De
Skiednis fan de Feriene Steaten
as lan begjint mei de trettjin koloanjes dy't harsels yn 1776 unofhinklik ferklearren.
Archeologen miene dat it gebiet fan de hjoeddeistige Feriene Steaten bewenne waard troch minsken dy't oer de
Beringlanbrege
ut Aazje wei yn it gebiet kamen. Dy migraasje begun sa'n 30.000 jier lyn. Sa likernoch 10.000 jier lyn wie de lanferhuzing dien. It wetter kaam heger, sadat de Berinlanbrege under it wetter weiwaard. De earste bewenners wennen yn stamferban en waarden troch de Europeanen
Yndianen
neamd. De Yndianen wienen yn earstoan
nomaden
en jagers. Sa jagen de Yndianen fan de
Great Plains
bygelyks op bisons. Sa'n 5.000 jier lyn begunen de Yndianen yn it sudwesten fan de Feriene Steaten mei lytsskalige lanbou. It tiidrek fan de Yndianen foar de komst fan
Kristoffel Kolumbus
yn it jier 1492 wurdt de foar-Kolumbiaanske tiid neamd.
Mei de untdekking fan Amearika troch Kolumbus setten ferskillende untdekkingsreizen fan de Spanjerts ut ein. Pas yn de twadde helte fan de 16e iuw begjinne ek de Britten mei it untdekken fan de hjoeddeiske Feriene Steaten. De earste Europeeske delsettings wienen fan de Spanjerts en de Fransen yn de 16e iuw. Nederlanske en Britske kolonisten hienen har earste delsettings oan it begjin fan de 17e iuw. Om it jier 1750 hinne wie it suden fan de Feriene Steaten bewenne fan Spanjerts, it sintrale gebiet troch Fransen en de eastkust benammen troch Britten. Nei de
Sanjierrige Kriich
komme de Franske gebieten eastlik fan de rivier
Mississipy
under it bewald fan de Britten (1763). De gebieten westlik derfan binne dan fan de Spanjerts.
Unofhinklikensferklearring fan de Feriene Steaten.
Tusken 1607 en 1733 kamen de trettjin koloanjes ta stan. It wienen
Ingelske
koloanjes dy’t letter Britsk waarden. De Britten leinen ferskate belestingen op lykas de Sugar Act (1764), de Stamp Act (1765) en de Townshend Duties (1767). De kolonisten fersetten har ful tsjin de belestings. Yn 1775 kamen de trettjin koloanjes tsjin it Britske bewald yn opstan. Yn de
Amerikaanske unofhinklikenskriich
(1775-1783) ferklearren sy har unofhinklik fan Ingelan. Op 4 july 1776 waard de unofhinklikensferklearring fan de Feriene Steaten goedkard troch it Continental Congress. Skriuwers fan de ferklearring wienen
Benjamin Franklin
,
John Adams
en
Thomas Jefferson
. De earste formele erkenning fan dy unofhinklikens kaam fan de
Steaten fan Fryslan
op 26 febrewaris 1782.
[1]
Utwreiding fan de Feriene Steaten.
Yn 1789 waard
George Washington
de earste
presidint fan de Feriene Steaten
. De haadsted fan de nije naasje,
Washington
, waard nei him neamd.
Yn 1803 kocht de Feriene Steaten foar 15 miljoen
dollar
sa likernoch 2,1 miljoen km² grun fan Frankryk. It gebiet leit westlik fan de rivier de Mississippy en wurdt de Louisiana Purchase neamd. Mei de Louisiana Purchase ferdubele de Feriene Steaten sawat syn grungebiet. It gebiet tusken de
Rocky Mountains
yn it westen en de Mississipy yn it easten beslacht de hjoeddeiske dielsteaten Louisiana, Arkansas, Missouri, Iowa, Minnesota, North Dakota, South Dakota, Nebraska, Kansas, Oklahoma, Texas, New Mexico, Colorado, Wyoming en Montana.
