Montana

Editar as ligazons
Este é un dos 1000 artigos que toda Wikipedia debería ter
Na Galipedia, a Wikipedia en galego.

Para outras paxinas con titulos homonimos vexase: Montana (homonimos) .
Montana en Alasca .

Unha montana [ 1 ] e un accidente xeografico , unha elevacion sobre o terreo lindeiro formada normalmente a partir de sinclinais e erosion . A unha secuencia de montanas chamase cordilleira . Unha montana ten unha altitude bastante superior a un outeiro , ainda que non exista unha altitude especifica para esa diferenciacion. Asi, cada autoridade no asunto asume valores convenientes, ainda que a montana sexa tipicamente escarpada, de grande inclinacion e con superposicion de relevos.

Dia Internacional das Montanas [ editar | editar a fonte ]

O 20 de decembro de 2002 , a Asemblea Xeral da ONU declarou o 11 de decembro como Dia Internacional das Montanas [ 2 ] [ 3 ] .

Entre outras razons para esta declaracion citanse as seguintes: a superficie do planeta Terra e nun 27% montanosa; o 10% da poboacion mundial vive en terreo montanoso. Todos os rios nacen en montanas, o que torna mais de metade da humanidade dependente das montanas por seren responsabeis da auga fluvial. A cuarta parte dos animais e plantas da Terra medran nas montanas.

Xeografia [ editar | editar a fonte ]

Topografia [ editar | editar a fonte ]

A proporcion de terras emerxidas situadas a mais de 1000 m sobre o nivel do mar e de aproximadamente unha cuarta parte do total, [ 4 ] [ 5 ] a que se pode agregar outro 10% de terras, cunha altitude inferior, mais que presentan unha forte pendente segundo os criterios do UN Environment World Conservation Monitoring Centre (UNEP-WCMC). [ 4 ] En detalle, o terreo montanoso comprende aproximadamente o 33% de Eurasia, o 24% de America do Norte, o 19% de America do Sur e o 14% de Africa. [ 6 ]

Vista das agullas de Chamonix , relevo tipico dunha cadea de colision nunha contorna glaciar

Nun macizo montanoso, os cumios estan conectados por cristas e quedan separados entre eles por collados ou por pasos , que son os puntos mais baixos da area de cristas, e por vales para os mais largos, que en xeral separan os macizos. Un cumio pode ter unha cima principal e varias cimas mais secundarias. [ 7 ]

A xeomorfoloxia das montanas depende de varios factores: [ 8 ] do seu proceso de formacion ( orexenese ), da velocidade de deformacion (movementos verticais e horizontais das rochas), da propia natureza das rochas (as rochas suaves da relevos mais suaves que as duras) e do clima .

Nas cadeas de colision novas, e nas cadeas ancias considerablemente anovadas, os cumios adoitan chamarse picos cando tenen forma conica e agullas cando estan particularmente afiados nunha crista, ou mesmo dente cando se separan do relevo. [ 7 ] Tamen se empregan os cualificativos ≪punta≫, ≪cabeza≫ ou mesmo ≪rocha≫. [ 9 ] Cando experimentaron unha glaciacion , os cumios poden presentar unha forma de pico piramidal que domina os vales e os circos glaciares . [ 10 ]

O relevo de pregamento traducese nunha xeomorfoloxia especifica. A cima dun anticlinal forma un monte . Nun relevo conforme, de tipo xurasico , o fondo dun sinclinal constitue un val . Unha depresion na cima dun monte e unha combe . As cornixas rochosas no bordo do val ou da combe chamanse crets . As cluses son depresions que atravesan as anticlineas transversalmente. Nun relevo invertido , de tipo prealpino , as sinclinais atopanse nos puntos altos por erosion diferencial e dise que estan encaramadas. O relevo dos Apalaches e un tipo particular de relevo de pregamento que xa fora moi aplanado e que despois foi novamente elevado, o que provocou a reanudacion da erosion. Neste caso, as anticlinais e as sinclinais denominanse respectivamente barras e sucos. [ 11 ]

