Friedrich Engels
|
---|
|
|
Jaiotza
| Barmen
,
1820ko
azaroaren 28a
|
---|
Herrialdea
|
Prusiako Erresuma
|
---|
Lehen hizkuntza
| alemana
|
---|
Heriotza
| Londres
,
1895eko
abuztuaren 5a
(74 urte)
|
---|
Heriotza modua
| berezko heriotza
:
minbizia
|
---|
|
Aita
| Friedrich Engels
|
---|
Ama
| Elisabeth Franziska Mauritia van Haar
|
---|
Bikotekidea(k)
| |
---|
|
Heziketa
| Berlingo Unibertsitatea
|
---|
Hizkuntzak
| alemana
ingelesa
|
---|
|
Jarduerak
| ekonomialaria
,
social scientist
(en)
,
Politikari teorikoa
,
filosofoa
,
idazlea
,
iraultzailea
,
soziologoa
,
emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea
eta
kazetaria
|
---|
Lantokia(k)
| Bremen
eta
Manchester
|
---|
Lan nabarmenak
| |
---|
Influentziak
| Heraklito
,
Ludwig Feuerbach
,
The Essence of Christianity
(en)
,
Karl Marx
,
Georg Wilhelm Friedrich Hegel
,
Adam Smith
,
Max Stirner
(en)
eta
David Ricardo
|
---|
Kidetza
| Lehen Internazionala
|
---|
|
Erlijioa
| ateismoa
|
---|
Alderdi politikoa
| Liga Komunista
|
---|
|
|
Friedrich Engels
[1]
[2]
[3]
filosofo
,
politologo
,
soziologo
,
antropologo
,
historiagile
,
kazetari
eta
iraultzaile
teoriko
komunista
eta
sozialista
alemaniarra
(
Wuppertal
,
Renania
, garai hartan
Prusia
,
1820ko
azaroaren 28a
-
Londres
,
1895eko
abuztuaren 5a
).
Karl Marxen
lagun min eta lankide izan zen, eta, harekin batera, mugimendu
sozialista
nahiz
komunistarentzako
obra funtsezkoak idatzi zituen: besteak beste,
Manifestu Komunista
.
I.
zein
II. Internazionalaren
buruzagia izan zen. Marxengatik hauxe esan zuen: ≪Marxen ondoan beti bigarren
biolina
jo nuen≫
[4]
[5]
.??
Engels
Manchesterreko
(
Industria iraultzaren
bihotza)
ehun
-fabrika garrantzitsu baten jabearen semea zen. Bere egonaldian,
Die Lage der arbeitenden Klasse in England
(Langile klasearen egoera Ingalaterran) (1845) lehen liburua idatzi zuen, eta horrek eragina izan zuen Marxen
dialektika historikoa
klase-borrokan
ulertzeko
[6]
[7]
.?? Marxekin batera, mugimendu komunista, sozialista eta
sindikalen
sorrerarako funtsezko lanak idatzi zituen, hala nola
Die heilige Familie
(Familia Santua) (1844),
Die deutsche Ideologie
(Ideologia alemaniarra) (1846) eta
Das Kommunistische Manifest
(
Alderdi Komunistaren Manifestua
) (1848). Lehen Internazionaleko (1864) eta Bigarren Internazionaleko (1889) buruzagi politikoa izan zen. Marxi ere diruz lagundu zion
Das Kapital
(Kapitala) argitara zezan. Bere kazetaritza-jarduerek nabarmen lagundu zuten marxismoa hedatzen
Herrn Eugen Duhrings Umwalzung der Wissenschaft
(
Anti-Duhring
) (1877) eta
Socialisme utopique et Socialisme scientifique
(Sozialismo utopikotik sozialismo zientifikora) (1880) lanen bidez
[3]
.
