Burundi
esas lando senlitora en central
Afrika
. Ol havas kom vicini
Ruanda
norde,
Tanzania
este e sude, e la
Demokratial Republiko Kongo
weste.
On kredas ke la lando nomizesas segun la populo
Barundi
.
Bazala fakti pri Burundi.
L'unesma atesto pri rejolando en Burundi evas de la
16ma yarcento
, proxim la monti este de la lando. Dum la regno di Ntare la 4ma Rutaganzwa Rugamba (de cirkume 1796 til 1850) la surfaco di la rejolando duopleskis.
Europana
misioneri komencis arivar en
1856
e komparis l'organizuro di la rejolando kun l'
Anciena Grekia
.
Germana imperio
komencis okupar la regiono en
1890
, ed en
1899
Burundi transformesis en parto di la
Germana Westal Afrika
, qua anke enkorpigis
Ruanda
. Kontree Ruandana monarko, Burundiana rejo Mwezi la 4ma Gisabo ne aceptis Europan influo. Germania uzis la forco por submisar la teritorio.
Belgia
okupis Burundi en
1916
, dum l'
unesma mondomilito
. Pos la vinkeso Germana, Ruanda e Burundi divenis kontrolita da Belgia, e formacis la kolonio nomizita
Ruanda-Urundi
.
La lukto pri nedependantesko en Burundi influesis dal konflikto inter la populi
Hutu
e
Tuci
en la vicina
Ruanda
. En novembro
1959
le
Hutu
atakis le
Tuci
en Ruanda, e multa
Tuci
fugis vers Burundi por eskapar la persekuto. Pos arivar en Burundi, le
Tuci
komencis atakar le
Hutu
lokala.
Burundi nedependanteskis de Belgia ye la
1ma di julio
1962
[2]
kom
konstitucala
monarkio
, kun
Mwambuca la 4ma
kom rejulo. En 1963 Mwabuca la 4ma selektis Pierre Ngendandumwe, Tuci, kom
chefministro
. Le Hutu, qui lor havis la majoritato en la parlamento, revoltis, e Ngendandumwe abandonis la guvernerio la sequanta yaro. Pierre Ngendandumwe itere selektesis kom chefministro, ma asasinesis 8 dii pose, da un Ruandana refujinto ank de etnio Tuci. En oktobro 1965, militisti de etnio Hutu probis facar
stato-stroko
ma faliis, e l'armeo komandita dal kapitano
Michel Micombero
, Tuci, purgis omna oficiri Hutu.
En 1966, rejulo Mwambuca la 4ma, qua fugis dum la stato-stroko di oktobro 1965, revokesis per stato-stroko komandita da lua filiulo,
Ntare
. La sama yaro, lora chefministro di la lando, kapitano
Michel Micombero
, revokis Ntare e deklaris Burundi
republiko
, ma fakte ol divenis singla-partisala
diktatoreso
.
En 1972 du eventi stimulis l'unesma
gentocido
en Burundi. L'unesma evento esis la revolto di policisti de etnio Hutu en l'urbi Rumonge e Nyanza-Lac ye la 27ma di aprilo ta yaro. Li proklamis la kurte-vivanta republiko Martyazo ed atakis ambe le Tuci e le Hutu qui refuzis partoprenar la sedicio. Dum ta revolto, cirkume 800 til 1200 personi mortigesis. L'altra evento esis l'asasino di Ntare la 5ma ye la 29ma di aprilo. La guvernerio komandita da
Michel Micombero
uzis l'armeo por kombatar la rebeli e facar
gentocido
. L'exakta quanto di morti esas nekonocata, ma statistiki kalkulas 80.000 til 210.000 personi.
[3]
Burundi esas prezidantala
republiko
kun multa partisi - nun existas 21. La
chefo di stato
e la
chefo di guvernerio
esas la
prezidanto
, qua elektesas por kin-yara mandato. La nuna
konstituco
adoptesis ye la
13ma di marto
1992
, pos plebicito.
Legifala povo
konsistas ek duchambre
parlamento
. La Senato
(Senat)
havas adminime 37 ed admaxime 54 membri, qui elektesas dal populo por 5 yari. Singla provinco elektas du senatani, di qui 1 esas Hutu ed 1 esas Tuci. Altra tri senatani reprezentas l'etnio Twa, e plusa membri povas elektesar por kompletar la 30-procenta quoto por la mulieri. La basa chambro esas la Nacional Asemblitaro
(Assemblee nationale)
, qua havas 100 membri qui elektesas direte dal populo, e plusa 18 til 21 kooptata membri. Omni servas por 5 yari.
La Supra Korto di Burundi (France:
Court Supreme
) esas la maxim alta korto civil ed administrala di Burundi. Ol konsistas ek tri chambri: la Korto Judiciala (
chambre judiciaire
), la Korto Administrala (
chambre administrative
) e la Korto di Kasaco (
chamber de cassation
). La judiciala korto dividesas en du instanci: l'Unesma instanco (
section du premier degre
), e l' Instanco di Apelo (
section d`appel
). Entote la Supra Korto havas non membri, inkluzite lua prezidanto.
Burundi esas lando
senlitora
. Ol jacas en alta planajo an la centro di
Afrika
. Ol esas parto di la
fenduro Albertine
, la westala parto di la Fenduro Est-Afrikana.