Diagrama que representa un relevo de tipo Jura e as terminoloxias asociadas

Nun dominio extensivo, o bordo dun horst forma xeralmente un largo escarpe de falla . A erosion axuda a crear cumios individualizados. [ 12 ]

Os relevos volcanicos son de dous grandes tipos:

Os estratovolcans e os volcans en escudo adoitan ter crateres no seu cumio e as veces cando se baleira a camara magmatica , unha gran caldeira . [ 16 ]

Cantis do monte Roraima , un tepuy en Venezuela

Nas concas sedimentarias , a erosion diferencial tamen pode alterar os relevos. Se as capas sedimentarias son monoclinais , e dicir, estan inclinadas mais non pregadas, ten o mesmo buzamento , cunha alternancia de rochas duras arriba e brandas debaixo, a erosion forma no bordo da conca unha costa, cunha fronte rixida e un lombo lixeiramente inclinado; se o fragmento rochoso esta totalmente illado, constitue un cerro testigo . [ 17 ] [ 12 ] [ 18 ] Se as capas non estan inclinadas ou son febles, a erosion pode causar a aparicion dun relevo tabular chamado mesa cando constitue unha meseta , [ 17 ] butte se as suas dimensions son mais pequenas, [ 19 ] [ 20 ] planeze se a orixe e un relevo volcanico invertido, [ 21 ] ou tepuy , nun ambiente tropical.

Entre as diferentes formas de inselberg (do aleman, montana-illa, un relevo illado que domina unha chaira ou unha meseta) estan o hardhardt e o kopje , que son respectivamente un monolito natural inclusivo e unha morea de rochas, ou mesmo o morne , [ 22 ] nun ambiente tropical, [ 19 ] o monadnock en zona temperada, [ 22 ] [ 13 ] e o neck e o dique , que son respectivamente os restos dunha cheminea volcanica e dun filon volcanico vertical espidos pola erosion [ 21 ]

Orixe das montanas [ editar | editar a fonte ]

O Aconcagua (6960,8 m) e a montana mais alta da Terra fora de Asia

A orixe das montanas esta en forzas endoxenas, posteriormente modificadas por factores exoxenos, como a erosion . As oroxeneses que deixaron mais pegadas no relevo e na configuracion actual dos continentes derivan do pregamento herciniano , na Era Paleozoica , e do pregamento alpino , na Era Cenozoica . No Periodo Cuaternario as glaciacions erosionaron as cadeas montanosas, dando lugar a moitas das paisaxes montanosas caracteristicas. Un exemplo de formacion montanosa terciaria e a cordilleira dos Andes .

Na historia da Terra houbo polo menos tres grandes periodos de formacion de montanas:

  • a oroxenia caledoniana , con relevos montanosos que se formaron hai 400 millons de anos, como sucede en Escocia (de nome latino Caledonia).
  • a oroxenia herciniana , con relevos que se formaron hai 270 millons de anos, como por exemplo, os Urais entre Europa e Asia e os Apalaches en Norteamerica .
  • a oroxenia alpina , con relevos montanosos elevados formando longos cordais, volcanicos ou non, que se formaron hai uns 35 millons de anos, como sucede nos Alpes, en Europa e no Himalaia . Son os relevos mais novos e moitos deles ainda se estan a erguer, resultando ademais que a erosion actuou sobre eles durante menos tempo, polo que as montanas alpinas presentan as maiores alturas do relevo terrestre.