Marxen heriotzaren ondoren, 1883an,
Lenin
iraultzaileak idatzi zuen: ≪Engelsek, bakarrik,
Europako
sozialisten kontseilari eta gidari izaten jarraitzen zuen≫
[3]
[4]
.?? Engelsek
Das Kapital
liburuaren bigarren eta hirugarren liburukiak argitaratu eta editatu zituen, eta Marxen notak antolatu zituen
Theorien uber den Mehrwert
(Plusbalioaren teoria) osatzeko; ondoren,
Kautskyk
≪laugarren liburuki≫ gisa argitaratu zuen. Azterketa ekonomiko eta filosofikoez gain, Engels buru-belarri arduratu zen
natur zientzien
eta
matematikaren
garapenaz, eta bere mundu-ikuskeraren garapen teorikoan lanean jarraitu zuen
Dialektik der Natur
(Naturaren dialektika) (1883),
Der Ursprung der Familie, des Privateigenthums und des Staats
(Familiaren, jabetza pribatuaren eta Estatuaren jatorria) (1884) eta
Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie
(Ludwig Feuerbach eta filosofia klasikoaren amaiera) (1888) lanetan, horrela, geroko
materialismo dialektikorako
oinarriak ezarriz
[3]
.
Engelsek uko egiten dio
filosofiari
zientzien zientziaren rola esleitzeari, eta haren balio metodologikoa nabarmentzen du; oso ekarpen garrantzitsua da haren
logika dialektikoa
,
ezagutzaren teoria
eta
agnostizismoari
buruzko kritika
[3]
. Zuen ezagutza polifazetikoei esker, zientziak klasifikatu ahal izan zituen materiaren mugimenduaren forma objektiboekin zituzten loturetan oinarrituta
[8]
.? Metodo dialektikoak aplikatu zizkien
natur zientziei
, eta
antropologiaren
ezagutzak ere erabili zituen
jabetza pribatuaren
jatorri historikoak eta
emakumeen zapalkuntza
aztertzeko
[9]
.?
Franz Mehringekin
izandako korrespondentzian, Engelsek agerian utzi zuen
azpiegitura ekonomikoak gainegiturarekin
ideologiaren
garapenarekin duen elkarreragina (
filosofia
,
erlijioa
,
artea
), ≪pentsalari deiturikoak lan egiten duen prozesu≫ gisa, baina ≪hura mugitzen duten benetako indar bultzatzaileak itzalita gelditzen dira≫, eta ≪imajinatzen dira indar eragingarri faltsuak≫ pentsalariari kontzientzia faltsua sortuz
[10]
.
Engelsek Errusiako mugimendu iraultzailearenganako interesa ere erakutsi zuen, eta herrialde horretako gizarte-harremanei buruzko artikulu batzuk idatzi zituen
[4]
.
Isaiah Berlinen
arabera, Engelsen lanak, eta ez Marxenak, izan ziren
Plekhanov
,
Kautsky
,
Lenin
,
Trotski
,
Mao
eta are
Stalinen
materialismo historiko
eta
dialektikoaren
iturri nagusia
[11]
. Marxen eta Engelsen teoriaren arteko erlazioa oraindik eztabaidagai da marxismoaren barruan
[12]
.
1895eko abuztuan, 74 urte zituela, Engels
hestegorriko
minbiziaz hil zen
Londresen
. Errautsak
Beachy Lurmuturrean
,
Eastbournetik
gertu, zabaldu ziren. Hil ondoren, Leninek hau idatzi zuen:
≪
|
Haren heriotzarekin errusiar iraultzaileek bere lagunik onena galdu dute. Ohora dezagun beti Friedrich Engelsen oroimena, borrokalari handia eta langileriaren maisua!
[4]
|
≫
|
Engels familiaren etxea,
Barmenen
(orain
Wuppertalen|
),
Alemania
.
