Nederlan
(
Nederland
) is in lan yn
Jeropa
, mei 17.850.000 ynwenners yn 2023, en mei in oerflak fan 41.543 km² (werfan 7.648 km² wetter). De haadsted is
Amsterdam
en de kening fan de monargy is sunt 2013
kening Willem-Alexander
.
De Wikipedy hat ek in side
Skiednis fan Nederlan
.
Yn de
prehistoarje
hawwe der sunt de
Iistiid
al jagers libbe yn de hegere gebieten fan it lan. Yn de leste milenniums foar Kristus kaam der lanbou by. De
histoarje
begjint foar Nederlan mei de Romeinen dy't benammen besuden de
Ryn
taholden. Yn harren tiid waarden de earste steden stifte. De Romeinen rommen it om
400
hinne it fjild foar de
Franken
en
Friezen
dy't mekoar de hearskippij bestriden hawwe oer it midden fan Nederlan. Om
800
hinne behearsket
Karel de Grutte
mei grutte parten fan
Jeropa
ek hiel Nederlan. In ryk fan de Franken waard troch erfopfolging slit; ien fan de gefolgen derfan wie dat men yn Nederlan gjin ferwar hie tsjin oanfallen fan de
Wytsingen
.
Nei
1000
kaam in ein oan dy ynfallen, en gie it yn West-Jeropa sa best dat de lokale hearren harren gebiet begunen ut te wreidzjen. Dit late yn de
14e iuw
ta de partijtiid, dy't uteinliks troch de
Habsburgers
einige waard. Sy makken
de Nederlannen
ta in ienheid, der't fan
1568
of, it noardlike part him unofhinklik fan makke. Dizze
Republyk fan de San Feriene Nederlannen
bestie oant de
Franske tiid
, doe't it lan yn fazen part fan it
Franske Keizerryk
waard.
Nei de Franske tiid waard yn
1814
Nederlan in
keninkryk
, earst mei ek de sudlike Nederlannen derby, en mei
Luksemboarch
yn in
personele uny
, mar uteinlik mei ungefear de hjoeddeiske grinzen. Yn de
Earste Wraldkriich
wie Nederlan neutraal, mar troch de oarloch wie de see net feilich, en de hannel en it iten runen tebek. Nei de oarloch gie it gau better, oant de
Krisisjierren
. Hjirnei kaam, tagelyk mei it opbetterjen, yn Jeropa it
faksisme
, wat late ta de
Twadde Wraldkriich
. Yn
1940
waard Nederlan ynnaam troch
Dutslan
, en earst yn
1945
wer befrijd.
Troch de Dutske ynfal yn Nederlan waard dudlik dat de Nederlanske neutraliteit by ynternasjonale konflikten net altyd feilich te stellen wie. It neutraliteitstinken ferdwun nei de Twadde Wraldkriich en Nederlan slute him oan by de
NAFO
. Yn 1951 rjochte Nederlan mei Dutslan, Frankryk, Belgje, Luksemboarch en Itaalje de
Jeropeeske Mienskip foar Koalen en Stiel
op (foarrinner fan de
Europeeske Uny
. Yn 1944 waard de
Beneluks
oprjochte, dy't sunt 1960 de status fan in ekonomyske uny hat.
Maatskiplik feroare yn de sechtiger jierren gans. De
ferpyldering
waard fuort nei de oarloch al minder fanselssprekkend. De ledetallen en de ynfloed fan de tsjerke waarden lytser. Troch de massamedia koenen de minsken ienfaldiger te witten komme hoe't minsken yn oare pylders libben en tochten. Mei troch de massamedia en de oangeande demokratisearring waarden de minsken hieltyd selsstanniger en fielden net mear de needsaak om de foarskriften ut de eigen pylder te folgjen.
Histoaryske steatsfoarmen fan Nederlan
bewurkje seksje
Kaart fan Nederlan
boarne:
The World Factbook CIA
Nederlan leit yn it noardwesten fan Jeropa en wurdt begrinzge troch de
Noardsee
yn it westen en noarden,
Dutslan
yn it easten, en
Belgje
yn it suden. De langrinzen binne yn totaal 1027 km lang, de kust hat in langte fan 451 km. Yn it Karibysk gebiet lizze noch trije eilannen dy't underdiel binne fan Nederlan.
