| Noite de san Xoan
|
|---|
 |
| Datos da festa
|
|---|
| Nome oficial
| Noite de san Xoan, Midsummer night
|
|---|
| Conmemoracion
| Xoan o Bautista
(relixion),
solsticio de veran
(paganismo)
|
|---|
| Comezo
| Luscofusco do
23 de xuno
|
|---|
| Fin
| Abrente do
24 de xuno
|
|---|
| Data
| 23-24 de xuno
|
|---|
| Motivo
| Noite de san Xoan
|
|---|
| Significado
| Solsticio de veran
|
|---|
| Costumes
| Fogueiras, rito ao lume, a auga, as herbas.
|
|---|
| Relacionada con
| Litha
|
|---|
Cacharela
en
Finlandia
.
Na
noite de san Xoan
ou do
Lume Novo
, a noite do dia
23
ao
24
de
xuno
, e coincidindo co
solsticio de veran
, celebranse desde antigo unha ampla variedade de festas e practicas rituais en moitos lugares de
Europa
(principalmente a
Europa atlantica
), especialmente o redor de fogueiras purificadoras, as fogueiras de san Xoan. Tratase dunha celebracion anterior a chegada do cristianismo na que diferentes culturas festexan este acontecemento solar (vexase:
Litha
).
A data do
24 de xuno
corresponde, segundo a tradicion cristia, a data do nacemento de
Xoan o Bautista
[
1
]
.
Galicia
conta cunha forte tradicion en todo o pais onde se mesturan antigos ritos ao lume, a auga e a natureza con xantares populares, salientando as
celebracion e as cacharelas da cidade da Coruna
. En
Europa
salientan as celebracions nos
paises nordicos
, nas
illas britanicas
, na
Peninsula Iberica
e
Francia
, con rituais semellantes aos galegos: fogueiras, xantares populares, rituais con herbas e auga. En Espana salientan as celebracion en
Cataluna
e o
Pais Valenciano
; prendense importantes fogueiras en
Alacant
, declaradas de
Interese Turistico Internacional
. Aqui, nesta
cidade
, consideranse autenticas obras de
arte
. Son creadas durante meses por construtores e artistas que empregan materiais tan variados como
carton
,
madeira
,
papel
,
pintura
etc. para que poidan arder facilmente.
Fogueira de S. Xoan preparada en
Petelos
(
Mos
).
A noite de san Xoan e unha das festas
antropoloxicamente
mais importantes en Galicia, a noite do Lume Novo. Asi por exemplo, celebrase na
Coruna
coas tradicionais fogueiras na
praia do Orzan
e na de
Riazor
, sendo esta a festa do san Xoan mais multitudinaria de Galicia e unha das mais multitudinarias de toda Espana
[
Compre referencia
]
. A noite de san Xoan na Coruna foi declarada festa de interese turistico internacional de Espana. Poren en todo o territorio e de tradicion acender cacharelas e facer xantares populares onde as
sardinas
, os
cachelos
con pela e a
broa
de millo son as protagonistas.
Moitos ritos de caracter maxico ou supersticioso asocianse a esta tradicion: saltar as fogueiras, por un ramo de herbas de san Xoan nas portas da casa coa finalidade de protexerse das
meigas
, lavarse ao amencer en mananciais ou con
auga de rosas
etc.
O ritual co que mais se identifica a noite de san Xoan son as fogueiras que se prenden na tarde-noite do dia 23, tamen chamadas
cacharelas
,
cachadas
,
cachelas
ou
lumeiradas
[
2
]
. Durante os dias previos, os mozos e vecinos van amoreando diverso material nalgun lugar aberto e de paso publico (prazas, encrucilladas ou, actualmente, praias) ata que, no comezo da noite, prendese lume entre a expectacion de todolos vecinos. Nas horas seguintes, comen sardinas a brasa e beben
vino
, cantando e bailando o redor da fogueira e, cando esta esta practicamente consumida, terminan saltando sobre as ultimas lapas mentres se exclama:
- Salto por riba
- do lume de san Xoan,
- para que non me morda
- cadela nin can
- nin bicho vivinte
- que ande polo chan
.
Outras formulas empregadas nestes casos son:
- Salto por riba/ do lume de san Xoan/ para que non me trabe/ cadela nin can
.