Engels 1820ko azaroaren 28an jaio zen,
Barmenen
,
Renania
probintzian, Friedrich Engels eta haren emazte Elise Marice
, Renaniako
ehungintzako
industrialari aberatsak
. Familia,
XVI. mendearen
amaieratik Renanian finkatua, aurrera ateratzen hasi zen Engelsen birraitonaren garaietan; Barmen lekutu, eta irun-zuritze industria sortu zuen
. Engelsen aitak familiaren negozioa galdu zuen familiako liskarren ondorioz, eta kotoi irutegi berri bat sortu zuen
Manchesterren
Herbehereetako
bazkide berriekin, Barmen & Engelskirchen
. Familiak ?senar-emazteak eta zortzi seme-alabak, erdiak emakumeak eta beste erdiak gizonak
?
kalbinismotik
oso hurbil zegoen erlijioa adierazten zuen, eskualdean oso hedatua eta puritanismo, aszetismo, erreserba eta industria ezaugarri zituenak eta familiak Engels gazteari erakutsi zizkionak
.
Herriko eskolan ikasi ondoren, hamalau urterekin, Elberfeldeko gimnasiora bidali zuten
?
Prusiako
onenetako bat?, eta, han, herriko artzain
luteranoarekin
hartu zuen ostatu.? Antzinako mitoen eta germaniar erromantzeei buruz egindako irakurketei esker,
nazionalismo erromantiko
alemanaren eragina jaso zuen
. Garai hartan jasotako patriotismo kulturalak bizitza osoan lagundu zion
.? Nota onak eta ikasten jarraitzeko eta, agian, poesian aritzeko gogoa izan arren, aitak institututik atera zuen familiaren negozioari buruz ikasten has zedin
.
Merkataritza-ikaskuntza eta hasierako idazlanak Bremenen
[
aldatu
|
aldatu iturburu kodea
]
Hemeretzi urte zitueneko Engelsen erretratua,
Bremen
, merkataritza-ikaskuntzaren aldian,
Berlinera
soldadutzara joan baino hilabete batzuk lehenago,
Georg Wilhelm Feistkorn
. Kai hansearrean idazten hasi zen hainbat argitalpenetan, oraindik izengoitiaz.
1838ko udan
Britainia Handira
negozio-bidaia batean aitarekin joan ondoren, Bremenen jarri zen
ehungintza
ikasteko
. Etorkizuneko ibilbiderako baliagarria izan arren, merkataritza-kapitalismoaren funtzionamenduari buruzko ikaskuntza hori aspergarria izan zen Engels gaztearentzat, portu handiko giroa ?bere jaioterrikoa baino
liberalagoa
? aprobetxatu nahi baitzuen
.? Literatura politiko debekatuaren inportatzailea izateaz gain, probokatzaile, dantzaria, bidaiaria eta kantu ikastuna, merkataritza bulegoetako
lan aspergarria konpentsatzen zuen jarduera horiekin.? Laster erakutsi zuen ≪gazte alemanen≫ aldeko sinpatiak, mugimendu horrek patriotismo aurrerakoian oinarritutako erreforma politiko erradikalak eskatzen baitzituen, garai hartan
feudalismoaren
eta Alemanian nagusi ziren
monarkien
aurkakoa
. Garai hartan, Engelsek
Percy Shelley-k
urte batzuk lehenago adierazi zuen
errepublikanismo
antierlijiosoa
eta liberala irudikatzen zituen
.
Bremenera iritsita, gero eta asegabeagoa zen bere jaioterriko predestinazio- eta gaitzespen-erlijioarekin, eta gero eta jarrera kritikoagoa eta arrazionalistagoa hartu zuen
.? 1839. urtearen amaieran, ezarritako erlijioari kristautasunari
David Friedrich Straussen
egindako kritikek eraginda, erlijio-fedea utzi, eta gero eta interes handiagoa agertu zuen
Hegelen
teoriez
.
Gainera, izengoitiarekin argitaratzen hasi zen ?familiako atsekabeak saihesteko? egunkari batzuetan
.? Bereziki aipagarriak da (zentsura saihesteko idatzitako artikulu kritikoen artean
)
Wuppertaleko Gutunak
. Horietan, eskualdeko proletalgoaren bizi-baldintza txarren kritika zorrotza egin zuen, lehen eskuko informazioa lortzeko bisitatu baitzuen
.
