleri, Argentina, Braziliya, Yaponiya, Meksika menen sherikleslik etedi. Pul birligi - chili pesosi.
Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy ham madeniy makemeleri
[
redaktorlaw
|
derekti ja?alaw
]
Chilide shıpakerler universitetlerdi? medicina fakultetlerinde tayarlanadı. Mamlekette 6 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın 8 jıllıq majburiy talim engizilgen. Tiykar?ı dep atal?an baslan?ısh mektepte oqıw 8 jıl, orta mektepte 4 jıl Tiykar?ı mektep negizinde 4 jıllıq oner texnika mektepleri ham pedagogikalıq bilim orınları isleydi. Mamlekette 8 universitet bar. Irileri: Chili universiteti(1843), Texnika mamleketlik universiteti(1947), Katolik universitet(1888); hammesi Santyago qalasında. Sonı? menen birge, 3 joqarı kolledj, konservatoriya ham ameliy korkem oner mektep bar. Ilimiy makemeler, tiykarınan, Santyago qalasında jaylasqan. Institutlar Chili bakteriologiya institutı(1929), meteorologiya xızmeti(1894), askeriy geografiya institutı(1922), geografiya, geodeziya ham geofizika milliy komiteti(1955), gidrografiya institutı(1874, valparaiso), geologiya institutı(1957), Antarktida institutı(1963), yadro energiyasın uyreniw milliy orayı, Okeanografiya institutı(1945, valparaiso), Lebu ilimiy institutı(1945, araukanlar tariyxın uyrenedi), Chili akademiyası(1855), Chili Tabiyiy panler akademiyası(1926), Chili tariyx akademiyası(1940), Chili Panler akademiyası(1964) nda alıp barıladı. Iri kitapxanaları: Chili milliy kitapxanası(1813), Chili universitetini? oraylıq kitapxanası; ekewi de Santyago qalasında. Muzeyleri - Milliy tariyx muzeyi, Elegant korkem oner milliy muzeyi, Pedagogika muzeyi, hazirgi zaman korkem oneri muzeyi, amerika xalqı korkem oneri muzeyi ham basqalar.
Chilide bir qansha gazeta ham jurnallar basıp shı?arıladı. Tiykar?ıları: "Analisis" ("Analiz", haptelik jurnal, 1977-jıldan), "Merkurio" ("Merkuriy", kundelik gazeta, 1827-jıldan), "Nason" ("Millet", kundelik gazeta, 1917-jıldan), "Oy" ("Bugin", haptelik jurnal, 1977-jıldan), "Segunda" ("Sekunda", kundelik keshki gazeta, 1931-jıldan), "Tersera" ("Sherek", kundelik gazeta, 1950-jıldan), "Ultimas notisias" ("So??ı informaciya", kundelik gazeta, 1902-jıldan). Orbe Servisnoye Informatios (SA) Hukimet informaciya agentligi 1953-jılı fevralda duzilgen. Chili ja?alıqlar agentligi, 1993-jılı tiykar salın?an. Chili radiostanciya associaciyası 1936-jılda sholkemlestirilgen; 455 radiostanciyanı birlestiredi. Chili - 7 kanal milliy televideniesi hukimet makemesi bolıp, 145 stanciyanı birlestiredi. Bir qansha kommerciyalıq radio ham televidenie stanciyaları bar.
Chilidi Ispaniya basıp al?alı ispan tilinde rawajlanıp atır. Ispaniyalıq A. de ErsilyaiSuniga (1533-94) nı? "Araukana" dastanı (1-3 bolimler, 1569-89) XVI asirde jaratıl?an e? iri shı?arma esaplanadı (ol ja?dayda araukanlardı? ispan kolonizatorlar?a qarsı guresi sawlelendirilgen). Bul dawirde kreollar folklori ispan xalıq poeziyası tiykarında rawajlandı. Amerikada?ı Ispaniya koloniyalarını? ?arezsizlik ushın guresi dawiri (1810-26) nde publicistika tiykar?ı janr bolıp qaldı. Birinshi Chili gazetasi - "Aurora de Chile" ("Chili ta?ını? atıwı") tiykarshısı K. Enrikes bul janrda doretiwshilik etken doretiwshilerdi? jarqın wakili bolıp tabıladı. Milliy dramaturgiya tiykarın M. Magalyanes jarattı. 