Nederlan is foarme as in
rivierdelta
, dy't it heechst is yn it sudeasten, en nei alle kanten omleech rint. It heechste punt fan de Nederlan is de
Mount Scenery
mei 877 meter, it heechste punt fan
de 12 provinsjes
is de
Faalserberch
mei 322 meter. It djipste punt leit yn de
Sudplaspolder
yn de gemeente
Nijtsjerk oan de Isel
, mei 6,76 meter under
Amsterdamsk peil
.
Grutte parten fan it lan binne ferlern oan en weromwun op de see. De helte fan it lan is dan ek net heger as in meter boppe seenivo, en in fearn fan it lan leit sels under seenivo. Dat betsjut dat sunder diken in fearn fan it lan normaal under wetter stean soe, en mear as de helte by elts heech wetter oerspield wurde soe. Ien fan de Nederlanske provinsjes,
Flevolan
bestiet hielendal ut polders, en leit kompleet under seenivo. Utsein
Limboarch
hawwe alle oare provinsjes ek lytsere as gruttere stikken lan dy't under seenivo lizze.
Grutte parten fan Nederlan kinne sjoen wurde as eilannen, om't rivieren en fearten der oan alle kanten omhinne rinne. Ek hawwe der tiden west der't de see fierder ynkrongen wie en der dermei ek mear eilannen yn Nederlan wienen, dy't no wer lanfest binne. Lykwols hat Nederlan ek no noch san eilannen yn see: de
waadeilannen
Teksel
,
Flylan
,
Skylge
,
It Gryn
,
It Amelan
,
Skiermuntseach
en
Rottum
.
Yn it sudwesten fan it lan binne de measte grutte eilannen no troch damen ferbun, mar se wurde al noch as eilannen sjoen:
Goeree-Oerflakkee
,
Skouwen-Duvelan
,
Noard-Bevelan
,
Sud-Bevelan
en
Walcheren
. Tusken dizze grutte eilannen lizze lykwols ek noch in protte lytsere, net oandamme eilannen.
Yn de
Markermar
kinne de eilannen
Pampus
en
Marken
neamd wurde. Yn oare marren en op de rivieren is noch in grut tal oare eilannen te finen.
Sunt 10 oktober 2010 hat Nederlan trije bysundere gemeenten yn it Karibysk gebiet derby krigen dy't derfoar underdiel wienen fan it
Keninkryk fan de Nederlannen
. Dy trije gemeenten binne de eilannen
Bonere
,
Sint Eustaasjes
und
Saba
.
Trije Jeropeeske rivieren komme ut it suden nei Nederlan, en rinne der nei it westen nei de
Noardsee
: de
Ryn
, de
Maas
en de
Skelde
. Nei alle gedachten is dizze rjochtingsferoaring ta stan kaam troch it iis dat under de leste
iistiid
healwei oer Nederlan lei. De Ryn en de Maas hawwe de rane fan it iis bylans in mienskiplike delta foarme, mei de
Waal
/
Merwede
as de
haadstream
yn it midden. De
Isel
, in sydearm fan de Ryn dy't nei it noarden rint, is mooglik de rin fan de Ryn fan foar de iistiid.
Nederlan hat under ynfloed fan de
Noardsee
in myld seeklimaat. Yn de simmer binne de temperatueren oan 'e kust in bytsje kalder as yn it binnenlan, yn de winter lizze de temperatueren oan 'e kust justjes heger. It klimaat wurdt beynfloede troch de Midden-Europeeske westewyn.
Neffens de
klimaatklassifikaasje fan Koppen
falt Nederlan yn de yndieling
Cfb.
(tuskenbeiden seeklimaat).
[3]
De trochsnee deitemperatuer yn july hinget om de 16?°C. De trochsnee deitemperatuer yn jannewaris is om-ende-by de 3?°C. De kust hat de measte sinne, mei op sommige plakken sa'n 1600 oeren per jier. De Achterhoeke hat de minste sinne, mei sa'n 1450 oeren yn 't jier. De trochsnee reinfal beslacht sa'n 832,5 mm yn 't jier. De measte rein falt yn ‘e neisimmer en it begjin fan de hjerst, yn de winter falt it minste reinwetter.