Montanas mais altas [ editar | editar a fonte ]

As cinco montanas mais altas de cada continente son as seguintes:

Africa [ editar | editar a fonte ]

O monte Kilimanjaro dende o aire en xullo de 2007.
Orde Cume Altitude (m) Localizacion Coordenadas Notas
1 Kilimanjaro 5 895 Tanzania Tanzania 3°04′33″S 37°21′12″L  /  -3.07583, -37.35333 o seu punto culminante e o volcan Kibo .
2 Monte Kenya 5 199 Kenya Kenya 0°09′22″S 37°19′05″L  /  -0.15611, -37.31806
3 Mawenzi 5 149 Tanzania Tanzania pertence ao macizo do Kilimanjaro .
4 Ruwenzori 5 109 R. D. do Congo e
Uganda 		0°23′00″N 29°52′00″L  /  0.38333, -29.86667
5 Ras Dashan 4 623 Etiopia 13°14′12″N 38°22′21″L  /  13.23667, -38.37250

America do Norte [ editar | editar a fonte ]

O monte McKinley visto dende o norte.
Orde Cume Altitude (m) Localizacion Coordenadas Notas
1 Denali/monte McKinley 6 194 Estados Unidos de America 63°43′10″N 151°00′26″O  /  63.71944, -151.00722
2 Monte Logan 5 956 Canada 60°32′02″N 140°24′10″O  /  60.53389, -140.40278
3 Pico de Orizaba 5 675 Mexico 19°01′08″N 97°16′12″O  /  19.01889, -97.27000
4 Monte Sant Elias 5 489 Estados Unidos de America e Canada 60°17′36″N 140°55′46″O  /  60.29333, -140.92944
5 Popocatepetl 5 410 Mexico 19°01′23″N 98°37′19″O  /  19.02306, -98.62194

America do Sur [ editar | editar a fonte ]

O Aconcagua visto dende a entrada do parque.
Orde Cume Altitude (m) Localizacion Coordenadas Comentarios
1 Aconcagua 6 962 Arxentina 32°39′15″S 70°00′41″O  /  -32.65417, -70.01139
2 Ojos del Salado 6 891 Chile Chile 27°06′35″S 68°32′32″O  /  -27.10972, -68.54222 E o volcan mais alto do mundo.
3 Monte Pissis 6 774 Arxentina 27°45′14″S 68°47′53″O  /  -27.75389, -68.79806
4 Huascaran 6 768 Peru 9°07′17″S 77°36′32″O  /  -9.12139, -77.60889
5 Cerro Bonete 6 759 Arxentina 28°01′08″S 68°45′22″O  /  -28.01889, -68.75611

Antartida [ editar | editar a fonte ]

Macizo Vinson visto dende o espazo.

A Antartida e unha zona internacional, sen soberania directa de ningun estado.

Orde Cume Altitude (m) Coordenadas Notas
1 Monte Vinson 4 897 78°31′31″S 85°32′02″O  /  -78.52528, -85.53389
2 Monte Tyree 4 852 78°24′00″S 85°55′00″O  /  -78.40000, -85.91667
3 Monte Kirkpatrick 4 528 84°20′00″S 166°25′00″L  /  -84.33333, -166.41667
4 Monte Markham 4 350 82°51′00″S 161°21′00″L  /  -82.85000, -161.35000
5 Domo Argus 4 030

Asia [ editar | editar a fonte ]

Cara norte do Everest , o cume mais alto do mundo.

As cinco montanas mais altas de Asia son tamen as mais altas da Terra , e atopanse todas na cordilleira do Himalaia agas o K2 que esta no Karakoram . En ningun outro continente hai montanas que superen os 8 000 metros de altura, nin sequera que superen os 7 000 metros. O Everest e a montana mais alta do mundo respecto ao nivel do mar.

Orde Cume Altitude (m) Cordilleira Localizacion Coordenadas Notas
1 Everest 8 848 [ 23 ] Himalaia Nepal Nepal e
Tibet 		27°59′17″N 86°55′31″L  /  27.98806, -86.92528
2 K2 8 611 Karakoram República Popular da China Republica Popular da China e
Paquistán Paquistan 		35°52′52.86″N 76°30′48.43″L  /  35.8813500, -76.5134528
3 Kanchenjunga 8 598 Himalaia Nepal Nepal e
India India 		27°42′09″N 88°08′54″L  /  27.70250, -88.14833
4 Lhotse 8 516 Himalaia Nepal Nepal e
Tibet 		27°58′00″N 86°56′00″L  /  27.96667, -86.93333
5 Makalu 8 485 Himalaia Nepal Nepal e
Tibet 		27°53′03″N 87°05′20″L  /  27.88417, -87.08889

Europa [ editar | editar a fonte ]

O Elbrus. Foto realizada a 4 200 metros de altura.