1818-jılı Chili ?arezsizlikke eriskennen so?, Latın Amerikası mamleketlerindegi koplegen jazıwshılar Chilide jasap doretiwshilik etken. Jazıwshı Venesuela, alım ham mamleket ?ayratkeri A. Belo, Argentinalı jazıwshı, jamiyetlik ?ayratkeri D.M.Sarmyanto ham basqa doretiwshiler Chili madeniyatı rawajlanıwında ahmiyetli rol oynaydı. Chili jamiyetlik ?ayratkeri, alım ham avtor X. VLastarrin (1817-88) Chili adebiyat fondın sholkemlestirip (1842), milliy adebiyattı jaratıw wazıypasın qoydı. XIX asir 1-yarımında poeziya romantizm ruwxında rawajlandı (S. Sanfuentos, E. Lilo ham basqalar). Prozada kostumbrizm jetekshi jonelis bolıp qaldı. XIX asir ortalarında sın kozqarastan realizm maydan?a keldi. A. Bleyet Gana (1830-1920) onı? iri wakili bolıp tabıladı. XIX asirdi? aqırı XX asirdi? baslarında P. A. Gonsales Bastias, M. Xara ham basqa poeziyada ja?a korkem sırtqı korinislerdi izlep basladı. Bu?an malim darejede Nikaragualı shayır R. Dario doretiwshiligi tasir korsetti. 1920-jıllarda T. Mistral, V. Uydobro sıyaqlı shayırlar natiyjeli doretiwshilik etti. 30-jıllarda shayır P. Neruda doretiwshiligi tere? evolyuciyanı basınan keshirdi. Sol dawirde doretiwshilik etken F. Gana, F. Santivan, L. Duran ham basqa oz doretpelerinde diyqanlar omirin sawlelendirdi. Dıyqanlardı? klaslıq guresi R. Lomboy, M. Gerrero romanlarında, jumısshılar turmısı, olardı? parawan keleshek ushın guresi N. Gusman, A. Sabeli, D. Munos, G. Senteno, v. Teytelboym romanlarında oz korinisin taptı. F. Koloan, M. Roxas, G. Atias prozalıq doretpeleri sociallıq maselelerge ba?ıshlandı. 1960-70-jıllarda siyasiy qosıqlar janrı ke? tarqaldı. V. Xara bul janrda doretiwshilik etken doretiwshilerdi? jarqın wakili bolıp tabıladı. Mamlekette askeriy xunta hukimet tobesine kelgennen keyin (1973), kop avtorlar ham shayırlar guzetiw astına alındı. Mamleketti taslap ketiwge majbur bol?an jazıwshılar oz doretpelerinde Chili baxıtsızlı?ın sawlelendirdi (A. Skarmet, V. Teytelboym romanları ham basqalar).
Chili ayma?ında jasa?an indeyclardı? ayyemgi korkem onerinen qor?anlar, biyik tas diywal menen oral?an 1-2 qabatlı uylerden ibarat awıl qarabaxanaları saqlan?an. XVI asirden fort, qala ham shirkewler, ishki hawlisi bol?an 1 qabatlı uyler qurıldı. XVIII-XIX asirlerde barokko ham klassicizm usılında qala imaratları, shirkew ham saraylar qurıldı (arxitektorlar X. ToeskaiRichi, M. de Xara Kemede). XIX asir Chili arxitekturasında eklektizm, XX asir baslarında modern usılı rawajlandı. XX asirdi? ortalarında qalalar qayta qurıldı, zamanagoy arxitekturalıq imaratlar, atap aytqanda, "Gonsales Kortes" (1960-63, arxitektor S.Gonsales ham basqalar), "Portales" (1961-63, arxitektor K.Breshani ham basqalar) turar jay komplekslerin, Santyagoda Texnologiya institutı (1962-65, arxitektor K.Breshani ham basqalar) qurıldı.
Indeyclerdi? ayyemgi madeniyatı Peru madeniyatı menen baylanıslı. Turli koriniste jasal?an ham rayem salın?an ılaydan islengen ıdıslar, metall ta?ınshaqlar, adam ham a? tabiyat korinislerini? diywal taslar?a salın?an suwreti saqlan?an. Bul dasturler toqımashılıq, guzeshilik, a?ash na?ıs oyıwshılı?ında oz sawleleniwin tapqan. XVII-XIX asirlerde tabiyat korinisin suwretlew ham musinshilik, gravyura rawajlandı (A. Santelises). XIX asir ortalarında portretshiler F. X. Mandola, A. Gana, XIX asir 2-yarımında suwretshiler P. Lira ham M. A. Kiro doretiwshilik etti. Suwretshiler A. Valunsuela Lyanos, E. Plasa, musinshiler N. Plasa, V. Arias XIX-XX asirdi? realist ustaları bol?an. XX asirde Chilide turli modernistlik a?ımlar (kubizm, syurrealizm, abstraksionizm) ke? tarqaldı. K. Ermosilya Alvares, G. Nunyes, P. Lbos, X. Eskames sıyaqlı suwretshiler, L. Dominges, S. Roman Roxas sıyaqlı musinshiler realistlik dasturlerde doretiwshilik etti.
