Papua-Nova-Guinea
, oficale la
Nedependanta Stato Papua-Nova-Guinea
esas lando jacanta an
Oceania
, weste de
Pacifiko
. Ol havas terala frontiero kun
Indonezia
(la
provinco Westal Irian Jaya
) adweste.
Bazala fakti pri Papua-Nova-Guinea.
Homala restaji de 50 000 yari ante nun trovesis en Papua-Nova-Guinea. On kalkulas ke
agrokultivo
developesis en la montari del insulo cirkume 7 000 yari aK. Cirkume 500 aK, populi qui parolis
Austroneziana lingui
establisis su en l'insulo.
L'unesma
Europani
qui arivis en la regiono esis
Hispani
e
Portugalani
, qui exploris ol dum la
16ma yarcento
. Cirkume la yaro 1526 o 1527, Portugalana navigisto Jorge de Menezes hazarde arivis en la precipua insulo e nomesis ol
Papua
,
Malaya
vorto por deskriptar
Melaneziana
haro
. La frazo
Nova-Guinea
uzesis unesmafoye dal Hispana explorero Ynigo Ortiz de Retez, pro la simileso di lua habitanti kun la populi de
Guinea
.
Nova-Guinea
de 1884 til 1919.
Nederlando
kontrolis la westo dil insulo, kontre ke
Germana imperio
ed
Unionita Rejio
kontrolis l'esto.
En
1884
la norda parto dil insulo
Nova-Guinea
(nun parto di Papua-Nova-Guinea) divenis
Germana
kolonio, kontre ke la suda parto dil insulo e la vicina insuli divenis
Britaniana
protektorato, nomizita Britaniana Nova-Guinea. En
1905
la protektorato divenis
Australiana
kolonio, qua administris ol til lua nedependo en
1975
.
En
1899
Germana asumis direta kontrolo di lua kolonio, qua nomizesis Germana Nova-Guinea. Kande
unesma mondomilito
komencis, pos poka kombati
Australiana
trupi invadis Germana Nova-Guinea. Germania perdis komplete la kolonio kande la milito finis, ed
Australia
komisesis da la
Ligo di la nacioni
por administrar ol.
Australiana
trupi Papua-Nova-Guinea, dum la
duesma mondomilito
, en 1942.
En decembro
1941
, dum la
Duesma mondomilito
,
Japoniani
invadis Nova-Guinea e revokis Australian administrado. Importanta kombati eventis en la regiono, exemple batalii di
Rabaul
, di la
Maro di Bismarck
, di
Guadalcanal
e di
Koralia maro
, che vicina
Insuli Salomon
.
Papua-Nova-Guinea nedependanteskis de
Australia
ye la
16ma di septembro
1975
. De ca yaro til
1976
, rebela grupi luktis por nedependanteskar
insulo Bougainville
. La maxim multa jaceyi di Papua-Nova-Guinea jacas en Bougainville, e minado reprezentas 40% de la
TNP
di la lando. Konseque de la sedicio, la
konstituco
di Papua-Nova-Guinea modifikesis e la cetera 18 distrikti qui existis ante la nedependo transformesis en provinci, segun mi-federala sistemo. En
1988
nova sedicio komencis en Bougainville, durinta til
1997
e produktinta 20.000 morti.
En
2009
eventis revolto kontre decendanti de
Chiniani
, komencinta pos revolto di Nova-Guineana laboristi di
nikelo
-industrio, qua administresas da Chiniani.
[2]
De marto til aprilo 2018, eventis serio di
ter-tremi
en la lando, qui produktis serioza domaji. De la 23ma di novembro til la 7ma di decembro 2019, eventis en Bougainville nova plebicito pri plusa autonomeso o kompleta nedependo, e la maxim multa voteri - 98,31% ek li - votis favorebla a nedependo.
Papua-Nova-Guinea esas
konstitucala monarkio
. Lua nuna
chefo di stato
esas
Charles la 3ma di Unionita Rejio
, qua reprezentesas da generala guvernisto, elektita lokale dal Parlamento por 6 yari.
[3]
La
chefo di guvernerio
esas la
chefministro
, qua elektesas dal parlamento pos general elekti.
[3]
La Nacionala Parlamento (
National Parliament
) havas unika chambro kun 111 membri (ante la yaro 2012 esis 109 membri), qui elektesas dal populo por 5 yari.
[3]
Quale en altra rejolandi di
Commonwealth
, la
chefministro
esas la persono selektita kom chefo di la partiso o koalizuro qua havas majoritato inter la membri dil parlamento.
