Polonia
[1]
(
polonieraz
:
Polska
,
/?p?lska/
ahoskatua), izen ofiziala
Poloniako Errepublika
(
polonieraz
:
Rzeczpospolita Polska
;
kaxubieraz
:
Polsko Republika
;
silesieraz
:
Polsko Republika
),
erdialdeko Europako
herrialdea da, iparraldean
Baltikoaren
eta bi mendiguneren artean (
Sudeteak
eta
Karpatoak
) hedatua. 312.696?kilometro koadroko eremua du
[2]
[3]
eta
2015ean
38.005.614 biztanle zituen
[4]
.
Poloniako Errepublika
|
---|
Rzeczpospolita Polska
|
Ereserkia
:
Mazurek D?browskiego
|
|
|
|
Hiriburua
| Varsovia
52°13′48″N 21°0′40″E
|
---|
Azalera
| 312.683 km²?(
70.
)
Ura
%2,6 eta
Ura
%2,7
|
---|
Punturik altuena
| Rysy
(2.499 m)
|
---|
Punturik sakonena
| ?uławy Wi?lane
(en)
(?1,8 m)
|
---|
Kontinentea
| Europa
|
---|
Mugakideak
| Txekia
,
Alemania
,
Ukraina
,
Eslovakia
,
Bielorrusia
,
Lituania
eta
Errusia
|
---|
|
Gobernu-sistema
| Parlamentarismo
,
Estatu unitario
eta
erdipresidentzialismo
|
---|
Poloniako presidentea
| Andrzej Duda
|
---|
Poloniako Lehen Ministroa
| Donald Tusk
|
---|
Legebiltzarra
| Poloniako Parlamentua
|
---|
Epai autoritatea
| Supreme Court
(en)
|
---|
Harreman diplomatikoak
| Ikusi mapa Wikidatan
|
---|
Zeren kide
| |
---|
|
Biztanleria
| 38.382.576
(2019)
?(
34.
)
117.563 (2020)
|
---|
Dentsitatea
| 122,75 bizt/km²
?(
83.
)
|
---|
Talde etnikoak
| |
---|
Hizkuntza ofizialak
| |
---|
Erabilitako hizkuntzak
| |
---|
Ezkontzeko adina
| genero guztiak
: 15
|
---|
Emankortasun-tasa
| 1,29
(2014)
|
---|
Eskolaratu gabeko umeak
| 228.797
(2014)
|
---|
Derrigorrezko eskolaratzea
| 6-18
|
---|
Bizi-itxaropena
| 77,45122
(2015)
|
---|
Giniren koefizientea
| 30,2
(2018)
|
---|
Giza garapen indizea
| 0,876
(2021)
|
---|
|
BPG nominala
| 524.509.565.263,41 $
(2017)
53.109.291.346,396 (2016)
|
---|
BPG per capita
| 13.863 $
(2017)
1.433 (2016)
|
---|
BPG erosketa botere paritarioa
| 1.136.347.664.117 nazioarteko dolar
(2017)
83.233.979.386 (2016)
|
---|
BPG per capita EAPn
| 29.923,71 nazioarteko dolar
(2017)
2.188,359 (2016)
|
---|
BPGaren hazkuntza erreala
| 2,8?%
(2016)
|
---|
Erreserbak
| 113.267.368.075 $
(2017)
?1.061.169.807 (2016)
|
---|
Inflazioa
| 0,8?%
(2016)
1,3 (2015)
|
---|
|
Sorrera data
:
1918ko
azaroaren 11
eta X. mendea
|
|
Aurrezenbakia
| +48
|
---|
ISO 3166-1 alpha-2
| PL
|
---|
ISO 3166-1 alpha-3
| POL
|
---|
Ordu eremua
| |
---|
Elektrizitatea
| 230 V. 50 Hz.
Europlug
(en)
eta
Type E
(en)
|
---|
Internet domeinua
| .pl
|
---|
Europar Batasuna
,
NATO
,
Nazio Batuen Erakundea
,
Merkataritzaren Mundu Erakundea
,
Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea
(OECD),
Energiaren Nazioarteko Erakundea
,
Europako Kontseilua
,
Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea
,
Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia
eta
Schengengo Hitzarmenaren
kidea da.
Mendebaldean
Alemaniarekin
du muga; hegoaldean.
