Garde
|
---|
Nafarroa Garaia
,
Euskal Herria
|
|
|
|
|
Herrialdea
|
Euskal Herria
|
---|
Lurraldea
|
Nafarroa Garaia
|
---|
Merindadea
|
Zangoza
|
---|
Eskualdea
| Pirinioak
|
---|
|
Estatua
|
Espainia
|
---|
Erkidegoa
|
Nafarroa
|
---|
Barrutia
| Agoitz
|
---|
Mankomunitatea
| Ezka-Zaraitzu
|
---|
Izen ofiziala
| Garde
|
---|
Alkatea
(2019-2023)
| Jose Javier Etxandi Sarries
(Itoleta)
|
---|
Posta kodea
| 31414
|
---|
INE kodea
| 31113
|
---|
Herritarra
| gardar
|
---|
|
Koordenatuak
| 42°47′00″N
0°53′48″W
/
42.78337673°N 0.89673005°W
/
42.78337673; -0.89673005
|
---|
Azalera
| 43,4 km²
|
---|
Garaiera
| 705-1753 metro
|
---|
Distantzia
| 93,3 km (
Irunetik
)
|
---|
|
Biztanleria
| 139 (2023:
5)
|
---|
|
56 (%40,3)
| (2019)
| (%59,7) 83
| |
|
|
Dentsitatea
| 3,2 biztanle/km²
|
---|
Zahartzea
[1]
| % 13,84
|
---|
Ugalkortasuna
[1]
| ‰ 0
|
---|
|
Jarduera
[1]
| % 0
(2011)
|
---|
Desberdintasuna
[1]
| % 0
(2011)
|
---|
Langabezia
[1]
| % 5,74
(2013)
|
---|
|
Eremua
| eremu mistoa
|
---|
Euskaldunak
[1]
[2]
| % 9,40 (2018:
%6,7)
|
---|
|
Sorrera
| 1846
(independentzia)
|
---|
Webgunea
| www.garde.es
|
---|
Garde
[3]
[a]
Euskal Herriko
udalerri bat da,
Nafarroa Garaia
lurraldean kokatuta.
Zangozako
merindadean eta
Pirinioak
eskualdean dago,
Irunea
hiriburutik 93,3 kilometrora. Altuera 705 eta 1753 metro artekoa da, eta 43,40 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 139 biztanle zituen.
Garde
Nafarroako
herririk ekialdekoena da.
Erronkaribar
eta
Beraribar
lotzen dituen
Gardalar
ibaiaren ibarrean dago. Ibar oso estua da, eta, beraz, luze-luze eginda dago ibaiaren ardatzaren inguruan,
Arrigorrietako mendilerroaren
magalean, herriko karrikak oso estu eta aldapatsu bihurtuz.
Erronkaribartar
herri tipikoa da, eta bere kale harriztatuen artean arkitektura oso berezia mantentzen du, lau isurkiko teilatuak eta harrizko horma lodiak dituena.
Erronkariko
ibaxan kokatuta da, baina
1846tik
udalerri independentea da. Bertako biztanleak
gardarrak
dira.
Garde toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Leku-izena modu bakarrean agertzen da historian zehar,
[4]
1085etik.
Mikel Belaskoren
arabera, baliteke
Cardus
pertsona-izenarekin lotuta egotea.
Julio Caro Baroja
eta
Ricardo Zierbide
ideia horretakoak dira. Lehenengoak
Cardus
latinezko
cognomen
gisa dokumentatzen du eta
Kardellu
edo
Cardellu
txikigarriak aipatzen ditu.
Bizkaia
ibarraren izenak,
Gardalain
izenekoak, pertsona-izen berean du jatorria.
Beharbada, beste azalpen bat
g
+
arde
da: hor, hasierako
g-
"garagar" hitzetik etor liteke, normalean
gar-
rera murriztuta eta
garagarde
-tik kenduta, bikoiztua baita. Hurrengo
arde
izan liteke "arte" antzinako aldaera
erronkariarra
, euskalki horretan fonetikak bilakaera nabarmena baitu. Beraz, bere esanahia "garagar arte" izan liteke.