No caso de Europa , esta taboa varia en funcion dos limites que se lle dean ao continente. Xeralmente, o norte do Caucaso incluese en Europa .

Orde Cume Altitude (m) Cordilleira Localizacion Coordenadas Notas
1 Monte Elbrus 5 642 Caucaso Rusia 43°21′18″N 42°26′21″L  /  43.35500, -42.43917
2 Dykh-Tau 5 203 Caucaso Rusia 43°03′10″N 43°07′54″L  /  43.05278, -43.13167
3 Shkhara 5 058 Caucaso Xeorxia e
Rusia 		42°59′58″N 43°06′42″L  /  42.99944, -43.11167
4 Monte Kazbek 5 047 Caucaso Xeorxia 42°41′48″N 44°31′07″L  /  42.69667, -44.51861
5 Mont Blanc 4 810 Alpes Francia Francia e
Italia Italia 		45°49′57″N 6°51′51″L  /  45.83250, -6.86417

Oceania [ editar | editar a fonte ]

Puncak Jaya.
Orde Cume Altitude (m) Localizacion Coordenadas Notas
1 Puncak Jaya 4 884 Indonesia 4°04′44″S 137°09′34″L  /  -4.07889, -137.15944
2 Puncak Trikora 4 750 Indonesia 4°21′00″S 138°39′00″O  /  -4.35000, -138.65000
3 Monte Wilhelm 4 509 Papúa Nova Guinea Papua Nova Guinea 5°48′00″S 145°02′00″O  /  -5.80000, -145.03333
4 Monte Giluwe 4 368 Papúa Nova Guinea Papua Nova Guinea 6°02′20″S 143°53′10″O  /  -6.03889, -143.88611
5 Aoraki/Monte Cook 3 754 Nova Zelandia 43°35′44″S 170°08′27″L  /  -43.59556, -170.14083

Montanas extraterrestre [ editar | editar a fonte ]

A montana mais alta que se conece con precision no Sistema Solar e o Olympus Mons , un volcan en escudo localizado no planeta Marte con 21.2 km de altitude e 80×60 km de caldeira, e cun diametro de 600 km. [ 24 ] Os outros planetas teluricos tamen presentan formacions montanosas:

O mesmo ocorre en moitos satelites e planetoides . Asi, en (4) Vesta , o pico central de Rheasilvia elevase uns 22 km sobre o fondo dun crater de impacto, [ 29 ] unha altura comparable a do Olympus Mons, mais con moito a mais alta do Sistema Solar en relacion co diametro do seu astro. A crista ecuatorial de Xapeto , de orixe incerta, ten uns 20 km de altura. [ 30 ] O punto culminante de Io esta mos Boosaule Montes , de orixe tectonica, que tenen uns 18 km de altura. [ 31 ] En Mimas , o crater de impacto Herschel tamen ten un pico central que alcanza os 7 km de altura. [ 32 ] O cumio mais alto da Lua , o Mons Huygens , nos Montes Apenninus , ten 5.5 km. [ 33 ]

Varios astros no Sistema Solar tenen formacions co aspecto de montanas, mais que estan constituidas de xeo, chamadas criovolcans , ausentes na Terra. Entre os candidatos a este proceso estan o Ahuna Mons , en Ceres , [ 34 ] o Doom Mons en Titan [ 35 ] e posiblemente alguns relevos de Pluton . [ 36 ]

Notas [ editar | editar a fonte ]