Yn 1810 kamen Britske kolonisten yn opstan tsjin it Spaanske bewald oer
Florida
. Op 23 septimber 1810 ferklearren de Britten har unofhinklik fan Spanje. Nei de Britsk-Amerikaanske oarloch (1812-1815) kaam it easten fan Florida under it bewald fan de Feriene Steaten. Yn 1819 die Spanje formeel ofstan fan Florida, under it betingst dat Teksas Spaansk gebiet bliuwe soe. Yn 1836 fochten de saneamde
Anglo-Teksanen
har los fan de Spanjets en ferklearren Teksas ta in unofhinklike republyk. Yn 1845 waard Teksas anneksearre troch de Feriene Steaten.
Nei de Meksikaansk-Amerikaanske Kriich (1846-1848) krige de Feriene Steaten it noardlike diel fan it Meksikaanske grungebiet, der't de letter de dielsteaten Kalifornie, New Mexico, Arizona en Nevada ut untstean soenen. Fuort nei de kriich waard yn Kalifornie goud fun. Doe't dat nijs bekend waard teagen tsientuzenen minsken yn de wiken dernei nei it noarden fan Kalifornie. Dat ferskynsel soe de skiednis yngean as de
California Gold Rush
(goudkoarts).
Healwei de 19e iuw wie der unienichheid tusken de blanken ut it suden fan de F.S. en de blanken ut it noarden fan de F.S. oer de oerheid, ekonomy, mienskip en de slavernij. Om 1860 hinne wienen der sa'n fjouwer miljoen slaven yn de Feriene Steaten, allegear fan Afrikaanske komof. De slaven wurken benammen op de katoenplantaazjes yn it suden fan it nije lan. Yn 1860 waard
Abraham Lincoln
keazen as de 16e presidint fan de Feriene Steaten. De sudlike steaten dy't poer tsjin him wienen skieden har of yn 1861 en ferienigen har yn de
Confederate States of America
mei Richmond yn Virginia as haadsted. Mei in oanfal fan de sudlike steaten op it
Fort Sumter
yn 1861 begun kriich. De striid einige yn 1865 mei de oerwinning troch it noarden. De slavernij waard yn 1865 mei in grunwetsferoaring ofskaft.
Nei de boargeroarloch waarden de sudlike dielsteaten wer underdiel fan de Uny en de yndustrialisaasje sette troch. Ut Europa kamen grutte kloften lanferhuzers. Op it lest fan de 19e iuw krige de FS grunbesit yn de Filipinen, Kuba, Guam as ek ferskate eilannen yn de
Grutte Oseaan
. Yn 1917 waard de FS yn de
Earste Wraldkriich
behelle. Yn de saneamde
roaring twenties
wie de FS sawol kultureel as ekonomysk yn opkomst. De beurscrash fan 1929 wie fuort de ein fan dat sukses. De
Grutte Depresje
dy't derop folge krige syn hichtepunt yn 1933 en yn de jierren dernei kaam der amper ferbettering. Nei de Earste Wraldkriich keas it Amerikaanske folk foar it isolasionisme; mear op ynlanske saken rjochte as op ynternasjonale. Troch it politike isolasionisme hold de FS him frij lang buten de
Twadde Wraldkriich
. Nei de Japanske
oanfal op Pearl Harbor
beslute it Amerikaanske regear om dochs mei de
alliearden
te striden tsjin Japan en Dutslan.
Nei de
Twadde Wraldkriich
is de Feriene Steaten ien fan de beide supermachten fan de wrald. De oare supermacht is de
Sowjetuny
. Politike strideraasjes en erchtinken wienen oanlieding foar it opsetten fan ynternasjonale organisaasjes dy’t elkoar militer holpen. Oan de kant fan de Feriene Steaten en de westlike Europeeske lannen waard de
NAFO
oprjochte, de
kommunistyske
Sowjets hienen derfoar harren eigen alliansje, it
Warsjaupakt
. In direkte kriich tusken beide supermachten hat der noait west. De militeren fan de beide machtsblokken waarden wol ynset yn de Korea Kriich fan 1950-53.
