Nova-Zelando
o
Nov-Zelando
esas lando jacanta an
Oceania
, sude del
Pacifiko
. Ol konsistas ek 2 precipua
insuli
,
Nordal Insulo
e
Sudal Insulo
, ed altra mikra vicina insuli.
Bazala fakti pri Nova-Zelando.
Migrado di Maori tra
Pacifiko
.
L'unesma habitanti di Nova-Zelando, le
Maori
, arivis en l'arkipelago inter la
9ma
e la
14ma
yarcenti pos Kristo. L'unesma
Europano
qua arivis ibe esis
Nederlandan
explorero
Abel Tasman
en
1642
.
L'unesma
Britaniano
esis
James Cook
, qua arivis en l'insuli en
1769
. Britaniana misionisti komecis arivar e konvertar le Maori pos la
19ma yarcento
. Britaniana suvereneso agnoskesis sur la teritorio ye la
6ma di februaro
1840
, tra la
pakto di Waitangi
.
En
1852
,
Unionita Rejio
aprobis lego kreanta reprezentiva administrado por Nova-Zelando. Lua unesma elektita parlamento kunsidis en
1854
. En
1893
, Nova-Zelando divenis l'unesma stato qua darfis
mulieri
votar.
[2]
Nova-Zelando nedependanteskis del
Unionita Rejio
ye la
26ma di septembro
1907
. En
1947
, adoptesis la
statuto di Westminster
, qua deklaras ke la lando esas rejio nedependanta, membro de la
Commonwealth
.
[2]
Nova-Zelando suportis l'Unionita Rejio dum l'
Unesma
e la
Duesma
mondomiliti. La lando kreskis rapide pos la duesma mondomilito, ma kande Unionita Rejio eniris l'
Europana Ekonomiala Komunitato
en
1973
, ol perdis granda parto de lua precipua merkato.
Edifico dil Parlamento di Nova-Zelando.
Nova-Zelando esas
konstitucala monarkio
kun parlamentala
demokratio
,
[3]
malgre ne havar kodexigita
konstituco
.
[4]
La rejino di
Anglia
,
Charles la 3ma
, esas la
chefo di stato
di la lando.
[5]
El indikas la generala guvernisto, sub konsilo di la
chefministro
, qua reprezentas el en la lando. La nuna generala guvernisto esas
Cindy Kiro
. La generala guvernisto povas indikar o revokar ministri e povas revizar kazi pri ne-yusteso. La povi di la rejino e di la generala guvernisto esas limitizita e ordinare la konsilo dil ministraro bezonesas.
La
chefo di guvernerio
esas la
chefministro
, qua ordinare esas la chefo dil partiso qua havas la majoritato di la deputati, o la chefo di la koalisuro. Lu ank esas chefo dil ministraro, e omna ministri mustas esar membri del parlamento. La nuna chefministro esas
Christopher Luxon
.
La
parlamento
havas unika chambro,
House of Representatives
(Chambro di Deputati) kun 121 membri qui elektesas dal populo por servar admaxime dum 3 yari. Ek la membri dil parlamento, 71 elektesas direte en lua regioni kontre ke l'altra 50 elektesas segun la tantimo di voti recevita da singla partiso. Omna civitani evante 18 yari o pluse povas votar.
La Supra Korto havas 6 membri, ed esas la maxim alta
judiciala korto
di Nova-Zelando. La sideyo di l'Apelo-Korto jacas en
Wellington
, e ordinare la majoritato di la rekursi judiciesas da ol. L'Alta Korto administras la tribunali en Nova-Zelando, kontre ke lokale funcionas la distriktala korti - entote 66.
Precipua urbi di Nova-Zelando.
Monto Cook (Aoraki), la maxim alta monto di Nova-Zelando.
Nova-Zelando konsistas ek du precipua insuli: la Nordal Insulo havas 113 729 km² e 3 250 700 habitanti en
2008
, e la Sudal Insulo, la maxim granda, havas 151 215 km² e 1 017 300 habitanti en
2008
. La
stretajo di Cook
, larja de 20 km en lua maxim streta punto, separas la du insuli. La tota surfaco di la lando esas poke plu granda kam l'
Unionita Rejio
.
La maxim alta monto di la lando esas
Monto Cook
(Maori-linguo: Aoraki), kun 3.754 metri di
altitudo
. La maxim longa
fluvio
esas
Waikato
, longa de 425 km, e la maxim volumoza esas Clutha, qua jetas 613 m³ per sekundo che la maro. Entote existas plua kam 180 mil km di fluvii en Nova-Zelando, la maxim multa esanta ne navigebla, tamen uzebla por produktar
elektro
. La lago maxim vasta esas
Lago Taupo
, kun 613 km², an la
Nordal Insulo
.
Nova-Zelando havas moderema
klimato
kun marala influo (Cfb, segun la
klimatala klasifikuro da Koppen
), kun mezvalora yarala temperaturi di 10°C en Sudal Insulo e 16°C en Nordal Insulo.