- Salvote lume de san Xoan/ para que non me trabe/ cadela nin can/ nin cantos males han
.
As veces recomendase, para obte-lo maximo efecto, espirse para saltar sobre a fogueira. O numero de saltos que se deben dar e variable segundo os costumes locais: adoita facerse como minimo tres veces pero, en calquera caso, sempre un numero impar de saltos. Resulta habitual nestes rituais maxicos recorrer os numeros 3, que representa a Trindade; 7, que representa a totalidade; ou 9, numero da perfeccion (tres veces tres).
En Olveira (A Coruna)
[
3
]
adoitabase colocar unha cabeza dalgun animal espetada nun pau de
loureiro
e amorea-la lena o seu redor. A cacharela non se debia apagar ata que esta cabeza acabe convertida en borralla.
Hai zonas onde existe o costume de celebrar certos
ritos de paso
sobre as lapas ou sobre o fume para curar certas enfermidades. Poden facerse entre duas mulleres chamadas Maria ou entre unha muller con este nome e un home chamado Xoan, que se pasan mutuamente o menino enfermo mentres din:
- Enfermo cho entrego
- devolvemo san
.
O rematar, sempre cun numero impar de pases, envolven o rapaz nunha saba de
lino
nova, que nunca fose lavada.
Tamen existia o costume de
afuma-lo gando
na noite de san Xoan, para protexelo do
meigallo
. Para conseguilo fan anda-lo gando o redor ou entre as fogueiras para que lles dea ben o fume. Noutras ocasions o que se fai e queimar na
corte
un corno de
carneiro
, loureiro bendito e xofre.
[
4
]
As lumeiradas de san Xoan tamen servian como rito de proteccion para as colleitas de
centeo
ou
millo
. Asi, recitaban:
Ve-lo lume, ve-lo pan,/ cada espiga seu toledan
[
5
]
, ou
Ve-lo lume, ve-lo pan,/ Dios che dea bo gran/ polo mes de san Xoan/ espigas como rebolas/ e graucinos como olas
(FRAGUAS:106).
De feito hai lugares, como
Castrofeito
(
O Pino
) ou
Pedrouzo
(
Silleda
), onde non se denominan fogueiras senon
fumazos
. Ali queiman sobre de todo lena verde que levanta un intenso fume co que se pretende espanta-las meigas e os seus meigallos.
Fonte en
Coruxo, Vigo
.
Tamen e comun a crenza de que a
auga
, que lava tanto a sucidade como as enfermidades ou, en xeral, o Mal, alcanza nesta noite propiedades maxicas superiores as que poida ter no resto do ano. Por iso, acodese a rios e fontes a practicar certos rituais, preferentemente as mais proximas a mosteiros e santuarios, que transfiren a sua sacralidade a auga. Asi, na fonte da Moza, na
Veiga
(Ourense), aparecese esta noite unha moura a peitea-los seus cabelos; esta mesma lenda esta presente en moitos outros lugares de Galicia, como por exemplo no outeiro de Vimieiros (en
Celanova
, Ourense)
[
6
]
ou no lugar de Doniz (en
Espinoso
,
Cartelle
). Na fonte de Bexan, en
Cambados
, bananse os enfermos de
mal de ollo
para rompe-lo feitizo. Na
Gudina
, as
meigas
reparten a auga que lle toca a cada vecino.
Chamase
flor da auga
a tona, a capa mais superficial, na que se reflicte o
sol
o mencer e que por tal motivo posue un misterioso efluvio que gardan as ninfas ou
xanas
da auga
[
7
]
. No caso dunha fonte, este poder teno a primeira auga que deita no mencer. Nesta noite de san Xoan, a
flor da auga
transmite as suas propiedades de saude e beleza as mozas que laven a cara nas fontes nas que habiten estes seres. Esta mesma operacion tamen serve para esconxura-las meigas:
- Dia de san Xoan, alegre
- menina, vaite lavar,
- pillaras auga do paxaro
- antes de que o sol raiar
- Iras arrente do dia
- a i-auga fresca a catar
- da auga do paxarino
- que saude che ha de dar
- Corre menina, vaite lavar
- ala na fonte te has de lavar
- i a fresca i-auga desta manecida
- cor de cereixa che ten que dar.
