Maria Luisa Elio Bernal
(
Irunea
,
1926ko
abuztuaren 17a
-
Coyoacan
,
Mexiko Hiria
,
2009ko
uztailaren 17a
) nafar idazle eta aktorea izan zen. Gerra zibilean errepublikanoek porrot egin ondoren, familia Mexikon erbesteratu zen, eta hantxe bizi izan zen gainerako bizitzan. Erbestean dauden espainiar idazleen taldekoa da.
[1]
[2]
Maria Luisa Elio Irunean jaio zen 1926ko abuztuaren 17an. Aita Luis Elio Torres, Tarragonan jaiotako familia nafarreko abokatu eta epailea izan zen. Ama Carmen Bernal Lopez de Lago, etxekoandrea eta Mazarrongo (Murtzia) jatorrikoa. Bikote horren alabetako txikiena zen.
Espainiako Bigarren Errepublikaren
aurretik eta haren zati batean, aita udal epaile eta Iruneko Lan Epaimahai Mistoetako lehendakaria izan zen. 1936ko uztailaren 19an, bere etxean atxilotu zuten, emaztearen eta alaben aurrean, baina komisariatik ihes egin eta
Irunean
gordeta bizi izan zen
Espainiako Gerra Zibilak
iraun zuen hiru urteetan. Luis Eliok entzierro horrren testigantza ematen du
Soledad de ausencia
lanean
. Entre las sombras de la muerte
(Mexiko, UNAM, 1980; Irunea, Pamiela, 2001) lanean. 1939. urtearen amaieran, Frantziako muga zeharkatu zuen,
mugalari
baten laguntzaz, hiru urte giltzapetuta bizi eta gero ia ezin baitzuen oinez ibili. Iristean, inork ez zuen bere zain adostutako tokian jasotzeko, eta beraz, Luis Elio joan behar izan zuen poliziarengana entregatzera. Denbora bat eman zuen
Gurseko kontzentrazio-esparruan
, azkenean
Parisen
familiarekin elkartu zen arte.
Amak eta hiru alabek, aita harrapatu ondoren,
Valentziara
ihes egiten saiatu ziren ?non Carmen andreak familia zuen?,
Frantzian
zehar rodeoa eginez, baina
Elizondon
atxilotu eta bertan egon ziren hiru hilabetez. Denbora hori igaro ondoren, muga zeharkatu eta
Valentziara
iristea lortu zuten, baina gobernu errepublikanoak hiri horretatik alde egitean
Bartzelonara
joatera behartuta egon ziren. Han gobernu errepublikanoak beste porrot bat jasan ondoren, muga zeharkatu zuten
Le Perthusetik
Pariserako
bidean.
Urte horietan, familiak hiru aldiz jaso zuen aitaren heriotzaren berri - bat ere ez zen egia izan. 1940an Parisen elkartu ahal izan ziren, eta urte horretako otsailaren 16an elkarrekin abiatu ziren
Le Havretik
Mexikora
, De Grasse ontzian.
[3]
1940ko martxoaren 19an iritsi ziren Mexikora.
Indalecio Prietoren
kudeaketari esker, etxe txiki bat zuten Valle delako kolonian. Familiaren lagunak, aldi berean, egoera oso delikatuan jarri zituen: etxe horretan Vita itsasontziaren altxorraren zati bat ezkutatu zen, eta Elio familiak etxean egiten ziren jarduerak ezkutatzeko estalki gisa balio izan zuen. Lehen urteetan izan zuten sekretismoak mugatu egin zituen familiak beste erbesteratu batzuekin zituen harremanak.
Carmen eta Luis 1941ean banandu zirenean, oso mingarria izan zen Maria Luisarentzat eta haren ahizpentzat. Aita
Acapulcora
joan zen eta alabak Carmenekin geratu ziren. Bai berak bai Luisek arazo ekonomiko etengabeak izan zituzten gainerako bizitzan. Carmen Bernalek lana lortu zuen JAREn (Espainiako Errepublikanoei Laguntzeko Batzordea) 1941. urtetik 1945. urtera bitartean. Bertan, hainbat hezkuntza-erakunde antolatzen lagundu zuen eta Mexikora iritsi berri ziren erbesteratuen beste familia batzuei Batzordearen prestazio ekonomikoak helarazteaz arduratu zen. Maria Luisak Hispano-Mexicana akademian ikasi zuen batxilergoa, JAREk diruz lagundua. Erakunde hori
Irakaskuntza Askeko
hezkuntza-sistemaren jarraitzailea zen.