  1. ↑ Definicions no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para montana .
  2. ↑ ONU
  3. ↑ "Hoy se celebra el Dia de las Montanas", en La Voz de Galicia , suplemento La Voz de la escuela , 11.12.2013.
  4. ↑ 4,0 4,1 Laurent Rieutort, ≪Les populations des montagnes du monde: repartition et systemes de peuplement≫, Prace geograficzne, vol. 113, Cracovia, 2004, pax. 171-183 [1] .
  5. ↑ Axel Borsdorf, Valerie Braun, ≪Panorama de la recherche sur la montagne en Europe et dans le monde≫, Recherche alpine: specificite et devenir , vol. 96, n°4, 2008, pax. 101-116. Disponible en: [2]
  6. ↑ Blyth et al. 2002 , p. 14.
  7. ↑ 7,0 7,1 Emile-Emmanuel Regneault, Traite de topographie et de geodesie forestieres , J. Troup, Nancy, 1844, pag. 235-238.
  8. ↑ Pierre Birot, ≪Les differents types de montagne≫, L'information geographique , vol. 13, n°.3, 1949, pag. 85-96, doi   10.3406/ingeo.1949.5455
  9. ↑ Thomasset 2000 , p. 16.
  10. ↑ Roger Brunet, Herve Thery, Robert Ferras, Les mots de la geographie , Reclus, 3.ª ed., 2005 ISBN 9782110059437 , pax. 502.
  11. ↑ Alain Foucault , Jean-Francois Raoult, Dictionnaire de geologie , Dunod, Paris, 2010, 7e ed. (1re ed. 1980), 388 p. ISBN 978-2-10-054778-4 ), pag. 303.
  12. ↑ 12,0 12,1 Amat, Dorize & Gautier 2008 , p. 263-264.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Jouty & Odier 1998 .
  14. ↑ Gilles Chazot, Rene Maury, Olivier Roche, Arnaud Agranier, Jean-Francois Lenat, Volcanologie , De Boeck Superieur, 2017 ISBN 978-2807307230 , pax. 168.
  15. ↑ Gilles Chazot, et al., pag. 57-61, 109-111.
  16. ↑ Fernand Joly, Glossaire de geomorphologie , ed. Armand Colin, 1997.
  17. ↑ 17,0 17,1 Foucault et al. 2014 , p. 315.
  18. ↑ Max Derruau, Les formes du relief terrestre: notions de geomorphologie , Armand Colin, 2010.
  19. ↑ 19,0 19,1 Amat, Dorize & Gautier 2008 , p. 213.
  20. ↑ Roger Brunet , Les mots de la geographie , Reclus-La Documentation francaise, 1993, pax. 282.
  21. ↑ 21,0 21,1 Foucault et al. 2014 , p. 316.
  22. ↑ 22,0 22,1 Amat, Dorize & Gautier 2008 , p. 258.
  23. ↑ Por mor da diferenza existente entre as diferentes medidas do Everest empregouse a tradicional de 8 848 metros.
  24. ↑ J.-B. Plescia, ≪Morphometric Properties of Martian Volcanoes≫, Journal of Geophysical Research , vol. 109, nº.E03, 2004, doi   10.1029/2002JE002031 ISSN 0148-0227 (en ingles ) .
  25. ↑ Tom Jones, Ellen Stofan, Planetology: Unlocking the secrets of the solar system , National Geographic Society, Washington, D.C., 2008 ISBN 978-1-4262-0121-9 , pax. 74 (en ingles )
  26. ↑ Myra Keep, Vicki L. Hansen, ≪Structural history of Maxwell Montes, Venus: Implications for Venusian mountain belt formation≫, Journal of Geophysical Research , vol. 99, n°E12, pax. 26015 doi   10.1029/94JE02636 ISSN 0148-0227 (en ingles )
  27. ↑ Jurgen Oberst, Frank Preusker, Roger J. Phillips, Thomas R. Watters, James W. Head, Maria T. Zuber, Sean C. Solomon, ≪The morphology of Mercury's Caloris basin as seen in MESSENGER stereo topographic models≫, Icarus , vol. 209, n°1, 2010, pag. 230-238, doi   10.1016/j.icarus.2010.03.009 ISSN 0019-1035 (en ingles )