Lago Tanganyika
jacas sud-weste de la lando, an la frontiero kun la
Demokratial Republiko Kongo
.
Lua mezvalora
altitudo
esas 1.707 metri. La maxim alta
monto
di la lando esas Monto
Karonje
, kun 2.760 metri super
marala nivelo
. Lua precipua fluvii esas Ruzizi e Kagera.
Burundi havas poka originala foresti: on kalkulas ke restas cirkume 600 km² del originala foresti.
Lua
klimato
esas
equatorala
e
tropikala
.
Pluvas
neregulare, plu intense en la nordwesto. La
pluvo-quanto
en granda parto di la lando varias de 1.300 mm til 1.500 mm omnayare. La planajo di Ruzizi e la nord-esto di la lando recevas de 750 mm til 1000 mmm omnayare.
Burundi esas un ek la kin maxim povra landi de la mondo. Ol havas la min granda
TNP
per persono de la mondo.
Kobalto
e
kupro
esas lua precipua minerala produkturi, e la lando exportacas
kafeo
e
sukro
.
Segun statistiki de
The World Factbook
por 2023, Burundi havis 13 162 952 habitanti,
[1]
kontre 2 456 000 en 1950.
[4]
La maxim multa habitas rurala regioni, e nur 13% habitis urbi en 2013.
[1]
Segun etnio, la maxim multa habitantaro (85%) esas (
bantui
) Hutu, 14% esas Tuci (hamitiki), 1% esas Twa (
pigmei
), 3.000 personi esas Europani e 2.000 esas Aziani.
[1]
Pro l'interna milito, multa Burundiani refujis en altra landi: en 2006 cirkume 10.000 rezidis en Usa.
La lingui
Kirundi
e
Franca
esas oficala, e kune
Swahilia
, parolesas en tota lando.
[1]
En 2014, l'
Angla
anke divenis oficala,
[5]
tamen min kam 60% de lua habitanti savas lektar e skribar pro pok atendo a skolo. Nur 10% de la studianti eniras
liceo
.
Kristani
esas 86% di la habitantaro, di qui 62% esas
katoliki
e 24% esas
protestanti
ed
Anglikani
. Mohamedani esis 2.5% de la habitantaro en 2008.
[1]
La maxim populoza urbo esas la chef-urbo,
Bujumbura
. Altra importanta urbi esas Gitega, Bururi e Ngozi.
L'
Unionita Nacioni
kalkulis ke en
2012
existis nur 430 mediki (1 por cirkume 23.000 habitanti) e 5.424 flegisti en Burundi.
[6]
En
2010
l'
Unionita Nacioni
lansis raporto qua afirmis ke 970 ek 100.000 mulieri mortas pos parturar. Malgre plubonigo dum recenta yari, la viv-esperajo en Burundi duras esar basa: 58/62 yari por viri/mulieri en 2016
[7]
kontre 50 yari en 2005, 42 yari en 2000.
La bazo di la kulturo di Burundi esas la tradicioni e l'influi de vicina landi. Pro esar agrokultivala lando, l'ordinara repasto en Burundi konsistas ek
patato
,
maizo
e
pizo
.
Karno
esas chera, e konsumata dum poka dii de la monati. Mestierala objekti esas importanta formo di arto, e vendesas multe a la turisti.
La parolala tradiciono esas forta en la lando, e multa vivo-lecioni, naraci e historii transmisesas parole, generaciono pos generaciono. Dum la
gentocido
di 1972 multa docisti mortigesis. La maxim konocata skriptistino di la lando esas
Esther Kamatari
, qua vivas exilata en Francia pos 1970.
La 40-yara muzikala grupo
Royal Drummers of Burundi
(rejala tamburisti de Burundi) divenis mondale konocata pos facar internaciona turi. Li uzas tradicionala perkut-instrumenti ed akompanesas da dansisti, e facas prizentadi dum oficala celebri.
Basketbalo
,
atletismo
e
judoo
esas la maxim populara sporti en la lando.
Futbalo
e la tradicionala tablo-ludo
mancala
esas multe prizata kom distrakto omnaloke. La maxim konocata futbalisto Burundiana esas
Mohamed Tchite
, qua ludis en multa klubi Belga.
- ↑
1,0
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
Burundi - The World Factbook
-
Publikigita da CIA. URL vidita ye 10ma di julio 2023. Idiomo: Angla.
- ↑
http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2821.htm
- ↑
Death Tolls for the Major Wars and Atrocities of the Twentieth Century: C. Burundi (1972-73, primarily Hutu killed by Tutsi) 120,000
-
- ↑
Table 2. Total population by country, 1950, 2000, 2015, 2025 and 2050 (medium-variant)
-
- ↑
English is now official language of Burundi
-
Dato di publikigo: 17ma di septembro 2014. URL vidita ye 24ma di januaro 2019.
- ↑
EL ESTADO DE LAS PARTERAS EN EL MUNDO
-
URL vidita ye 23ma di marto 2015. Idiomo: Hispana.
- ↑
WHO|Burundi
-
Publikigita da Mondal organizuro pri saneso. URL vidita ye 24ma di januaro 2019.