Gardeko armarria
Erronkaribarreko
armarria da. Blasoi hau du:
[5]
≪
|
Armarri kuartelatua: lehen hondo urdin batez eta aurrean hiru arkudun urrezko zubi batez osatuta dago, bere gainean errege mairu baten buru moztu batekin; bigarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko erbi-txakur bat eskuinera begiraz osatuta dago; hirugarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko gaztelu bat; laugarren hondo urdin batez eta aurrean urrezko hiru tontorrez osatuta dago.
|
≫
|
Gardeko banderak Erronkaribarreko armarri
San Andresen gurutze
gorri baten gainean,
hiruki
berdez horiz eta urdinez inguratua. Armarria, gainean
kasket
bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Erronkari" izena duela ere. Ertzak kolore bereko hiruki-zerrenda bat du orientazio bertikalean edo horizontalean, eta izkinetan zortzi puntako izar berde bat karratu hori baten gainean. Bandera hau bera da
Erronkaribar
osatzen duten herri guztientzat, nahiz eta udalerri bakoitza bere aldaketa txikiekin.
Nahiz eta oraindik ere
haritz
eta
pago
bakanen batzuk geratzen diren, gaur egun jatorrizko landaredia erabat galdu da. Haren tokia azken mendeotan landatutako
pinuek
hartu dute.
Udalerriaren gehienean mendialdeko
klima mediterraneoa
nagusi da. Beherago dauden guneetan
klima atlantikoa
ageri da. Hori da San Migel mendilerroaren ipar-mendebaldeko lurraldearen kasua. Urteko batez besteko tenperaturak aldakorrak dira, orientazioa eta altuera zein den: 6 eta 10 gradu bitartekoak dira. Prezipitazioak, berriz, 1.000 mm ? 1.600 mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 120 inguru dira.
Garden ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere,
Urzainki
pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 722 metrora,
Nafarroako Gobernuak
1980n
jarritako estazio meteorologikoa dago.
[6]
Datu klimatikoak (
Urzainki
, 1980-2020)
|
Hila
|
Urt
|
Ots
|
Mar
|
Api
|
Mai
|
Eka
|
Uzt
|
Abu
|
Ira
|
Urr
|
Aza
|
Abe
|
Urtekoa
|
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)
|
19.0
|
23.0
|
25.0
|
29.0
|
33.0
|
36.0
|
37.0
|
39.0
|
36.0
|
30.0
|
23.0
|
20.0
|
39.0
|
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)
|
8.3
|
9.9
|
12.9
|
15.1
|
19.0
|
23.7
|
27.3
|
27.4
|
22.9
|
17.5
|
11.6
|
8.7
|
17.0
|
Batez besteko tenperatura (ºC)
|
4.0
|
4.9
|
7.5
|
9.7
|
13.2
|
17.2
|
19.9
|
19.9
|
16.3
|
12.2
|
7.3
|
4.6
|
11.4
|
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)
|
-0.2
|
-0.0
|
2.0
|
4.3
|
7.4
|
10.6
|
12.5
|
12.5
|
9.7
|
6.9
|
3.1
|
0.4
|
5.8
|
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)
|
-14.0
|
-14.0
|
-13.0
|
-4.0
|
-2.0
|
1.0
|
4.0
|
1.0
|
-1.0
|
-5.0
|
-10.0
|
-14.0
|
-14.0
|
Batez besteko
prezipitazioa
(mm)
|
128.1
|
114.7
|
106.4
|
127.5
|
107.7
|
74.8
|
51.1
|
52.4
|
80.0
|
132.2
|
154.8
|
129.7
|
1259.4
|
Prezipitazio
maximoa 24 ordutan (mm)
|
63.0
|
77.5
|
67.0
|
83.0
|
98.0
|
65.0
|
76.0
|
67.5
|
61.0
|
127.5
|
74.0
|
76.5
|
127.5
|
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)
|
13.9
|
12.9
|
13.1
|
15.2
|
14.8
|
9.5
|
7.0
|
7.1
|
8.9
|
12.8
|
14.6
|
13.5
|
143.2
|
Elur egunak (≥ 1 mm)
|
3.4
|
4.6
|
3.0
|
1.3
|
0.1
|
0.0
|
0.0
|
0.0
|
0.0
|
0.2
|
1.5
|
2.4
|
16.5
|
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua
[7]
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu
datu gordinak
.
Udalerriari buruzko lehen dokumentu idatzia
XI. mendekoa
da.
Done Jakue eliza
,
Erronkariko Done Martiri monasterioaren
menpekoa zena,
Leireko abatetxeari
eman zion dohaintza moduan
Antso V.a Ramiritz
erregeak.
Done Jakue elizan
hispaniar-bisigotikoen erritua
egiten zutela eta,
Iruneko
gotzainak 1000 soldatako zigorra jarri nahi izan zuen, baina azkenik,
Nafarroako Erresuma
guztian egiten zen
erritu erromatarra
hartu zen elizan ere.