Die Freien
(gazte hegeliarrak) taldearen Engelsen marrazkia. Ezkerretik eskuinera:
Arnold Ruge
,
Ludwig Buhl
,
Carl Nauwerck
,
Bruno Bauer
,
Otto Wigand
,
Edgar Bauer
,
Max Stirner
,
Eduard Meyen
, hiru ezezagun eta
Karl Friedrich Koppen
.
1841aren hasieran, nekatuta zegoen Bremengo lanaz, eta aitaren etxera itzuli zen
. Hilabete gutxi batzuk geroago, irailean, jaioterriko giroaz nazkatuta,
Soldadutza
Berlingo
artilleriako
konpainia batean egitea erabaki zuen
. Prusiako hiriburura joan zen armadan zerbitzatzera, baina ahal zuen denbora guztia unibertsitatera joateko erabili zuen; han, giro
atzerakoia
izan arren,
Hegelen
alde agertu zen, garai hartan, Prusiako gortearen
enkarguz
,
Schelling
erasoka ari baitzitzaion.
Uniformeaz harro, baina, bizitza militarrez goiz aspertuta eta bere egoera finantzario lasaiari esker, hitzaldietan, irakurketa-aretoetan eta tabernetan igarotzen zituen egunak
. Horietan, erlijio eta morala eta konbentzio burgesa arbuiatzen zuten beste gazte intelektual erradikal batzuekin elkartu zen
.
1842ko martxoan,
Schelling
liburuxka argitaratu zuen Engelsek, baita Schellingen ikuskera mistikoak zorrotz kritikatzen dituen aipamena ere. 1842ko azaroan, lehen topaketa desatsegina izan zuen
Marxekin
,
Rheinische Zeitung
en bulegoetan, Marx erredaktorea baitzen bertan
. Marxek intelektual erradikalen muturreko artikuluak gaitzesten zituen, besteak beste, Engelsenak,
Koloniako
merkatari liberal batzuen jabetzako egunkaria arriskuan jar zezaketela uste baitzuen
.
Berlindik
Manchesterrera
lekualdatu aurretik ?aitak erabaki baitzuen familiako negozioaren kudeaketan sartzen saiatzea 1842ko urrian zerbitzu militarra amaitu ondoren erradikalismo politikoa alde batera uzteko
?, Engels, ≪gazte hegeliarren≫ partaide gisa, hasi zen
Moses Hessen
kapitalismo politikoaren gizarte-analisiaren eragina nabaritzen, zeinak taldea
errealismo politikotik
komunismorantz
eraman baitzuen
.? Hess bisitatzera joan zen
Britainia Handira
abiatu baino lehentxeago, eta horrek haren teoria komunistenganako joera areagotu zion
.
Manchesterren, Engels herriko mugimendu
sozialisten
,
owenisten
eta
kartisten
berri izan zuen
.?
George Julian Harney
kartisten muturreko kideren eta
James Leach
garai bateko langile eta industrialarien zigorraren adiskide egin zen
.? Aitaren fabrikan lanean jarraitu arren, denbora libreetan burgesiaren konpainia utzi, eta langile-giroetara joaten hasi zen, owendarren egoitzetatik hasita
.? Bestalde,
Thomas Carlylek
, Engelsek miretsitako jakintsu atzerakoi baina intelektual bakarra izanik, kapitalismoari buruzko kritika gogorrengatik eragin zion, kaltegarria baitzen idealizatzen zuen
Erdi Aroko
iraganarekin alderatuz gero
.? Lan batzuetan, Engelsek, izan ere, Carlylek kapitalismoaren aurka egindako lanen aipamen literalak erabili zituen
.
Ume bat ehungailu industrial batean. Engelsek industria-langileen miseria
Manchesterren
, britainiar ehun-zentro handian ezagutu zuen, non aitaren fabrikan lan egin baitzuen.