Chilidi? ayyemgi muzıka madeniyatın jergilikli jay xalqı awladları, daslep, araukanlar saqlap kelmekte. Olardı? tiykar?ı muzıka asbapları: udarlı - baraban (kultrun), shaqıldaq (uada); uflep shertiletu?ın - trutruka, lolkin, pifyulka. Kreollar xalıq muzıkası Argentina xalıq muzıkasına jaqın. Qosıq, ayaq oyın janrları - kueka, kuando, qosıq janrı - tonada (jal?ız atqarılatu?ın lirikalıq qosıq). Muzıka saz asbapları - gitara, arfa, gi. tarron. XIX asir Santyagoda filarmoniya jamiyeti duzildi (1827), muzıka mektep ashıldı (1849; 1851-jıldan konservatoriya). Kompozitorlardan M. Robles Artıs de Sarate (XIX asir), K. Lavin, P. Ol. Alyende Saron, X. Urrutia Blondel, E. Soro, D. SantaKrus Vilson (XX asir), dirijyorlar A. Karvaxal, V. Teva, pianinoshılar K. Arrou, X. Reyes, skripkashı P. d' Andurayn ataqlı. Santyagoda Chili simfoniya orkestri (1941-jılı sholkemlestirilgen), Munitsipal simfoniya orkestri (1955), Tarlı kvartet (1954), Chili milliy baleti (1957), sonı? menen birge, Milliy konservatoriya isleydi.
Professional teatrlar Chili ayma?ında jasa?an indeyclerdi? xalıq dasturlerinen baslanadı. XVII-XVIII asirlerde Santyago ham Konsepson qalalarında?ı toy dasturlerinde spektakller qoyıl?an. 1709-jılı Santyagoda birinshi teatr imaratı qurıldı. Bul teatrda, tiykarınan, ispan dramaturgları - L one de Vega, A. Moreto, X. Ruis, L. Sagredo pyesaları saxnalastırıldı. 1791-jılı Valparaiso qalasında teatr qurıldı. 1815-jılı Santyagoda "Kolisso" teatrı ashıldı. Chili ?arezsizlikke eriskennen keyin, 1818-jılı Santyagoda "Romada" teatrı jumıs islep basladı ham ol ja?dayda milliy dramaturg M. Magalyanes doretpeleri qoyıldı. 1842-jılı Chili universiteti janında teatr (1857-jıldan munitsipal teatr), 1848-jılı "Respublika teatrı" duzildi. XIX asir Chili teatrı rawajlanıwında Argentinalı dramaturglar - K. Belo, R. Minnyelelar ahmiyetli rol oynaydı. XX asirdi? 1-yarımında mamleketti? kop qalalarında haweskerlik jamaatleri payda boldı. 1939-jılı Santyagoda Kishi universitet teatrı, 1941-jılı Chili universitetini? tajiriybe teatrı (hazirgi Chili universiteti janında?ı teatr institutı) duzildi. 1946-jılı Santyagoda Saxna korkem oneri xalıq mektebi ashıldı. 50-jıllarda R. Frontaur, V. Vargas, A. Flores basshılı?ında teatr toparları juzege keldi. Sonı? menen birge, "Teatro munisipal", "Atelye", "Teatro mimiko" teatrları jumıs isleydi. XX asirdi? 50-60-jıllarında teatr repertuarlarınan X. Dias, I. Agirre, Ye. Bunster, D. Barros Gres ham basqa dramaturglardı? pyesaları, jahan klassik jazıwshılarını? doretpeleri orın aldı. Mamlekette askeriy xunta hukimet tobesine kelgennen keyin (1973), kop teatr ?ayratkerleri qamaqxanalarda qaytıs boldı, shet elge ketiwge majbur boldı ham sol jerde teatr jamaatlerin duzdi. Atap aytqanda, 1976-jılı Franciyada "Alef" teatrı, 1980-jılı Shveciyada Sandino atında?ı Latın Amerikası teatrı (chilili teatr ?ayratkeri I. Kontilyano basshılı?ında) payda boldı.
Chilide birinshi hujjetli xronikalıq film 1907-jılı jaratıldı. XX asir baslarında Santyago ham Valparaiso qalalarında "Jambastiani film", "Chile film" ham basqa kinofirmalar islep basladı. 1934-jılı birinshi dawıslı film ("Arqa ham qubla", rejissor X. Delano) jaratıldı. 30-jıllardı? 2-yarımında, tiykarınan, qısqa metrajlı, xronikalıq ham hujjetli filmler ekran?a shıqtı. 40-jıllarda kommerciyalıq filmler menen birge rejissor X. Delanonı? "Krilonlı qız" (1941), "Hollywood" (1944) filmleri korsetildi. 1957-jılı Santyago universiteti janında kino institutı ashıldı. 60-jıllardı? e? jaqsı filmleri: "Qanlı selitra" (1969, rejissor E. Soto), "Viz jasaytu?ın uy" (1970, rejissor P. Kaulen) ham basqa 1970-jıllar basında Latın Amerikası kinosı altın fondına kirgen "Ortaq prezident" (1970, rejissor M. Littin), "Dawıs ham mıltıq" (1971, rejissor E. Soto), "Guwahlar" (1971, rejissor K. Elsesser) ham basqa filmler jaratıldı. Hukimet askeriy xunta qolına otkennen, aldı??ı kino ?ayratkerler mashqala?a dus keldi. 70-jıllardı? aqırında Chilidi? a?artıwshı rejissyorları shet elde bir qansha filmler jarattı ["Bunı esten shı?arıp bolmaydı" (1975, rejissyorlar M. Malyet, X. Faxardo, R. Gonsales), "Marusiya kanindegi waqıya" (1976, rejissor M. Littin) ham basqalar].