Txekiar Errepublika
eta
Eslovakiarekin
; ekialdean,
Bielorrusia
eta
Ukrainarekin
; eta iparraldean,
Itsaso Baltikoa
,
Errusiaren
menpeko
Kaliningradeko oblasta
eta
Lituaniarekin
.
Laugarren aroko
glaziazioan
eratutako ordoki zabal batek hartzen du Poloniako lurralde gehiena, hegoaldeko muga inguruko alderdi menditsua izan ezik. Hori dela eta, Poloniaren batez besteko garaiera txikia da, 173 metrokoa (lurralde osoaren?% 75 baino gehiago 200 metrotik behera dago).
Poloniako kostaldea zuzena eta hareatsua da, eta ibaien eta itsasoaren urlasterrek harea eta alubioiak pilatu dituzten alderdietan
aintzirak
eta
zingirak
sortu dira. Kostaldearen ekialdean
Gda?skeko golkoa
dago, eta mendebaldean
Pomeraniakoa
. Ordokiaren iparraldean
hormaguneen
hondakinek eratutako muinoak eta hareazko dunak daude. Alderdi horretan bertan aintzira eta zingira asko dago, eta bi eskualde edo lurralde nagusi bereizten dira:
Pomerania
, mendebaldean, eta
Masuria
, ekialdean.
Poloniako erdialdeko ordokia
Iparraldeko Europako ordokiaren
parte bat da,
Mazovia
,
Polesia
eta
Polonia Handia
lurraldeak hartzen dituena. Ordokiaren eta mendien artean muinoak,
goi-ordokiak
eta ibar zabalak tartekatzen dira:
Polonia Txikia
,
Silesia
… Mea hobi handiko eremua da, eta Poloniako alderdirik jendetsuenetakoa.
Mendiek Poloniako hegoaldeko muga osoa hartzen dute. Mendebaldeko
Karpato
mendien iparraldeko adarrek, alegia,
Beskide
eta
Tatra mendiek
, Poloniako hego-ekialdea eta
Eslovakia
bereizten dituzte. Tatra mendietan dago, hain zuzen ere, Poloniako mendi garaiena: Rysi mendia, 2.499 m.
Sudeteko mendi
biribilek, berriz, Poloniaren eta
Txekiar Errepublikaren
arteko muga egiten dute.
Poloniako ibai guztiek
Itsaso Baltikoan
isurtzen dute ura,
Vistula
(
Wisła
) eta
Oder
(
Odra
) ibai nagusien bidez. Oder ibaiak eta haren adar nagusi
Mendebaldeko Neisse
,
Warta
eta
Note?
ibaiek eratzen duten sareak Poloniako mendebalde osoa ureztatzen du. Bigarren Mundu Gerraren ostetik, Oder ibaiaren behealdeak eta Mendebaldeko Neissek
Alemaniaren eta Poloniaren arteko muga
lerroa egiten dute. Vistulak eta haren adarrek,
San
,
Mendebaldeko Bug
,
Narew
,
Pilica
,
Wieprz
... Eratzen duten sareak Poloniako ekialdea ureztatzen du. Poloniako ibaiek urtean bi aldiz gainezka egiten dute, udaberrian, elurra urtzean, eta udan, uztaileko eurien ondorioz. Ibai horietako askotan ontziz ibil daiteke, eta batzuk, Warta-Oder adibidez,
ubidez
lotuta daude, batetik bestera igaro ahal izateko. Iparraldean
aintzira
ugari daude,
glaziarrek
eratuak.
Poloniako
klima kontinentala
da, tenperatura aldaketa handiekin urtean zehar. Uda bero heze laburrak, eta oso negu hotzak izaten dira. Lurraldea zelaia izanik, norabide bateko edo besteko haizeek baldintzatzen dute klima. Ekialdean nabarmenagoa da hotz-beroaren gorabehera, eta alderdi batzuk elurrak lau hilabetez estaltzen ditu.
Itsaso Baltikoaren
ertzean berriz, klima samurragoa eta egonkorragoa da. Mendietan hotza da. Tenperaturari dagokionez, urtarrileko batez bestekoa 3?°C-koa izaten da, eta -21?°C-koa neguko hotzena. Uztaileko batez bestekoa, berriz, 18?°C-koa, eta 32?°C-koa udako beroena. Euri gutxi egiten du Poloniako ordokian: 600-800?mm urtean (721?mm
Krakovian
eta 530?mm
Varsovian
). Mendialdean, berriz, 1.500?mm euri ere izaten da. Udako hilabeteak dira euritsuenak.