Urteroko petxa
Erronkariko Mankomunitateko
gainerako herriekin batera ordaintzen zuten, baina
1412an
kaparetasun
osoa lortu zuten.
1427an
bizilagunek inguruko mugak defendatzeko prest zituzten 24
baleztari
.
Fernando Katolikoak Nafarroako Erresuma konkistatu
zuenean, erronkaribartarrek behin eta berriz leialtasuna erakutsi zieten
Katalina I.a Nafarroakoa
erregina nafarrari eta haren seme
Henrike II.a Nafarroakoa
, eta Pedro Sanz buru izan zen
1516an
gaztelarrak
kanporatzeko ahaleginean
Pedro Nafarra
gardarrari laguntza eman zioten erronkaribartarren aurka. Gardar batzuk hiltzera eta ondasunak konfiskatzera kondenatutako hamazazpi erronkaribartarren artean agertu ziren
1523an
, errege legitimoekiko jarrera leialagatik.
[8]
Espainiako Ondorengotza Gerran
, ibaxak
Felipe V.a Borboikoaren
alde egin zuen
Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa
aurka,
1710eko
urriaren 3an
Gardeko biztanleek proaustriarrei eskainitako erresistentzia nabarmenduz.
1787ko irailean uholde handi bat
gertatu zen
Gardalar
ibaian,
Erronkariko ibaxaren
gaineko euri ugarien ondorioz. Urak Gardetik igarotzean desbideratu zirenean, 150 000 erreal baino gehiagoko kalteak eragin zituzten. Beste arro batzuetan ere uholde handiak izan ziren, eta
Zangoza
izan zen herririk kaltetuena.
[9]
Konbentzioaren Gerran
, Erronkaribarko Gerra Batzordeak Gardeko sei ordezkari izan zituen: Meltxor Gorringo abadea eta Migel Urzainki, Diego Azearitz, Iosepe Maritxalar, Manuel Azearitz eta Bikendi Lorea zinegotziak. Hiribilduak
1793an
gastatu zuen, 2004 erreal bastimentu eta pagatan. Urte hori lasaitasunez joan zen; ez, ordea, gardarrek
Zaraitzu
aldera mobilizatu behar izan zuten hurrengoa, frantziarrek
Orbaizetako ola
okupatu zutenean,
1795era
arte mantendu baitzuten.
[8]
1802an
aletegia
,
harategi
publikoa, errementeria eta
aduana
zituen herriak. Herritarrek proposaturiko eta erregeordeak berretsitako alkate batek zuzentzen zuen, herritarren artean aukeraturiko erregidoreekin batera.
1850ean
eskola zeukan, eta bertako maisuak 2000 erreal jasotzen zituen soldata moduan urtero. Horrez gain, bazen irina ekoizten zuen errota bat, eta
Aragoi
eta
Euskal Herria
lotzen zituen bidea igarotzen zen herritik.
Iberiar Penintsulako Gerrako
inbaditzaile frantziarren aurkako liskarren haustura Garden gertatu zen
1809ko
maiatzaren 24an
, nafarrek 14 frantziarreko destakamendu bati eraso egin ziotenean.
1812an
lortu zuen,
Urzainki
eta
Izaba
sugarren larre ziren bitartean,
Frantzisko Espotz Mina
eta bere gizonak herrian jarraitzeari esker antzeko egoera batetik libratzea. Gerra osoan zehar, ttandakako agintarien behar ekonomikoei lagundu behar izan zien, eta gerrako gastuak 13 230 erreal izatera iritsi ziren. Gastu gehienak eriondoen ospitaleak eragin zituen.
[8]
1822ko
uztailaren
amaieran, Nafarroako Batzar Errealistak bere lehen Ospitale Militarra ezarri zuen Garden, ehun bat zauritu eta gaixorentzako edukierarekin. Errealistek sostengu sendoa izan zuten Jose Ramon Urzainqui parrokiako onuradunarengan.
1855eko
maiatzaren 1eko
desamortizazio
legea betez,
1862an
Iruburria auzoan ogia egosteko labe bat eta Iriondoa auzoan beste labe bat saldu ziren.
[10]
2023 urteko erroldaren arabera 139 biztanle zituen Gardek.