Manchesterreko langile munduan Engelsen gida ?Alemanian ikasitako teoria filosofikoen funtsezko osagarria
? bere maitale eta lehen maitasun handia,
Mary Burns
, izan zen jatorri irlandarreko langilea, 1823. urte inguruan jaioa eta 1843an ezagutu zuena
.? Hark
Irlandako
immigrazioaren
bizitza gogorrean sartu zuen, eta hiriko langile-klasearen bizi-baldintzen berri eman zion. Hirian zeuden bi munduak ezagutzeak
(industrialenak eta langile-klasearenak) eragin nabarmena izan zuen
filosofiatik
ekonomia politikorako
bilakaeran, 1843ko hasierako lehen lan batean islatu zena, Marxen
Deutsch-franzosische Jahrbucher
en (frantziar-alemaniar Urtekariak) ≪Umrisse zu einer Kritik der Nationalokonomie≫ (Ekonomia politikoaren kritika baten elementuak) artikuluan argitaratua
. Horretan, kontraesan ekonomikoak eta Europako gizarte-krisiak aztertzen zituen, bai teoria filosofiko alemanei buruz zuen ezagutza (
Feuerbach-en
alienazioaren
kontzeptua), bai Manchesterren langile-bizitzari buruz zuen esperientzia erabiliz
. Engelsen aburuz, lan horretan, sistema kapitalistako behartsuek jasaten zuten alienazio-prozesuaren jatorria jabetza pribatua zen (
Proudhonen
Qu'est-ce que la propriete? ou Recherche sur le principe du Droit et du Gouvernment
(Zer da jabetza? edo Zuzenbidearen eta Gobernuaren printzipioari buruzko ikerketa) 1840ko lanak eragindako tesia), zeinak desagertu behar baitzuen
.? Jabetza pribatuaren desagerpenarekin, diruzalekeriarena eta giza esplotazioarena ere iritsiko ziren
. 1845ean
, lan zabalagoa eta gogorragoa argitaratu zuen sistema kapitalistaren miseriari buruz, Manchesterreko lantegietan islatzen zen bezala:
Die Lage der Arbeitenden Klasse in England
(Langile-klasearen egoera Ingalaterran)
. Historia, estatistikak ?horietako asko dokumentazio ofizialetik ateratakoak? eta kritika batzuen nahasketa, liburu hori britainiar
burgesiaren
aurkako akusazio bat zen bere metodoengatik
. Idatziak ?teoria sozialistari buruz Engelsek bakarrik egindako azkena hogeita hamar urtean? balio izan zuen
sozialismo zientifikoaren
egitura osatzeko Hegelengandik jasotako alienazio kontzeptua eta hiri industrialeko langileen egoera materialari buruzko oharrek elkartzeari esker
.? Ideia marxista asko, hala nola klase-banaketaren izaera, kapitalismo industrialaren berezko ezegonkortasuna, burgesiak klase antagonista sortzea eta iraultza sozialistaren saihestezina, dagoeneko, Engelsen lan horretan zeuden
.
Manchesterren ikasi zuen, eta, 1844ko udan, aitaren etxera itzuli zen. Aurretik, bisita laburra egin zion Marxi
Parisen
; hark abegitsu hartu zuen, aurreko bisitaldian ez bezala
.? Handik aurrera, Engels elkarlanean hasi zen harekin
.
1844ean
Marxekin
elkartu zen Bruselan. Elkarrekin
Familia Santua, Alemaniar ideologia
eta
Alderdi Komunistaren Manifestua
(1848) idatzi zituzten. Alemaniara itzuli ondoren, Kolonian, Barmenen eta Palatinatuan izan ziren matxinadetan parte hartu zuen armada errepublikazalearekin (1848). Mugimendu haren hondamendiaren ondoren
Nekazarien gerra
(1850),
Reich-aren eraketarako Kanpaina
(1850), eta
Iraultza eta Kontrairaultza Alemanian
(1851-1852) liburuak idatzi zituen Londresen. 1850etik 1869ra arte bere aitaren lantegian lan egin zuen eta era horretan lagundu ahal izan zion Marxi diru kontuetan. Hizkuntzak ikasi zituen, gizarteen historiak hobeto ezagutzeko, arazo militarrak ikertu zituen eta artikulu ugari idatzi zuen. Berriro Londresa itzulirik, Internazionalean bere lekua hartu eta Alemaniako sozial-demokraziaren garapena hurbiletik zaindu zuen (
Gothako eta Erfurteko programen kritika
, Marxekin batera, 1875-1891). Bere azken obretan teoria landu zuen gehienbat:
Anti-Duhring
(1877),
Izadiaren dialektika
(bukatu gabea),
Familiaren, jabego pribatuaren eta Estatuaren jatorria
(1884),
Feuerbach eta Alemaniako filosofia klasikoaren bukaera
(1888).