Polonian Europako, Baltiko aldeko eta Errusiako estepako motako landareak hazten dira. Basoak lurraldearen laurden bat baino gehiago hartzen du. Gerrek eragindako hondamendiak, ebaketak, eta lur agorren eta ikatz hobien hedatzeak basoa txirotu eta urritu dute. Baso ugarienak
Karpato
mendietan daude:
pinuak
,
izeiak
eta
alertzeak
. Ordokian
hariztiak
,
pagoak
eta
haltzak
dira nagusi, pinuekin eta belar landareekin tartekatuak alderdi batzuetan. Iparraldeko
zingiretan
hartara egokitutako landareak hazten dira. Poloniako landaredia eta fauna 11 parketan eta 500 barruti berezitan baino gehiagotan babestua dago.
K.o.
II. mendeaz
gero
Vistula
eta
Oder
ibaien arroan bizi ziren
eslaviar
jatorriko leinuek hiri gotortuetan batu eta estatu txikiak sortu zituzten
800
-
960
urte bitartean.
Ezagutzen den lehen agintariak, Piast dinastiako
Mieszko I.ak
(
963
?
992
), eman zion batasuna lurraldeari, eta sarrera
kristautasunari
. Izan ere,
966
. urtean kristau egin zen, eta urte hura hartzen da Poloniaren sorreratzat. Mieszkoren semea,
Bolesław I.a ≪Ausarta≫
(
992
?
1025
) errege izendatu zuten 1025ean, eta harrezkero, monarkia eta kristautasuna herrialdearen batasunaren ezaugarri nagusi bilakatu ziren.
Kasimiro I.ak
(
1034
?
1058
)
Krakovia
hartu zuen hiriburutzat.
Hurrengo bi mendeetako gorabeherek arriskuan jarri zuten Poloniaren batasuna, lurralde batzuk banatuak eta beste batzuk hartuak izan baitziren. Izan ere,
Bolesław III.a
(
1102
?
1138
) erregearen lau semeen artean banatu zen erreinua, eta
Danimarkak
, bestalde,
Pomerania
beretu zuen. Mazoviako dukeek berriz
Ordena Teutonikoko
zaldun germaniarrei laguntza eskatu zieten prusiarrei sarrera eragozteko, eta ondoren Chelmnoko lurraldea eman zien, Vistula ibaiaren behealdeko ekialdean. Teutoi zaldunak beren lurraldea hedatzearen alde borrokatu ziren, eta
Prusia
eta Pomeraniako ekialdea hartu zuten. Halaber,
mongolak
berrogeita hamar urtez sartu-irtenka ibili ziren Poloniako lurraldean.
Ladislao I.a Lokietek
(
1260
?
1333
) batasuna eman zion lurraldeari, baina
Silesia
eta Pomerania galduak ziren.
Kasimiro III.a Handia
(
1333
?
1370
) erregeak berriz ekialderantz hedatu zuen lurraldea (
Ruthenia
,
Volinia
), eta
1364an
Krakoviako unibertsitatea zabaldu zuen.
1370ean
Luis Anjoukoa
,
Hungariako erregea
, izendatu zuten Poloniako errege. Piast dinastiak
1386
. urtea arte izan zuen aginpidea,
Lituaniako
Ladislao Jagellon
dukea Piast dinastiaren oinordekoarekin ezkondu eta Jogalia dinastiari bide eman zion urtea arte, hain zuzen ere.
Jagellon dinastia: 1386-1572
aldatu
Jagellon dukea katoliko egin zen eta Poloniako errege izendatu zuten:
Ladislao II.a
(
1386
?
1434
). Hala, ezkontza haren bidez, Poloniak eta Lituaniako dukerriak Europako estatu ahaltsuenetako bat osatu zuten,
Poloniar-Lituaniar Batasuna
,
Baltikotik
Itsaso Beltzaraino
, eta
Adriatikotik
Altai mendietaraino
hedatu zena.