[11]
1842
|
1857
|
1860
|
1877
|
1887
|
1897
|
1900
|
1910
|
1920
|
1930
|
1940
|
1950
|
1960
|
1970
|
1981
|
1991
|
2001
|
2011
|
2021
|
471
|
431
|
463
|
521
|
474
|
496
|
487
|
485
|
506
|
508
|
505
|
504
|
330
|
290
|
236
|
217
|
189
|
171
|
137
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Erronkaribarren
ekonomia mendiak eta basoek eskaintzen dituzten produktuei loturik dago (zuraren ekoizpena,
artzaintza
). Dagoen industria apurra jarduera horietatik eratorria da (gaztagintza, zerrategiak). Eronkaribarreko gaztak
Erronkariko gazta
sormarka du 1981az geroztik.
Azkenaldi honetan,
turismoa
ari da gero eta garrantzi handiagoa hartzen:
eskiari
eta
mendiari
lotutako turismoa. Izan ere,
2008an
Larra-Belagua
eski estazioa ireki zuten.
Gardeko udaletxea
erdigunean dago, eta idazkaria, era berean,
Burgiko
eta
Bidankozeko
Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Jose Javier Etxandi Sarries da,
Itoletako
hautagai gisa aurkeztu zena.
Alderdia
|
Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
|
1979
|
1983
|
1987
|
1991
|
1995
|
1999
|
2003
|
2007
|
2011
|
2015
|
2019
|
Itoleta
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
5
|
Gardeko Talde Independentea
|
-
|
-
|
4
|
5
|
-
|
-
|
-
|
5
|
-
|
-
|
-
|
Gardeko Independenteak
|
-
|
1
|
1
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
Aranea
|
2
|
4
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
Zentro Demokratikoaren Batasuna
|
2
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
Hauek dira
Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen
azken bi deialdiak:
|
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
|
Alderdia
|
Bozak
|
guztira
|
%
|
+/-
|
Nafar Herriaren Batasuna
|
23
|
26,14
|
?
|
Nafarroako Alderdi Sozialista
|
15
|
17,05
|
?
|
Euskal Herria Bildu
|
11
|
12,50
|
?
|
Ahal Dugu
|
10
|
11,36
|
?
|
Geroa Bai
|
10
|
11,36
|
?
|
Nafarroako Alderdi Popularra
|
8
|
9,09
|
?
|
Izquierda-Ezkerra
|
4
|
4,55
|
?
|
Libertate Nafarra
|
3
|
3,41
|
?
|
Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia
|
1
|
1,14
|
?
|
Equo
|
1
|
1,14
|
?
|
|
Udalaren egoitza eta
udaletxea
herrigunean dago.
Gardeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Javier Etxandi Sarries da,
Itoleta
zerrendakoa. Lau zinegotzi dira:
[12]
- Jose Angel Urena Marco (Gardeko Talde Independentea)
- Inari Adanez Ezker (Gardeko Talde Independentea)
- Ricardo Galan Trebinu (Gardeko Talde Independentea)
- Ienego Marco Glaria (Gardeko Talde Independentea)
1979tik
, Gardek 5 alkate izan ditu:
Alkatea
|
Agintaldi hasiera
|
Agintaldi amaiera
|
Alderdia
[13]
|
Pedro Glaria Sanz
|
1979
|
1983
|
|
Zentro Demokratikoaren Batasuna
|
Markos Urena Markos
|
1983
|
1987
|
|
Aranea
|
Pedro Maria Anaut Mainz
|
1987
|
1991
|
|
Gardeko Talde Independentea
|
Enrique Galan Landa
|
1991
|
1995
|
|
Gardeko Talde Independentea
|
Enrique Galan Landa
|
1995
|
2007
|
|
kudeaketa-batzordea
|
Markos Urena Markos
|
2007
|
2011
|
|
Gardeko Talde Independentea
|
Markos Urena Markos
|
2011
|
2019
|
|
kudeaketa-batzordea
|
Jose Javier Etxandi Sarries
|
2019
|
jardunean
|
|
Itoleta
|
La Tafallesa izeneko autobus konpainiak
Erronkaribar
eta
Irunea
batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:
Luis Luziano Bonapartek
,
1869an
,
Erronkaribarreko
herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko
zuberera
euskalkian, hegoaldeko
Pirinio
ibarretik bakarra.
[14]
Koldo Zuazok
,
2010ean
,
Erronkaribarrak
atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.
[15]
Bakarrik
XX. mendean
zehar nagusitu zen
gaztelania
ibaxan.