Kapitala
burutu zuen, Marxek bukatu gabe utzi baitzuen.
≪
|
Darwinek
natura organikoaren garapena aurkitu duen bezala, Marxek giza historiaren garapenaren legea aurkitu du, hau da, (...) gizakiek politika,
zientzia
, artea,
erlijioa
anintzat hartu baino lehen, jan, edan, bizilekua aurkitu eta jantzi beharra daukate eta, ondorioz, Estatuaren erakundeak, lege irizpideak,
artea
eta erlijioa bera, bizitzeko baliabide materialen produkzioan eta herri bateko aldi bateko ekonomi garapen mailan oinarritu eta bertatik ateratzen eta azaltzen dira, eta ez alderantziz, orain arte esaten izan den moduan.
|
≫
|
?Friedrich Engels, Highgateko hilerrian, Londres, 1883ko martxoaren 17an
|
≪
|
Zenbat eta gehiago saiatu
langilea
gaur egungo egoeratik ateratzen, orduan eta
etsaiago
bihurtzen da
burgesa
. Baina bestalde, langileak nabaritzen du burgesiak gauza baten moduan tratatzen duela, jabetza bat balitz bezala, eta horregatik bakarrik, burgesiaren etsai gisa ageri da. Gaur egungo baldintzetan, langileak, duintasunari eusteko, gorrotoa eta burgesiaren aurkako
matxinada
erabili behar dituela frogatzeko ehunka adibide ditut. Eta grinarik gogorrenaz jabeen
tiraniaren
aurka protesta egin behar izatea langilearen heziketatik ondorioztatzen da, edo askoz hobeto, heziketa faltatik, bai eta
Ingalaterrako
langileari helarazi zaion
irlandar
odol sutsutik ere.
Industriaren garapenarekin batera hasi ziren langileak burgesiaren aurka matxinatzen, eta matxinada horrek zenbait fase izan ditu. Ez dugu hemen fase horien esanahi historiko zehatza aztertuko (...); zenbait gertakariren berri emango dut, Ingalaterrako
proletarioen
ezaugarriak adierazteko.
Lehenengoa, zakarrena, matxinada horren formarik ikaragarriena, delitua izan zen. Langilea beharrean eta premia gorrian bizi zen, eta beste batzuk hobeteo zeudela ikusten zuen. Langileak ez zuen ulertzen, gizartearen alde aberats alferrontzi batek baino askoz ere ahalegin handiagoa egin arren, zegatik jasan behar zituen baldintza txar haiek.
Jabetzarekiko
berezko errespetuari gailentzen zitzaion premia gorria; eta lapurretan zebilen. Industria zabaldu ahala delinkuentziak gora egin zuen, eta urteko atxilotuen kopurua eta kotoiaren kontsumoa lotuta daude.
Baina berehala ulertu zuten langileek metodo horren bidez ezin zitekeela ezer lortu. Gaizkileek nork bere aldetik soilik egin zezaketen protesta, banako gisa soilik, lapurreta eginez, gizarteko ordenaren aurka (...), Langileria burgesiari aurre egiten hasi zen,
makinak
sartzearen aurka egiteko indarra erabili zuenean: hori bat-batean gertatu zen, berez, langile-mungimendua sortu zen modu berean.
|
≫
|
?Friedrich Engels,
Ingalaterrako langileriaren egoera
, 1844
|
|
---|
Kontzeptuak
| |
---|
Lanak
| |
---|
Mugimenduak
| |
---|
Marxistak
| |
---|