[3]
Antzerki-ikasketak ere egin zituen
Bigarren Mundu Gerrako
errefuxiatu zen Seki Sano zuzendari japoniar ezagunaren akademian.
Konstantin
Stanislavskiren
eta
Vsevolod Meyerholden
teorietan oinarrituta, Sano Mexikoko antzerkian iraultza eragiten saiatu zen. Denboraren poderioz, Maria Luisa Elio
"Poesia en voz alta
" talde esperimental abangoardista bateko aktore izatera iritsi zen. Talde horretako kide edo kolaboratzaileen artean
Octavio Paz
,
Juan Jose Arreola
,
Leonora Carrington
eta Juan Soriano zeuden.
Berrogeita hamarreko hamarkadan, garaiko zenbait filmetan parte hartu zuen, eta kazetaritza-hedabideetan ipuinak argitaratu zituen, hala nola
Novedades
egunkariaren "
Mexico en la cultura
" gehigarria eta Unibertsitatearen Aldizkaria. Bere ipuinak ere irakurri zituen ("
De las senoras"
, "
Del miedo y del recuerdo
") Mexikoko Ateneo Espanolean.*
1954an, erbesteratuen beste seme batekin ezkondu zen: Jose Miguel Garcia Ascot (Jomi),
Nuevo cine
talde mexikarreko zinema-zuzendari eta idazlea. Maria Luisa eta Jomik aktiboki parte hartu zuten Mexikoko kultura-bizitzan. Erbesteko eta belaunaldiko lankideez gain ?bereziki Ramon Xirau, Emilio Garcia Riera eta Jose de la Colina?, harremanak izan zituzten
Carlos Fuentes
,
Juan Rulfo
, Juan Garcia Ponce, Salvador Elizondo eta, geroago,
Susana Noriega
margolariarekin, besteak beste.
Elio 1959ko Mugimendu espainiarraren sorreraren parte izan zen, Mexikon erbesteratuen bigarren belaunaldiaren erantzun antifrankistaren parte. Urte horretan bertan, ordea,
Kubara
joan zen bikotea, Jomiri Kubako Arte eta Industria Zinematografikoaren Institutuan zinema-zuzendari lana eskaini ondoren. Kuban eman zuen urtean,
Alejo Carpentier
, Julian Orbon,
Cintio Vitier
,
Fina Garcia Marruz
,
Lezama Lima
, Angel Gaztelu eta
Origen
aldizkarian parte hartzen zuten beste batzuekin bizi izan zen.
Emilio Prados
27ko belaunaldiko poeta espainiarrarekin, Eliseo Diego kubatarrarekin eta
Alvaro Mutis
kolonbiarrarekin ere harreman handia izan zuten.
Han idatzi zuen Eliok
En el balcon vacio
filmaren lehen zirriborroa. Gidoiak argia ikusi zuen 1961ean, Mexikora itzuli zirenean. Elio, autorea izateaz gain, Jomik zuzendutako filmaren protagonistetako bat izan zen. Testuaren egokitzapenean Emilio Garcia Rierak ere lagundu zuen. Oso aurrekontu txikiko zinema independentearen proposamena da, 16 mm-ko zinta batean grabatua. Lanak gerra zibilaren eta erbestearen esperientzia kontatzen du, neskato baten ikuspuntutik. Filmean agertzen diren aktoreak lagunak ziren, Maria Luisa eta Jomi bezala, Mexikon erbesteratutako espainiarren bigarren belaunaldikoak. Erbestealdi errepublikano espainiarrari buruzko film bakarra da, erbesteratu guztiek ekoitzia. Bertan, gainera, erbesteko irudi berriak ere sartzen dira. Locarnoko Nazioarteko Zinemaldiko Kritikaren Fipresci saria jaso zuen hamaseigarren edizioan eta Sestri-Levanteko Zinemaldiko Urrezko Janoa.