Euskara
,
erronkaribarrera
, joan den mendearen bigarren erdialdean galdu zen. Euskaldun berriak eta kanpotik joanak dira egungo
erronkaribarrerazko
euskaldunak. Batez ere irakaskuntzaren bidez, ia bost biztanletik bat
euskal
hiztuna izatea lortu da gaur egun. Bertako
euskalkia
,
erronkaribarrera
,
XX. mendearen
bukaera arte erabili zuten.
Fidela Bernat
(1898-1991) izan zen jatorrizko azken hiztuna. Ibaxaren isolamenduak, ziurrenik, bere berezitasunak azaltzen ditu,
erronkaribarrera
euskalki
originalena da, baina baita garbien eta kontserbadoreenetako bat ere.
Ohiko janzkerari
dagokionez, Erronkariko ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta.
Nafarroako artxiboan
dagoen
1817
. urteko dokumentu baten arabera, Erronkariko ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren
jantziagatik bereizten
ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
Almadiak
luzera bereko hainbat egur atalez osatutako putzu bat da, elkarren artean landare-jarioen bidez lotuak (hurritz-zakurrak edo basa-zumea), puntan eta atzealdean arraunak dituena, zurezko putzua ibaiaren ibilgura zuzendu edo gidatzeko.
Nafarroako Pirinioaldeko
ibarretan, basoen aprobetxamendua garai gogoangarrietatik diru-iturri nagusia izan da, eta bertako ibaiak zura eraldatzeko edo erabiltzeko sal zitekeen lekuetara garraiatzeko modua. Egur hori almadietan garraiatzen zen.
[16]
Urte bakoitzeko
uztailaren 13an
,
Erronkaribar
eta
Bearnoko
Baretetze
ibarren artean dagoen
San Martingo Harria
milaka urteko zeremonia baten lekuko eta protagonista da:
Hiru Behien Zerga
(
erronkaribarreraz
:
Iror
Beien Emontarzuna
). Indarrean dagoen
Europako
nazioarteko trataturik zaharrena da. Ekitaldi honetan,
Baretetze
ibarreko
bearnotarrak
, ekarririk eta
Frantziako banderarekin
,
Erronkaribarreko
Izaba
,
Urzainki
,
Uztarroze
eta Garde herriei,
erronkaribartar jantzi tradizionala
soinean, astaje, ilaje eta kemen berdineko hiru
behiren
urteko eta betiko zerga bana ematen diete. Horren aurretik, bi eremuetako agintariek, eskua San Martingo Harriaren gainean jarrita, konpromisoa hartu dute bakea egon dadin. Konpromiso hori
Izabako
alkateak esku guztien gainean jarritako "Pax avant, Pax avant, Pax avant"
latinezko
esaldiarekin batera zigilatu da.
[17]
Ez dakigu zeremonia honen jatorria eta zergatia. Badakigu
XIV. mendean
zerga horren ordainketa eten egin zela, eta horrek gatazka larria sortu zuen bi haranetako bizilagunen artean. Heriotza eta gertakari desatseginak izan ziren, eta
1375
. urtean emandako epai batean amaitu zen guztia, non
Baretetzeko
bearnotarrak zerga ordaintzen jarraitzera kondenatzen ziren. Epai hura, zeremonia honi buruz dagoen lehen erreferentzia dokumentala izateaz gain,
1375
. urtean zerga horren ordainketa oso aspaldikoa zela adierazten duen datua da.
Kausei dagokienez, historialari batzuek defendatu dute gerrako zerga baten aurrean gaudela, betiereko izaera duelako, eta ez litzatekeela inola ere larre eta iturriak erabiltzeagatiko konpentsazio bat, oker zabaldu den bezala.
Ttun-ttun
dantza ekintza kolektibo eta sozial garrantzitsua zen ibaxan. Astearen amaieran, herria ekitaldi sozial bat egiten ari zen, batzar bat plazan. Han ateratzen ziren neska-mutilak dantzatzera. Haurrek ez zuten ekitaldi horretan parte hartzen, sheriffak plazatik uxatzen zituen. Dantzak iragana eta etorkizuna uztartzen ditu, belaunaldi berrietan tradizio soziala iraunaraziz eta arbasoek estimatzen dituzten balio handienak bertan jarriz.