| Moanne
|
Jan
|
Feb
|
Maart
|
Apr
|
Maaie
|
Jun
|
Jul
|
Aug
|
Sep
|
Okt
|
Nov
|
Des
|
Yn 't jier
|
| Heechste temp. ea metten °C
|
17,2
|
20,4
|
25,6
|
32,2
|
35,6
|
38,4
|
37,1
|
38,6
|
35,2
|
30,1
|
21,1
|
17,8
|
38,6
|
| Maks. trochsneed temp. °C
|
5,6
|
6,4
|
10,0
|
14,0
|
18,0
|
20,4
|
22,8
|
22,6
|
19,1
|
14,6
|
9,6
|
6,1
|
14,1
|
| Min. trochsneed temp. °C
|
0,3
|
0,2
|
2,3
|
4,1
|
7,8
|
10,5
|
12,8
|
12,3
|
9,9
|
6,9
|
3,6
|
1,0
|
6,0
|
| Leechste temp. ea metten °C
|
-27,4
|
-26,8
|
-20,7
|
-9,4
|
-5,4
|
-1,2
|
0,7
|
1,3
|
-3,7
|
-8,5
|
-14,4
|
-22,3
|
-27,4
|
| Reinfal yn mm
|
69,9
|
55,8
|
66,8
|
42,3
|
61,9
|
65,6
|
81,1
|
72,9
|
78,1
|
82,8
|
79,8
|
75,8
|
832,5
|
Boarne: KNMI mjittingen yn it tiidrek 1901-2010 yn De Bilt
[4]
Religieuze tsjinstellings yn it jier 1849.
Nederlan hat 17.591.000 ynwenners (2022). Ferlike mei de rest fan Europa is de Nederlanske befolking de leste oardel iuw relatyf fluch groeid: 3 miljoen yn 1850, 5 miljoen yn 1900, 10 miljoen yn 1950, en 16 miljoen yn it jier 2000 . Ferliking: de Belgyske befolking groeide fan oardel kear sa grut as Nederlan (4,5 miljoen yn 1850) nei rom in tredde lytser (10 miljoen yn 2000). It Sintraal Buro foar de Statistyk ferwachte dat de befolking sil tanimme sil nei in maksimum fan 17,5 miljoen yn 2038, en dat dernei it ynwennertal lytser wurde sil.
Mei in befolkingstichtens fan 519 ynwenners/km² (lan, 2022) heart Nederlan by de 30 tichstbefolkste lannen fan de wrald. Nederlan hat gjin in sted mei mear as in miljoen ynwenners; wol binne krapoan 30 gemeenten dy't mear as 100.000 ynwenners hawwe. De fjouwer grutste steden binne Amsterdam, Rotterdam, De Haach en Utrecht, dy't alle fjouwer yn it westen fan it lan lizze. De stedekloft der't dy fjouwer steden underdiel fan binne wurdt de
Ranested
neamd, der't sa'n 40?% fan de hiele Nederlanske befolking wennet.
Sud-Hollan is mei mear as trije en in heal miljoen ynwenners de provinsje mei de measte ynwenners, dernei komme Noard-Hollan en Noard-Braban (beide mear as twa miljoen). Yn de lestneamde provinsje foarmje de fiif steden fan
BrabantStad
in oare belangrike stedsregio dy't goed is foar 20?% fan de yndustriele produksje fan Nederlan. Yn it easten binne Arnhim-Nymwegen en Twentestad twa lytsere agglomeraasjes, yn it sudeasten leit de stedsregio Sud-Limburch mei de steden Maastricht, Sittard, Geleen, Heerlen en Kerkrade. Derneist binne der ferskate steden dy't op regionaal nivo in wichtige funksje hawwe, lykas Grins en Ljouwert yn it noarden en Maastricht yn it suden. Yn totaal wennet 82?% fan de Nederlanners yn in stedsgebiet.
Nederlan hat troch de iuwwen hinne in aardich wat ymmigraasje han. Neffens de sifers fan it CBS fan 1 jannewaris 2005 is 80,9 fan% de befolking Nederlansk, 2,4 Yndonesysk, 2,4 Dutsk, 2,2 Turksk, 2,0 Surinaamsk, 1,9 Marokkaansk, 0,8 Antilliaansk en Arubaans en 6,0?% oars. Yn it tiidrek 1845-1860 en de earste 20 jier nei 1945 binne ek relatyf grutte oantallen Nederlanners emigrearre, benammen nei de Feriene Steaten, Kanada, Austraalje, Sud-afrika en Nij-seelan.