[3]
Mexikon,
Garcia Marquezen
lagun egin ziren.
Cien anos de soledad
,/
Ehun urteko bakardadea
eskaini zien, eta honelaxe zioen:
Maria Luisa Eliok, bere bertigo argitzaileekin, eta Jomi Garcia Ascotek, bere senarrak, poesia-estutasunak geldiarazita, nire kontakizun inprobisatuak entzuten zituen Jainko Probidentziaren seinale zifratu gisa. Beraz, inoiz ez nuen zalantzarik izan, euren lehen bisitetatik, liburua eskaintzeko.
[4]
1965. urtearen erdialdean hasi zen Garcia Marquez bere lagun hurbilenetako batzuk biltzen, 20 urtean buruan bueltaka zebilen lanari buruz hitz egiteko. Dasso Saldivar biografoak zera esan zuen "
Garcia Marquez. El viaje a la semilla, la biografia"
lanean:
- Aracatacako aedoko entzuleen artean aseezina zen bat zegoen, Maria Luisa Elio espainiarra, eta hark hiru edo lau orduz eleberri osoa kontatzea lortu zuen. Idazleak bere apaizaren lebitazio-historiaz hitz egin zionean, entzulea sorginkeriatik atera zen eta lehen galdera egin zion:
- ?Baina, lebitatzen du, Gabriel?
- Orduan, azalpen are fantastikoagoa eman zion:
- ?Kontuan izan ez nintzela tea hartzen ari, txokolatea espainiar eran baino.
- Bere entzule lilluratua ikustean, eleberria gustuko zuen galdetu zion, eta Maria Luisak erantzun besterik ez zion egin:
- ?Hori idazten baduzu, eromena izango da, eromen zoragarria.
- ?Zurea da, bada ?esan zion berak.
[5]
Nahiz eta lehenago Europara bidaiatu, Eliok hitz eman zuen aita bizi zen bitartean ez zela bere jaioterrira itzuliko. 1970ean, 1968an Don Luis hil ondoren, Irunea bisitatu zuen Diego semearekin batera, 1936an abalde egin atu zuenetik lehen aldiz.
Baina hainbeste urtetako herriminaren ondoren, hiria ez zen lehengo bera, eta bera ere ez. Itzulerak dezepzio handia ekarri zion ?
En el balcon vacio
idatzi zuenean imajinatu zuen bezala?, eta horregatik erabaki zuen bisitaren denbora laburtzea.
Tiempo de llorar
(1988) lanean, bidaia horren esperientzia kontatu zuen, eta itzuleraren ezintasunaz egin zuen gogoeta.
Lehen bidaia horren ondoren, hainbat aldiz itzuli zen Espainiara eta Irunera ?kasu horietako batean, bere ahizpekin batera?, eta
Cuaderno de apuntes en carne viva
(1995) argitaratu zuen,
Tiempo de llorar
lanean hasitako bideari jarraituz. Bi lanak
Mexikon
argitaratu ziren lehen aldiz Diego Garcia Elio semeak sortutako
El Equilibrista
argitaletxean.
Maria Luisa Elioren idazkeraren ezaugarri autobiografikoa eta intimista da. Erbesteko esperientzia eta deserrotzearen ondoren, norberaren nortasuna bilatzea dira bere inspirazio-iturri nagusia eta bere lan guztiaren ardatz egituratzailea.
Eliok oso goiz utzi zuen Espainia familiarekin, eta haurtzaroa ere leku garrantzitsua da bere lanetan. Autoreak haurtzaroari buruz egiten du gogoeta; haurtzaro mitifikatua da, eta denboraren joanaren ikuskera oraindik garatuta ez dagoen bizi-estadiotzat hartzen da. Nostalgia eta galdu dena gogoratzeko beharra agertzen direnean, haurtzaroa amaitu egiten da. Oroimenaren izaerari buruzko gogoetak ere errepikakorrak dira bere orrietan, baita oroimenak arte-sorkuntzaren iturri gisa eta norbanakoaren errealitatea berreraikitzeko bide gisa duen zeregina ere.
