Moldova
esas lando jacanta inter
Rumania
(sude e weste) ed
Ukraina
(este e norde). Sude jacas
Nigra maro
. Ol nedependanteskis kande
Sovietia
krulis e
kolda milito
finis en
Europa
. Dum l'existo di
Sovietia
, la nomo di la regiono esis
Moldavia
.
Anekdotale on dicas ke la nomo di la lando devenus de nomo di la hundo di ula Rumaniana princo, olta dronis su en rivero di ca areo.
Bazala fakti pri Moldova.
Neolitika
objekti de la kulturo
Cucuteni
trovesis en la regiono di nuna Moldova. La kulturo
Cucuteni
existis de cirkume 5.500 aK til 2750 aK, e praktikis
agrokultivo
, edukado di bestii, chasado ed elaboris
ceramikajo
[5]
. La kulturo Cucuteni anke havis granda urbi, kun plu kam 15.000 habitanti.
De l'
1ma
til la
7ma yarcento
la sudo di la regiono okupesis komence dal
Romani
, e pose dal
Bizancani
. Pro sua strategiala loko en Europa, diversa populi invadis la regiono, exemple
Goti
, Huni, Avari,
Bulgari
,
Hungari
,
Mongoli
e Tatari.
La
princio Moldova
fondesis dum la yari 1350a, kande militala chefo Drago? fondis politikala ento subordinita a la
rejio Hungaria
. La princio nedependanteskis kande
Bogdan la 1ma
deskonkordis kun Hungara rejo, trairis
Karpati
e prenis kontrolo de la regiono. La princio duris til
1859
, kande ol unionesis a
Rumania
. Ante finir l'
Unesma mondomilito
en
1917
la regiono nedependanteskis sub la nomo Demokrata Republiko Moldavia, qua duris til
1918
.
Besarabia
nedependanteskis de
Rusa imperio
ed unionis su kun Rumania. En exilo, formacesis la guvernerio di la Republiko Socialista Sovietiana Besarabia.
En agosto
1939
,
pakto Ribbentrop-Molotov
pozis
Besarabia
sub Sovietian influo. En
1940
, dum la
Duesma mondomilito
,
Sovietia
demandis Rumania cedar Besarabia e la nordo di
Bukovina
, konocata kom
Transdnistria
. Rumania aceptis, e la
Republiko Socialista Sovietiana Moldova
formacesis.
En
1941
, kom parto del invado di Sovietia da
naziista Germania
, Rumania invadis Besarabia,
Bukovina
e
Transdnistria
. Rumania, kunlaborinta kun nacional-socialisti, deportis od exterminis cirkume 300.000
judi
. Sovietiani riokupis la regiono inter februaro ed agosto
1994
, e riestablisis la
RSS Moldova
.
Dum la guvernerio di
Iosif Stalin
lokala habitantaro subisis deporti e
famino
. Pos la duesma mondomilito, granda nombro di Rusi, Ukrainani e Bielorusi enmigris vers la regiono. Dum la
yari 1980a
, kreskis la demandi pri nedependo. Fine, pos la falio di
stato-stroko
en Sovietia kontre la reformi di
perestroika
e
glasnost
, Moldova nedependanteskis ye la
27ma di agosto
1991
. Ye la
21ma di decembro
sam yaro, Moldova ed altra ex-Sovietiana republiki signatis pakto qua kreis la nomizita
Komunitato di Nedependanta Stati
.
On povas dividar Moldova en du arei. Streta areo che esta limito,
Transdnistria
volas unionar su a
Rusia
, pro ke la maxim multa ek lua habitanti parolas la
Rusa
. L'altra Moldova volas, se ne unionar su kun Rumania, adminime sequar Rumania e membreskar l'
Europana Uniono
.
Segun la
konstituco
adoptita en
1994
, Moldova esas parlamentala
republiko
. L'
exekutiva povo
konsistas ek la
prezidanto
, la
chefministro
e la ministraro. La
prezidanto
esas la
chefo di stato
di la lando ed elektesas dal parlamento por 4-yara periodo. Pos la 23ma di decembro 2016 esas
Igor Dodon
. La
chefministro
esas la
chefo di guvernerio
, ed elektesas dal prezidanto pos lu konsultar la parlamento. La chefministro selektas l'altra 16 ministri.
La
legifala povo
konsistas ek la parlamento (
Parlamentul
), qua havas unika chambro kun 101 membri. Lua membri elektesas da la populo por 4-yara periodo.
La konstituco ank establisas nedependanta Konstitucala Judicikorto, qua konsistas ek 6 judiciisti (di qui du indikesas dal prezidanto, du indikesas dal parlamento e du indikesas da la Supra Judiciala ofico). La korto povas revizar parlamentala agadi, prezidantala dekreti, e l'internaciona pakti signatita dal guvernerio. Ank existas apelo-korti, korti pri aferala kontrolo, e municipala korti.