La Supra Korto esas la maxim alta korto di la lando, e havas 21 judiciisti. Ultre judiciar, ol helpas developar l'ordinara legaro di Papua-Nova-Guinea. La
konstituco
di la lando efikeskis ye la
16ma di septembro
1975
, dio di lua nedependo.
[4]
Mapo di Papua-Nova-Guinea kun lua precipua urbi ed urbeti.
Volkano Bagana, che
insulo Bougainville
.
Havante 462 840 km², Papua-Nova-Guinea esas la 54ma maxim granda lando de la mondo. La
montaro
konocita kom
New Guinea Highlands
, krucumas lando este til weste. Lua maxim alta monto esas
Monto Wilhelm
, havante 4.509 metri di
altitudo
.
La lando cirkondesas da
koralio-rifi
, qua nun esas prezervata. Densa
foresti
kovras plu kam 98% de la teritorio ed existas en basa tereni.
Manglieri
existas proxim la litoro. La maxim longa
fluvio
esas Sepik, longa de 1.126 km.
Papua-Nova-Guinea jacas an la
Cirklo di Fairo de Pacifiko
, regiono kun aktiva
volkani
qua freque subisas
ter-tremi
ed
ondegi
. Lando havas 820-kma terala frontiero kun
Indonezia
, adweste. Ol havas marala frontieri kun
Australia
, adsude, ed
Insuli Salomon
, adeste.
La lando havas richa naturala moyeni, tamen la montoza tereno desfaciligas l'exploto. Existas jaceyi di
oro
,
kupro
e
petrolo
, la maxim multa ek li en Bougainville, qui reprezentas 72% de la revenui kun
exportaci
.
Agrokultivo
furnisas vivo-moyeni por 85% ek lua habitantaro.
Cirkume 97% de la tereni en Papua-Nova-Guinea restas en manui de aborijena populi. La cetera 3% jacas en manui privata o de la guvernerio. Tereni qui kustumale apartenabas ad aborijena populi ne povas vendesar.
Demografiala piramido di Papua-Nova-Guinea, 2016
Linguala familii di Papua-Nova-Guinea, segun Timothy Usher.
Segun statistiki de
The World Factbook
por julio 2021, Papua-Nova-Guinea havis 7 399 757 habitanti.
[5]
Existas centi di etnii en Papua-Nova-Guinea, ma le
Papua
esas la maxim granda grupo segun quanto di individui. Altra importanta grupo esas
Austroneziani
, qui arivis ibe min kam 4.000 yari ante nun. Melaneziani, Negrito, Mikroneziani e Polineziani ank esas importanta grupi. Existas anke personi de altra regioni del mondo, exemple
Chiniani
,
Europani
,
Australiani
,
Filipiniani
.
L'oficala linguo di la lando esas
Tok Pisin
,
Angla
e
Hiri Motu
.Tok Pisin esas kreola linguo multe uzata e komprenata. L'Angla parolesas da 1 til 2% de la habitantaro, e Hiri Motu parolesas da min kam 2% de la habitantaro.
[5]
Plu kam 800 altra lingui parolesas en la lando, tamen la maxim multa havas min kam 1.000 parolanti single.
Segun statistiki de 2011 pri
religio
di Papuana civitani, 64,3% esas
Protestanti
, di qui
Luterani
esas 18,4%, Adventisti esas 12,9%, Pentekostalisti 10,4%, Unionita Eklezio 10,3%, Evangeliala Alianco 5,9%,
Anglikani
3,2%, Baptisti 2,8% e membri de Salvo-Armeo esas 0,4%. Katoliki esas 26%, altra kristani esas 5,3%, ne-kristani esas 1,4%, e ne existas informi pri religio por 3,1% de la habitanti.
[5]
Cirkume 0,3% de la habitantaro di Papua-Nova-Guinea ne havas Papuana civitaneso, ed on kalkulas ke 52% ek li esas kristani (precipue katoliki), 10,7% praktikas altra religii, e 37,3% havas nula religio.
[5]
La maxim pouloza urbo esas la chef-urbo,
Port Moresby
. Altra importanta urbi esas Lae, Arawa, e Mount Hagen.
On kalkulas ke cirkume 1.000 diferanta kulturala grupi existas en Papua-Nova-Guinea. Singla kulturala grupi developis sua propra
arto
, stofi,
muziko
, armaro, koquarto, edc. Tradicionale,
konki
uzesis kom pekunio, exemple por komprar spozino, tamen ca kustumo extingesis en 1933.
Danso dum
sing-sing
che provinco Enga.
Tradicionala celebri e renkontro di tribui, konocata lokale kom
sing-sing
, inkluzas kanti, dansi, festi e kambio di donaci.