Galdutako aberria leku galdutzat hartzen da denboran, eremu geografikotzat baino gehiago. Bere lanean, Espainia itzulezineko lekua da, oroimenean baino ez dagoen Espainia da eta. Itzulera desiraren amaieran etsipena eta sufrimendua datoz. Hala deskribatzen du
Tiempo de llorar
eleberrian, 1970ean Irunera egin zuen lehen bidaian hasi baino egun bat lehenago hasi baitzen idazten; baina baita
En el balcon vacio l
anean ere, itzulera hori gauzatu baino urte batzuk lehenago idatzia.
Testu-aniztasun handiko literatura esperimentala da, eleberriaren eta prosa poetikoaren ezaugarriak partekatzen dituena, eta, ondorioz, ez da erraza bere lanak genero jakin bati atxikitzea. Elioren lan gehienak ez ziren argitaratzeko asmoarekin idatzi.
Tiempo de llorar
filmean hasitako zikloa amaitzen duen lana,
Voz de nadie
, ama hil ondoren argitaratu zuen Diego semeak.
Haietan, ahots narratiboaren jauzi ugariak nabarmentzen dira, disoziazioaren ispilu gisa. Asko erabiltzen da barne-monologoa, eta horrek
egunkari
intimoaren azpigenerora hurbiltzen du. Baina, batzuetan, lehen pertsonako ahots hori hirugarren pertsona batean banatzen da, bere burua kanpotik ikusten duena.
En el balcon vacio
filmean, autofikzioaren eta niaren literaturaren ezaugarri bereizgarriak mantentzen dira off-eko ahots bati esker ?Elioren beraren ahotsa?; ahots horrek historia kontatzen du, eta protagonistaren sentimenduak adierazten ditu.
- Tiempo de llorar,
Mexico, El Equilibrista, 1988.
- Cuaderno de apuntes en carne viva,
Mexikoo, El Equilibrista, 1995.
- Tiempo de llorar y otros relatos
, Madrid, Turner, 2002. (agortua eta 2022an Mexikoko Unibertsitate Nazional Autonomoak berrargitaratua)
- Voz de nadie
, El Equilibrista 2017, Mexiko
- Tiempo de llorar. Obra reunida
, Renacimiento argitaletxea 2021, Espainia.
- En el balcon vacio
(1961)
- No mataras
(1943)
- Girls Boarding School
(1943)
- La guerra de los pasteles
(1944)
- El jaguey de las ruinas
(1945)
- En el balcon vacio
(1961)
- Remedios Varo
(1967)
[6]
- 1999an
En el balcon vacio
filmaren lehen emanaldia egin zen Espainian,
Alcala de Henaresen
erbestealdiari buruz egindako jardunaldiak zirela eta.
- 2007ko otsailaren 14an Maria Luisa Eliori Isabel Katolikoaren Ordenaren Kondekorazioa eman zitzaion.
- Bere lana berreskuratzeko, funtsezkoa da Eduardo Mateo Gambarteren biografia:
Maria Luisa Elio Bernal
.
La vida como nostalgia y exilio
, Errioxako Unibertsitateak 2009an argitaratua. Mateo Gambarte da bere biografo eta hedatzaile kultural nagusia, baita 2021ean argitaratu zuen lana ere, Renacimiento argitaletxean bildurik. Bertan, gainera,
En el balcon vacio
lanaren gidoi zinematografikoa ere sartzen da.
- Luis Elio Torres,
Soledad de ausencia.
Entre las sombras de la muerte,
Mexico, UNAM, 1980; Pamplona, Pamiela, 2001.
- Maria Luisa Elio Bernal,
Tiempo de llorar,
Mexico, El Equilibrista, 1988.
- Maria Luisa Elio Bernal,
Cuaderno de apuntes en carne viva,
Mexico, El Equilibrista, 1995.
- Maria Luisa Elio Bernal,
Tiempo de llorar y otros relatos
, Madrid, Turner, 2002. (agotada y publicada en 2022 en la Universidad Nacional Autonoma de Mexico).
- Maria Luisa Elio Bernal,
Tiempo de llorar. Obra reunida,
Espana, Editorial Renacimiento, 2021