[6]
Moldova jacas inter
latitudi
45° e 49°N, ed inter la
meridiani
26° e 30°E (nur mikr areo jacas este de 30°E). Lua tota surfaco eas 33?851 km².
La lando jacas inter la fluvii
Dnister
e
Prut
. Prut, ante debushar an
Danubio
, formacas naturala frontiero di Moldova kun
Rumania
, adweste. Nur 480 metri de Danubiana rivo apartenas a Moldova, e l'urbeto Giurgiule?ti esas l'unika Moldovana portuo en Danubio.
Quankam lua teritorio esas kolinoza, l'
altitudo
nulatempe superiras 430 metri - la maxim alta monto esas la kolino B?l?ne?ti, kun 429 metri di altitudo. La precipua urbi di la lando esas
Chi?in?u
(la chef-urbo, kun 647?513 habitanti en 2004),
Tiraspol
, B?l?i (en la nordo) e Bender (en sud-esto). Comrat esas l'administrala centro di
Gagauzia
.
La
klimato
di la lando esas modereme kontinentala. La proximeso kun
Nigra maro
posibligas milda e sunoza klimato. La
someri
esas varma e longa, e lua mezavalora temperaturo eas 20 °C.
Vintri
esas sika e relate dolca, e la mezavalora temperaturi en januaro esas -4°C. La mezavalora yarala
pluvo-quanto
esas cirkume 600 mm norde e 400 mmm sude de la lando. Pluvas plu intense dum la somero ed en oktobro.
Transdnistria
kovras l'estala rivo dil fluvio Dnister e havis 4?163 km² di surfaco e 505?153 habitanti en
2014
.
[7]
Segun statistiki de 'The World Factbook' por 2023, inkluzinta
Transdnistria
, Moldova havis 3?520?532 habitanti. La maxim multa (75,1%) esas Moldovani. Rumani esas 7%, Ukrainani esas 6,6%, Gagauzi esas 4,6%, Rusi esas 4,1%, Bulgari esas 1,9%, e 0,8% esis de altra etnii en 2014.
[3]
L'oficala linguo di la lando esas
Moldovana
/
Rumana
, parolata da 80,2% ed oficala en la lando.
Rusa
parolesas da 9,7%, Gagauza parolesas da 4,2%, Ukrainana da 3,9%, Bulgara da 1,5%,
Romani
(parolata da
cigani
) parolesas da 0,3%, e 0,2% parolis altra lingui, segun la
demografiala kontado
di 2014
[3]
.
Segun la sama statistiki, la maxim praktikata religio en Moldova esas
Ortodoxa kristanismo
, praktikata da 90,1% de la habitantaro. Altra kristani esas 2,6%, agnostikisti esas min kam 1%, dum ke 0,2% deklaris esar
atei
, 0,1% praktikis altra religii, e 6,9% ne informis pri religio
[3]
.
La maxim populoza urbo esas la chef-urbo,
Chi?in?u
, kun plua kam 600 mil habitanti. Altra importanta urbi esas
Tiraspol
(194?000 habitanti, chef-urbo di
Transdnistria
) e B?l?i (155?000).
Moldovana kulturo havas Latina e Slava influi. Latina influo evas de la
2ma yarcento
pos Kristo, kande
Romana imperio
okupis
Dacia
. Gagauzi (4.4% de la habitantaro) esas Turka Kristani, e la maxim granda rasala minoreso di Moldova.
Poeto
Mihai Eminescu
e skriptisto
Ion Creang?
judikesas kom nacionala artisti ambe en Moldova e Rumania. Altra skriptisti qui kontributis por la
literaturo
di la du landi esas la
Besarabiani
Alexandru Donici
, Alexandru Hajdeu,
Bogdan Petriceicu Hasdeu
, Constantin Stamati, Constantin Stamati-Ciurea, Costache Negruzzi, Alecu Russo e Constantin Stere.
Pri
muziko
, la maxim importanta Moldovana kompozisti esas
Gavriil Musicescu
, ?tefan Neaga e Eugen Doga. Pri populara muziko, la bando
O-Zone
atingis notoreso la yaro
2003
kun la muziko
Dragostea Din Tei
. Altra du
pop
-bandi qui obtenis notoreso dum recenta yari esas
SunStroke Project
- qua partoprenis en l'
Eurovidado konkurso
en
2010
- e
Zdob ?i Zdub
.
Radio Basarabia
, l'unesma radio-staciono di Moldova, komencis brodkastar de
Chi?in?u
en 1939.
Televiziono
komencis brodkastesar en 1958, en la kadro de Sovietiana televiziono. Tra kablo-televiziono, Moldovani recevas granda nombro di televizion-stacioni de Rusia, kelka de Rumania, kelka internaciona stacioni qui transmisas en
Rusa linguo
e diversa lokala stacioni.
La lukto nomizita
Tranta
esas la nacionala
sporto
di Moldova, kontre ke
futbalo
esas la maxim populara.
Basketbalo
e
rugbio
* anke havas granda populareso.