- Se arraiar, se arraiara
- todalas meigas levara
;
- xa arraiou, xa arraiou
,
- todalas meigas levou
.
Tamen se cre que se cura o
bocio
bebendo durante esta noite auga en nove fontes distintas; en
Xavestre
(
Trazo
), bebe-la auga que sae de sete ou nove
muinos
libra dos feitizos.
[
8
]
En
Entrimo
, purificanse uns os outros salpicandose mutuamente. Noutros lugares, hai que coller unha pola de
bieiteiro
para ir con ela a unha fonte maxica o mencer do dia de san Xoan: o primeiro que chegue pode coller con esa pola a flor da auga e usar das suas virtudes. Nas
Vendas da Barreira
(
Rios
) crese que a moza que recolla a flor da auga casara dentro do ano.
O
orballo
que se deposita sobre a herba ou a sementeira durante a noite de san Xoan posue tamen propiedades curadoras e milagreiras; en Rios explicano en que nesta noite as meigas se deitan sobre a
herba
, transferindolle os seus poderes. Para cura-la
sarna
o enfermo ten que durmir, nu, entre o
centeo
, ou correr entre el ou botarse a rolos sobre a herba humida, tamen en coiro. Outra formula curativa consiste en espirse e coloca-la roupa na pola dun
carballo
, contra o que se refrega as 12 da noite; logo debe banarse nun rio proximo e vestirse con roupa nova, deixando a vella na arbore. Estas operacions practicanse, por exemplo, en
Melide
ou en
Monterrei
.
[
9
]
[
10
]
Colocando o sereno durante esta noite a roupa de
inverno
queda protexida contra a
couza
(en
Verin
).
O
gando
sacase das cortes e levase a andar sobre a herba ?ou ben deixase o relente toda a noite? para que reciba o
orballo de san Xoan
, que o protexera das enfermidades durante o ano.
Vicente Risco
recolle a crenza na zona da
comarca da Limia
de que durante a noite de san Xoan poden escoitarse as campas da cidade de
Antioquia
, asolagada baixo as augas da
lagoa de Antela
.
Diferentes herbas, aromaticas ou non, e flores recollidas a vespera de san Xoan, posuen tamen propiedades maxicas. Se xa as posuen en calquera momento do ano, nesta noite atribueselles un poder especial polo vigor engadido que lles da a forza do
solsticio
e do veran e mais pola forza do orballo desta noite. Resulta dificil establece-la lista das herbas que se han considerar como herbas de san Xoan, xa que se comproba unha gran variabilidade o longo de Galicia. Si que se adoita da-la cifra de sete herbas diferentes
[
11
]
.
Romeu
, unha das herbas de san Xoan.
Xesus Taboada Chivite
recolle unha longa relacion, entre as que estan a
dedaleira
, o
fiuncho
, o
codeso
, o
fento macho
, o
trobisco
(
Daphne gnidium
), a
espadana
, a
abeloura
ou herba de san Xoan, a
malva
, a
artemisa
(
Artemisa vulgaris
), o
romeu
, a
macela
ou matricaria, a
herba punteira
(
Sempervivum tectorum
), a
herba luisa
, a
roseira
, ou follas de
nogueira
, de
bieiteiro
, de
ameneiro
ou de
carballo
.
Hai que deixar estas plantas e flores nunha talla con auga a intemperie durante a noite, e lavarse con elas na mana seguinte; en certas zonas este lavado ha facerse mirando o
Oriente
, para recibir as primeiras raiolas do sol. Deste xeito buscase curar e previr enfermidades cutaneas e rexuvenece-la
pel
.
Tamen existe a crenza de que protexen a casa contra as
meigas
(que nesta noite andan especialmente libres polas ruas), colocando ramallos de flores nas portas e ventas. Esta propiedade protectora conservana durante o resto do ano: hai que seca-las
herbas de san Xoan
e dependuralas logo nalgun lugar da casa para evita-la entrada das meigas.
Eladio Rodriguez Gonzalez
recolle a presenza destas herbas e flores nos mercados: "
plantas odoriferas, que se recogen en el campo, generalmente la antevispera de la noche de san Juan, o sea el dia 22, para venderlas al siguiente dia en los mercados de las ciudades y villas de Galicia
". O costume parece manterse na actualidade, e en
1992
a prensa entrevistaba unha vendedora de
verduras
do mercado de
Vilagarcia de Arousa
que nestas datas tamen incluia as
herbas
.