Sunt 2005 binne de Friezen erkend as nasjonale minderheid under it
Ramtferdrach oangeande de Beskerming fan Nasjonale Minderheden
.
De offisjele lanstaal is it Nederlansk. Regionaal binne it
Frysk
,
Ingelsk
en
Papiamintsk
amtlike talen. It Frysk is yn de provinsje Fryslan in offisjele taal. Op it eilan
Bonere
is it Papiamintsk in offisjele taal, en op de eilannen Saba en Sint Eastatius is it Ingelsk in offisjele taal. De offisjele talen wurde regionaal brukt yn it iepenbier bestjoer, en as fiertaal op ferskate skoallen.
Yn it jier 2008 wie 42 persint fan de Nederlanske befolking net leauwich. Fan de minsken dy't wol leauwich binne wie 29 persint katolyk, 9 persint herfoarme, 6 persint protestantsk en 4 persint reformearre. Sa'n 4 persint fan de befolking is moslim, it boedisme wurdt troch krapoan 1 persint fan de befolking oanhongen. It hindoeisme is justsjes lytser as it boedisme, en it tal leauwigen dat under it joadendom falt is minder as in heale persint.
It Binnenhof yn De Haach is it sintrum fan de Nederlanske polityk.
-
De Wikipedy hat ek in side
Polityk yn Nederlan
.
It Nederlanske parlemint, de
wetjouwende macht
, is part oer twa keamers, de Earste Keamer (75 sitten) en de Twadde Keamer (150 sitten). De steatsfoarm is in konstitusjonele monargy mei in parlemintere demokrasy. Alhoewol't de haadsted Amsterdam is, hat De Haach de funksje fan regearingssted. De
utfierende macht
is yn hannen fan de kening en it kabinet (sunt 2022 it
kabinet-Rutte IV
). De
rjochterlike macht
is yn hannen fan de rjochters en offisieren fan justysje.
De neikommende politike partijen binne sunt de
ferkiezings fan 2023
yn de
Twadde Keamer
fertsjinwurdige:
Nederlan is in oprjochtingslid fan de
Beneluks
(
1944
), de
Feriene Naasjes
(
1945
), de
Noardatlantyske Ferdrachsorganisaasje
(
1949
), de
Rie fan Jeropa
(
1949
) en de
Jeropeeske Uny
(
1957
).
De tolve provinsjes
De earste laach fan bestjoer is it parlemint yn
De Haach
. It twadde bestjoerlike nivo leit by de
provinsjes
:
-
De Wikipedy hat ek in side
Provinsjes fan Nederlan
.
De tredde bestjoerslaach is de gemeente, der binne meiinoar 342 gemeenten (2024). It tal gemeenten feroaret lykwols hurd troch gemeentlike weryndielings.
-
De Wikipedy hat ek in side
List fan Nederlanske gemeenten
.
- Struktuer
De Nederlanske definsje hat in
lanmacht
,
loftmacht
,
marine
en marresjausse.
- Mankracht
Yn 2008 wienen der 3.950.825 Nederlanske mannen fan tusken de 16-49 jier.
Derfan wienen 3.233.773 fit foar militere tsjinst.
Dy groep wurdt alle jierren oanfold mei manlju dy't sechtjin jier wurde, yn 2008 wienen dat der 105.735.
- Budzjet
Militer budzjet $9,4 miljard (2004).
Persintaazje fan it BYP 1,6?% (2004).
BYP
per persoan is
$
39.000 (2007). Gearstalling fan BYP per sektor is 3% lanbou, 21% yndustry en 76% tsjinsten.
Wichtichste havens binne Amsterdam, IJmuiden, Rotterdam, Terneuzen, Flissingen,
Harns
en
Delfsyl
. Amsterdam (Schiphol) hat it grutste fleanfjild fan Nederlan, oare grutte fleanfjilden binne dy fan Grins (Eelde), Eindhoven, Rotterdam en Maastrich (Maastricht-Aachen Airport). De maksimum snelheid op de
autodyk
is 130 km/h.
Nederlan hat (2006):
134.981 km ferhurde dyk.
2.797 km spoardyk.
6.211 km farwetter.