Ttun-ttun
dantzaren arrazoi psikologikoa hau da: kolektiboak, bere horretan, gizarte-balioak iraunarazteko komunikatzen du bere burua, familiako kideen indibidualtasuna gainditzeko sentimenduan. Dantza
txirulaz
eta
salterioz
laguntzen zen, eta "ttun-ttun" izena jasotzen zuen, damburia izenez ere ezaguna, agian
egiptoar
danbolinaren
deribazioa,
laute
modukoa, gaur egun
danbolinak
ordezkatzen duena. Dantza biribilean dantzatzen da, erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan. Ibaxako dantza guztiak bezala, oin puntekin dantzatzen da, duintasun zeremoniatsu eta noblearekin, baina tentasunik gabe. Garde,
Izaba
eta
Uztarroze
herriren
ttun-ttun
jaso da. Hiru kasuetan koreografia antzekoa da, melodiak bereiziz eta
Uztarrozen
kasuan dantzaren zatien ordena ezberdina.
[18]
1860tik
aurrera,
Erronkaribar
eta
Zaraitzu
ibarretako neskek
Zuberoako
Maulera
bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "
enarak
" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen
Maule-Lextarreko
ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera
iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin
euskaraz
komunikatzen ziren,
euskalkiak
nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan.
Eaurtar
batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk
Gabonak
pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren
Jaurrietara
iritsi, ezta
Maulera
itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi.
Abodi mendilerroa
,
elur-ekaitz
batekin, oztopo fisiko gaindiezina da.
Udaberrian
, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak
Abodin
, Paso Zabalean, eskutik helduta.
[19]
- Done Jakueko xeiak,
abuztuaren
hirugarren asteburuan
- ↑
/ga?ð?e/
ahoskatua
(
laguntza
)
Azentua: zorrotza lehengo silaban
- ↑
a
b
c
d
e
f
Euskal Herriari Begira.
Udalbiltza
.
- ↑
Nafarroako Gobernua. (2018).
Nafarroako Datu Soziolinguistikoak.
Euskarabidea, 50-55 or.
.
- ↑
Euskaltzaindia
.
155. araua: Nafarroako udal izendegia.
.
- ↑
≪Burgi - Lekuak - EODA≫
www.euskaltzaindia.eus
(Noiz kontsultatua: 2021-08-30)
.
- ↑
Otazu Ripa, Jesus Lorenzo. (D.L. 1977).
Heraldica municipal, merindad de Sanguesa (I) : Abaurrea-Izalzu.
Diputacion Foral de Navarra, Direccion de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular
ISBN
84-235-0076-4
.
PMC
911388951
.
(Noiz kontsultatua: 2021-08-31)
.
- ↑
Meteo Navarra.
≪Estazioko datuak - Urzainki≫
meteoeu.navarra.es
(Noiz kontsultatua: 2021-09-01)
.
- ↑
Urzainkiko estazioko balio klimatologikoak.
Nafarroako Gobernua
(Noiz kontsultatua: 2020-08-24)
.
- ↑
a
b
c
≪GARDE - Aunamendi Eusko Entziklopedia≫
aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus
(Noiz kontsultatua: 2022-02-27)
.
- ↑
Florentzio Idoate Iragi
.
Rincones...
t. I, pp. 350-353
- ↑
Mesa Garrido, Miguel Angel. (2018-07-25).
≪La Desamortizacion civil de Madoz. Resultados para los montes publicos en la provincia de Granada 1855-1924≫
Cuadernos Geograficos
57 (2)
doi
:
10.30827/cuadgeo.v57i2.5933
.
ISSN
2340-0129
.
(Noiz kontsultatua: 2022-02-27)
.
- ↑
≪Garde≫
www.ine.es
(Espainiako Estatistika Institutua)
(Noiz kontsultatua: 2021-08-31)
.
- ↑
≪Gardeko Udala / Udal Antolaketa≫
www.garde.es
(Noiz kontsultatua: 2022-02-27)
.
- ↑
(Gaztelaniaz)
≪Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Politica Territorial y Funcion Publica ::≫
www.mptfp.gob.es
(Noiz kontsultatua: 2020-05-05)
.
- ↑
Luis Luziano Bonaparte.
Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietes
,
1863
.
- ↑
Koldo Zuazo.
El euskera y sus dialectos
. Alberdania, 2010.
- ↑
≪Almadiaren Eguna ? erronkaribar≫
vallederoncal.es
(Noiz kontsultatua: 2022-02-22)
.
- ↑
≪Hiru behien zerga ? erronkaribar≫
vallederoncal.es
(Noiz kontsultatua: 2022-02-22)
.
- ↑
≪Ttun-ttuna ? erronkaribar≫
vallederoncal.es
(Noiz kontsultatua: 2022-02-22)
.
- ↑
(Gaztelaniaz)
Nuevatribuna.
≪Enara apretagileak≫
Nuevatribuna
(Noiz kontsultatua: 2022-01-24)
.