Yn 1960 waard
John F. Kennedy
keazen as presidint. Under Kennedy besocht de Feriene Steaten om as earste yn de romte en letter as earste op de moanne te kommen. De Sowjets makken yn
1961
de earste bemande romtereis, de Amerikanen hienen yn 1969 as earste in man op de
moanne
krigen. Oare wichtige foarfallen yn de amtstiid fan Kennedy wienen de ynvaazje yn de Bargebaai op Kuba en de Kubakrisis dy’t derop folge. De Kubakrisis wie yn 1962 in atoomoarloch dy't drige, doe't de Amerikanen it foarnimmen fan de Sowjets untdutsen, om nuklere wapens op Kuba del te setten. Kuba wie yn 1959 kommunistysk wurden under
Fidel Castro
, en hie him nei de mislearre ynvaazje yn de Bargebaai op de
Sowjetuny
rjochte, dy't har militer bystean woe as dat nedich wie.
Ronald Reagan
sprekt yn Berlyn (1987).
Yn de sechtiger jierren groeide de minskerjochtebeweging under
Martin Luther King
. De
Civil Rights Act
(1964) en de
Voting Rights Act
(1965) waarden under
presidint
Lyndon B. Johnson
ratifisearre.
Tusken 1959-75 fochten Amerikaanske troepen tsjin de kommunistyske
Fietkong
yn
Fietnamkriich
. Yn juny 1969 makke de nije presidint Nixon bekend dat der gau in begjin makke wurde soe mei it weromluken fan de Amerikaanske troepen ut
Sud-Fietnam
. It weromluken fan de leste Amerikaanske troepen einige yn maart 1973.
Troch it Watergateskandaal fan 1974 waard Richard Nixon de earste Amerikaanske presidint dy't oftrede moast foar de ein fan syn presidintstermyn. Op it stuit dat Nixon presidint fan de Feriene Steaten waard, wie
Spiro Agnew
syn fise-presidint. Troch Watergateskandaal stapte earst Spiro Agnew op.
Gerald Ford
folge Agnew op as fise-presidint. Doe’t koart dernei Richard Nixon opstapte wie Gerald Ford ynienen presidint fan de Feriene Steaten. Ford wie de earste presidint fan de Feriene Steaten dy’t noait troch it folk keazen is.
Jimmy Carter
wie de opfolger fan Gerald Ford en wie fan 1977 oant en mei 1981 presidint fan de Feriene Steaten. Syn opfolger
Ronald Reagan
hie twa amtsterminen (1981-1989). De saneamde ‘’Malta Summit’’ mei
Mikhail Gorbatsjov
en
George H. W. Bush
yn 1989 wie de definitive ein fan de Kalde Kriich.
[2]
Oanslach op it
World Trade Center
yn
New York City
.
Yn 1989 waard George H. W. Bush de 41e presidint fan de Feriene Steaten. Yn syn amtstiid hie de FS in liedende rol yn de
Golfkriich
en de kriich yn it eardere
Joegoslaavje
. Bill Clinton wie presidint fan 1993 oant en mei 2001. Clinton waard fan ferskillende seksskandalen beskuldige, lykas it seksskandaal mei Monica Lewinsky yn 1998. Clinton hat letter tajun dat er sawol mei Monica Lewinsky as mei Gennifer Flowers seksuele hannelingen dien hat.
By de presidintsferkiezings fan 2000 waard
George W. Bush
presidint. Op
11 septimber
2001
fleane
Al Kaida
terroristen mei fleantugen yn beide tuorren fan it World Trade Center yn
New York City
en it Pentagon yn
Washington, D.C.
. Sa likernoch trijetuzen minsken rekken by dy oanslaggen dea. In direkt gefolch fan dy oanslaggen wie de "War on Terrorism" dy't ein fan 2001 begun mei de Amerikaanske ynvaasje yn
Afganistan
.
De "Coalition of the Willing" (koalysje fan reewilligen) foel Irak oan yn
2003
. De koalysje under lieding fan de Feriene Steaten wun de
Irakkriich
nei ien moanne fjochtsjen tsjin it leger fan diktator Saddam Hoessein. Minskerjochtenorganisaasjes beskuldigen de Feriene Steaten fan it net neikommen fan ynternasjonale ofspraken op it med fan minskerjochten.
[3]
Op
4 novimber
2008
, yn de
kredytkrisis
, waard
Barack Obama
keazen as presidint. Hy is de earste swarte
presidint fan de Feriene Steaten
.