[6]
La maxima temperaturo enrejistrita dum la historio di la lando esis 42.4 °C en Rangiora, Canterbury, kontre ke la minima esis ?25.6 °C en Ranfurly, Otago.
[7]
Ek la 7 maxim populoza urbi,
Christchurch
recevas la min granda
pluvo-quanto
: 640 mm omnayare; kontre ke
Auckland
recevas la maxim granda: plu kam 1000 mm omnayare. Inundadi esas la maxim ordinara danjero naturala di Nova-Zelando, e poka regioni eskapas de la vintrala inundadi.
Cirkume 14 mil
ter-tremi
eventas omnayare en Nova-Zelando, nam la lando jacas ube la
ter-plako
del Pacifiko konstriktas la ter-plako Indo-Australiana.
Volkanal agado
existas nome en Nordal Insulo. Ondegi povas frapar la lando pos forta ter-tremi.
Demografiala piramido di Nova-Zelando.
Katedralo di la Santa Kordio, en Wellington.
Segun statistiki de
The World Factbook
por 2023, Nova-Zelando havas 5 109 702 habitanti.
[1]
La maxim multa (71,2%) esas decendanti de Europani.
Maori
esas 14,1%,
Aziani
esas 11,3%, populi de altra loki di Pacifiko esas 7,6%, Afrikani, Latin-Amerikani e populi de Avan Azia esas 1,1%, altri esas 1,6%, e ne saveskas pri l'etnio di 5,4% de la habitantaro.
[1]
L'oficala linguo di la lando esas
Angla
, parolata da 89,8% de la habitantaro, 3,5% parolas
Maori-linguo
, 2% parolas la Samoana, 1,6% parolas Hindi, 1,2% parolas la Franca, 1,2% parolas norda Chiniana e 1% parolas Yue.
[1]
La
religio
kun maxim granda nombro di adepti esas
kristanismo
: 44,3% de la habitantaro (11,6% katoliki, 10,8% Anglikani, 7,8%
Presbiteristi
, 2,4% Metodisti, 1,8% Pentekostisti, e 9,9% altri), Hindui esas 2,1%, Budisti esas 1,4%, Maori kristani esas 1,3%, Mohamedani esas 1,1%, 1,4% praktikas altra religii, 38,5% deklaris ne praktikar religio, 8,2% ne informis religio, e 4,2% refuzis informar pri religio.
[1]
La 10 maxim granda urbi di Nova-Zelando
(
2015
)
|
Homala skulto
tekoteko
, de la regiono Te Arawa.
Maori dansas
Haka
.
Le Maori adportis tropikala
Polineziana
kulturo, ma adaptis ol a lokala ambiento, e fine kreis lia propra kulturo. Recente, kelk artisti lansis muziki en
Maori-linguo
, e la danso
Haka
divenis un ek la simboli di Nova-Zelandana kulturo. La
skulto
uzesas dal Maori ambe por rakontar legendi e por religiala skopi.
La
koquoarto
di le Maori havas
Polineziana
origino, adaptita a kolda klimato. Ol uzas
patato
, radiki de
filiko
ed altra planti, uceli e fishi, qui koquesas en forni konstruktita sur sulo. Le Maori esas un ek la poka populi qui ne developis alkoholala drinkaji.
Le Maori ank adoptis la
literaturo
por expresar lia idei, e konvertis multa legendi e poemi en skriptita formo. Multa ek l'unesma skriptisti Angle parolanta de Nova-Zelando rezidis exterlande, exemple
Katherine Mansfield
(1888-1923). Pos la yari 1950a, kelka skriptisti developis literaturala karieri en la lando, malgre neprofitoza, exemple
Frank Sargeson
e Janet Frame. Skriptistino
Margaret Mahy
(1936-2012) skribis plua kam 100 libri, 40 noveli e 20 rakonti por pueri ed adolecanti.
La
muziko
di Nova-Zelando havas influi de
blues
,
jazz
,
country
,
rock and roll
e
hip hop
, ma ta jenri recevas lokala influo.
Reggae
ank esas populara, exemple muzik-bandi
Herbs
, Katchafire, 1814, House of Shem ed Unity Pacific. Kelka Novazelandan artisti obtenis internaciona suceso, exemple
Lorde
,
[9]
Split Enz
,
Crowded House
, OMC, ed altri.
La nacionala esquado di
rugbio
*, konocata kom
All Blacks
, dansas
Haka
.
La maxim multa sporti praktikata en Nova-Zelando havas Britaniana origino.
[10]
Rugbio
* judikesas kom la nacionala sporto,
[11]
ed atraktas la maxim multa spektanti.
[12]
Adulti preferas
golfo
,
netball
,
teniso
e
kriketo
, kontre ke la yunaro preferas
netbal
,
rugbio
* e
futbalo
. Cirkume 54% del adolecanti di Nova-Zelando praktikas e konkursas en sporti por lua skoli.