[
12
]
A noite de san Xoan e especialmente propicia para levar a cabo certos
sortilexios
cos que adivina-lo que vai acontecer no futuro. Por exemplo, se unha muller bota a clara dun
ovo
nun vaso de auga as doce da noite, e deixa este durante toda a noite, o mencer pode adivinar con quen vai casar segundo a forma que adopte a clara callada: se semella un martelo, sera un carpinteiro; se un barco, un marineiro, se unha engra, un ferreiro. Tamen se utiliza este metodo para adivina-lo futuro dunha persoa: se o que semella e un
cadaleito
, agoira unha morte proxima;
[
13
]
se un corazon, un proximo amante; se un menino, que vai ter fillos.
Cando a moza tena varios pretendentes, pode, igualmente, saber con cal deles vai casar: para sabelo ha de botar no vaso varios papelinos enrolados cos nomes dos distintos mozos. O que o mencer apareza desenrolado sera o futuro marido. Outra forma para reconece-lo futuro marido consiste en deixar na venta unha pela de
pataca
: a mana estara engurrada debuxando a letra pola que comeza o seu nome.
Tamen as
herbas de san Xoan
posuen propiedades premonitorias: deixadas sobre unha mesa durante toda a noite, se a mana seguinte estan verdes e frescas agoiran prosperidade na casa; se murchan, anuncian infortunios.
Tratase do
solsticio
de veran, momento do ano no que se atribue o sol a maxima claridade. Resulta comun a crenza de que o sol baila o mencer, disque de ledicia pola festa do santo. Asi, adoitase subir a un monte para velo bailar, por exemplo, o alto do
castro de Castrolandin
, nalgures a traves dos buratos dun
cribo
.
- Madrugada de san Xoan
,
- madrugada mais garrida
,
- que baila o sol cando nace
- e ri cando morre o dia
- San Xoan pediulle a Cristo
- pra que non o adormentase
,
- quere ver baila-lo sol
- o dia da sua romaxe
.
Xa o
padre Feijoo
recolleu esta tradicion de ir ver bailar o sol e o feito de que noutros lugares ?que non especifica? isto se fai na
Pascua cristia
. Tamen en
Italia
existe o mesmo costume: en
Abruzos
crese que no sol nacente se pode ver a cabeza de san Xoan; e en
Sardena
, que no mencer o sol baila tres veces, tantas como botou no chan a cabeza do santo o ser decapitado.
[
14
]
Se nesta data o sol alcanza a maior forza e a maior sacralidade, na noite anterior o Mal ten tamen a maior forza e busca face-lo maior dano a xente, o gando ou as colleitas. Nesta noite, as bruxas reunense nos maiores aquelarres, como no areal de
Coiro
(en
Cangas
) ou en
Sevilla
, pero tamen se xuntan noutros lugares, como nas encrucilladas, e percorren as aldeas. Non so as meigas estan mais activas esta noite senon tamen outros seres mitoloxicos: se se coloca un pano branco sobre un fento, a mana poderemolo atopar cheo de trasgos.
Para protexe-las casas da accion das bruxas colocanse ramos de flores,
cardos
ou
espadanas
nas portas e ventas. As primeiras, polo seu recendo, combaten o Mal; os segundos fano coas suas espinas e as terceiras coas suas follas, imitantes dunha espada.
Tamen, por esta razon, os mozos dedicanse a facer bromas e ridiculiza-los vecinos, collendo carros, arados, cancelas, dornas etc. e deixandoos nun lugar pouco accesible (como no medio do rio ou sobre unhas escaleiras
[
15
]
) ou ben visible (como no
adro
da igrexa, na praza principal ou fronte o concello); mesmo nalgun caso se botaron tamen na fogueira. Nos ultimos anos observase a proliferacion de simples actos de vandalismo contra propiedades particulares, contedores de lixo ou mobiliario urbano. Estes ataques a propiedade pretenden atacar, simbolicamente, a orde social, e moitas veces as vitimas son aqueles vecinos que polo seu caracter antisocial, son, asi, castigados publicamente.