  28. ↑ Caleb I. Fassett, James W. Head, David T. Blewett, Clark R. Chapman, James L. Dickson, Scott L. Murchie, Sean C. Solomon, Thomas R. Watters, ≪Caloris impact basin: Exterior geomorphology, stratigraphy, morphometry, radial sculpture, and smooth plains deposits≫, Earth and Planetary Science Letters , vol. 285, n°3-4, 2009, pag. 297-308, doi   10.1016/j.epsl.2009.05.022 ISSN 0012-821X (en ingles )
  29. ↑ P. Schenk, S. Marchi, D. P. O'Brien, D. Buczkowski, R. Jaumann, A. Yingst, T. McCord, R. Gaskell, T. Roatsch, H. E. Keller, C.A. Raymond, C. T. Russell, Mega-Impacts into Planetary Bodies: Global Effects of the Giant Rheasilvia Impact Basin on Vesta , contribution 1659, id. 2757, Lunar and Planetary Institute , The Woodlands (Texas), 1 de marzo de 2012 (en ingles )
  30. ↑ Bernd Giese, Tilmann Denk, Gerhard Neukum, Thomas Roatsch, Paul Helfenstein, Peter C. Thomas, Elizabeth P. Turtle, Alfred McEwen, Carolyn C. Porco, ≪The topography of Iapetus' leading side≫, Icarus , vol.193, n°2, 2008, pag. 359-371, doi   10.1016/j.icarus.2007.06.005 ISSN 0019-1035 (en ingles )
  31. ↑ Paul Schenk, Henrik Hargitai, Boosaule Montes , Io Mountain Database (en ingles )
  32. ↑ Jeffrey M. Moore, Paul M. Schenk, Lindsey S. Bruesch, Erik Asphaug, William B. McKinnon, ≪Large impact features on middle-sized icy satellites≫, Icarus , vol. 171, n°2, outubro de 2004, pax. 421-443, doi   10.1016/j.icarus.2004.05.009 (en castelan )
  33. ↑ Fred W. Price, The Moon observer's handbook , Cambridge University Press, Londres, 1988 ISBN 0-521-33500-0 (en ingles )
  34. ↑ O. Ruesch et al., ≪Cryovolcanism on Ceres≫, Science , vol. 353, n°6303, septembre 2016, doi   10.1126/science.aaf4286 (en ingles )
  35. ↑ R. M. C. Lopes et al., ≪Cryovolcanism on Titan: New results from Cassini RADAR and VIMS≫, Journal of Geophysical Research: Planets , 118: marzo de 2013, pax. 1-20, doi   10.1002/jgre.20062 (en ingles )
  36. ↑ Ice Volcanoes and Topography Arquivado 04 de marzo de 2016 en Wayback Machine ., New Horizons Multimedia , The Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory, 9 de novembro de 2015 (en ingles )

Vexase tamen [ editar | editar a fonte ]

Bibliografia [ editar | editar a fonte ]

  • Amat, Jean-Paul; Dorize, Lucien; Gautier, Emmanuele (2008). Elements de geographie physique (2.ª ed.). Editions Breal. ISBN   978-2749502052 .  
  • Blyth, Simon; Groombridge, Brian; Lysenko, Igor; Miles, Lera; Newton, Adrian (2002). Mountain watch - environmental change & sustainable development in mountains (en ingles ) . Cambridge: UNEP World Conservation Monitoring Centre. ISBN   1899628207 .  
  • Foucault, Alain; Raoult, Jean-Francois; Cecca, Fabrizio; Platevoet, Bernard (2014). Dictionnaire de Geologie (8.ª ed.). Paris: Dunod. ISBN   978-2-10-059736-9 .  
  • Thomasset, Claude; James-Raoul, Daniele (2000). La montagne dans le texte medievale: entre mythe et realite . Cultures et civilisations medievales. Universite Paris-Sorbonne . ISBN   978-2840501343 .  

Outros artigos [ editar | editar a fonte ]

Traido desde ≪ https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Montana&oldid=6245768 ≫