[
16
]
- ↑
Segundo o Evanxeo de san Lucas, a concepcion de Xesus aconteceu 6 meses despois da de san Xoan:
Mais o anxo dixolle: Zacarias, non temas; porque a tua pregaria foi ouvida, e a tua dona Elisabet parirache un fillo, e chamaralo de nome Xoan
(13);
Ao sexto mes o anxo Gabriel foi enviado por Deus a unha cidade de Galilea, chamada de Nazaret
(26)
[1]
. A tradicion apocrifa conta que Zacarias, pai de san Xoan, celebrou o seu nacemento prendendo varias lumeiradas.
- ↑
Outros nomes menos comuns son os de
brasedo
,
cacholas
,
fachareadas
,
garadas
,
laparadas
,
laradas
,
lume novo
,
lumaradas
,
lumeradas
,
lumeiros
,
lumieiras
ou
queimas
.
- ↑
Quintans non especifica se se trata de
Olveira
de
Dumbria
ou de
Olveira
de
Ribeira
.
- ↑
Rodriguez Lopez. 1974. p. 202
- ↑
Toledan
e o nome dunha medida de capacidade equivalente a medio ferrado. En
Cesures
este rito de afuma-las leiras celebrabase na noite do 29 de abril.
- ↑
Jose Manuel Jesus Hidalgo:
"El tema de la serpiente en la arqueologia de Galicia"
,
Vigo etnografico
, 14 de febreiro de 2009
(en
castelan
)
.
- ↑
Lembrese que a auga da
pia bautismal
debia ser bendecida o mencer para ser sagrada.
- ↑
Os muinos posuen propiedades curativas porque neles se moe a farina coa que se fai o
pan
, simbolo da
eucaristia
.
- ↑
Lis Quiben, ?, p. 307.
- ↑
Taboada. 1980. p. 21
- ↑
Notese: sete herbas, sete saltos sobre o lume, beber de sete fontes, recibir sete ondas do mar.
- ↑
La Voz de Galicia
, 24 de xuno de 1992.
- ↑
Anton Fraguas conta que
unha rapaza veu formada unha caixa e morreu coa preocupacion
(
La Voz de Galicia
, 23 de xuno de 1991).
- ↑
Mª Rosario Soto Arias: "Notas para un estudo dos refrans haxiocronoloxicos", en
Cadernos de Fraseoloxia Galega
15, 2013, p. 359.
- ↑
No ano 1997, en Lores (Meano) apareceron duas motos subidas a unha arbore (
Faro de Vigo
, 25 de xuno de 1997).
- ↑
Marino Ferro. 2000. p. 487.
- DOMENECH, Francisco: "Arde Galicia, pero non queima", en
La Voz de Galicia
23.06.2000.
- FAGINAS, Sandra: "O feitizo das lumaradas", en
La Voz de Galicia
, 18.06.2008.
- FRAGUAS Y FRAGUAS, Anton
:
La Galicia insolita. Tradiciones gallegas
. Cuadernos do Seminario de Sargadelos 51.
Edicios do Castro
1990.
- FRAGUAS Y FRAGUAS, Anton: "Algo do San Xoan", en
Faro de Vigo
, 23.06.1991.
- GONZALEZ PEREZ, Clodio
: "As fogueiras de San Xoan" en
La Voz de Galicia
, 22.06.1983.
- MARINO FERRO, Xose Ramon
:
Antropoloxia de Galicia
. Xerais, Vigo 2000.
- QUINTANS SUAREZ, Manuel
:
Anuario de tradicions galegas
. Ed. Tambre, Oleiros 1994.
- RODRIGUEZ GONZALEZ, Eladio
:
Diccionario enciclopedico gallego-castellano
. Galaxia, Vigo 1958-1961.
- RODRIGUEZ LOPEZ, Jesus
:
Supersticiones de Galicia y preocupaciones vulgares
.
Ed. Celta
, Lugo 1974.
- TABOADA CHIVITE, Xesus
: "La noche de San Juan en Galicia", en
Revista de Dialectologia y Tradiciones Populares
VIII, 1952, 600-632. Reeditado en
Ritos y creencias gallegas
,
Salvora
, A Coruna 1980.