Jogalia dinastiako
erregeek aurre egin behar izan zieten, besteak beste,
otomandarrei
eta
Moskuko Printzerriari
. Aipatzekoa da Ladislao II.a Jagellon Lituaniako printzeak eta poloniar aliatuek
1410ean
Ordena Teutonikoko
zaldunen artean,
Grunwaldeko guduan
, eragin zuten sarraskia, hartan amaitu baitzen germaniarrek Itsaso Baltiko aldean zuten nagusigoa.
Sigismundo I.a
Zaharra
(
1506
?
1548
) eta
Sigismundo II.a Augusto
(
1548
?
1572
) erregeen agintaldiak izan ziren Poloniako urterik oparoenak:
humanismoaren
zabalkundea, erlijio askatasuna eta ekonomiaren gorakada. Kulturak gailurra jo zuen
Nikolas Kopernikori
eta Krakoviako unibertsitateari esker.
1569an
,
Lublinen
, Poloniak eta Lituaniak Dieta eta errege bakar baten aginpidea onartu zuten.
Jagellon dinastiako azken erregea, Sigismundo II.a (1548?1572), oinordekorik gabe hil zen. Aurrerantzean erregea Poloniako nobleziak aukeratuko zutela erabaki zen, eta erregearen aginpidea nobleziarenaren mendean geratu zen.
Vasa etxeko
erregeen aginpidean Poloniako erreinua hondamendira eraman zuten gerrak izan ziren
kosakoen
, errusiarren,
otomandarren
eta
suediarren
aurka. Erreinua deseginez joan zen, lurralde asko galdu ziren, eta bien bitartean, ekonomiak hondoa jo zuen. Egoera hura are larriago bilakatu zen
XVIII. mendean
, eta Polonia auzo-herri indartsuen mendean geratu zen. Lurraldea hiru aldiz banatua izan ondoren, Poloniako erreinua guztiz desegin zen.
1772
an,
Austriak
,
Errusiak
eta
Prusiak
Poloniako lurraldea beren artean banatzea erabaki zuten, eta Poloniaren laurden bat baino gehiago hartu zuten. Gainerakoa Errusiaren babes-herri bilakatu zen.
1791
. urtean Poloniako abertzaleek, erregearen onespenarekin, konstituzio bat ezarri zuten. Errusiako gudarostea Polonian sartu zen, eta urtebete geroago, Errusiak eta Prusiak
Poloniako lurraldearen bigarren banaketa
egin zuten.
1794an
Tadeusz Ko?ciuszko
poloniar abertzaleak
matxinatzera deitu zuen
, baina errusiarrek gogor zapaldu zuten matxinada.
Hirugarren banaketa
1795
. urtean egin zen, Austriak, Prusiak eta Errusiak Poloniako lurralde osoa banatzea hitzartu zutenean. Polonia desegina zen.
1807an
Napoleonek
Varsoviako Dukerri Handia
sortu zuen, Prusiak eta Austriak 1795ean hartutako lurraldeetan.
1815ean
Napoleon garaitua izan ondoren
Vienako Batzarrak
berriro banatu zuen lurraldea:
Austriar Inperioari
Galitzia
eta
Lodomeria
eman zizkion, Prusiari
Posnania
,
Krakovia
errepublika aske egin zuen, eta gainerako lurraldeez
Poloniako Erresuma
osatu zuen, Errusiako tsarraren ordezkarien aginpidean geratu zena. Hurrengo urteetan poloniarrak burujabetasuna eskuratzeko asmoz matxinatu ziren,
1830ean
Errusiaren aurka,
1846an
Prusiaren aurka eta
1863an
berriro ere Errusiarren aurka. Matxinadak gogor zapaldu ziren eta Errusia Poloniako abertzaletasuna eta kultura desegiten ahalegindu zen. Poloniar asko
Mendebaldeko Europako
beste herrialde batzuetara joan ziren ihes. Bestalde, Austriak Galitzia-Ruteniari autonomia eman zion, eta Poloniako kulturaren babesleku bihurtu zen.
XIX. mendearen
bukaeran lehen alderdi politiko eta higikunde abertzaleak sortu ziren.
Lehen Mundu Gerra
bitartean,
1916an
,
Austria-Hungariako Inperioak
eta Alemaniak Poloniako estatua osatu zuten Errusiaren mendean zegoen Poloniako zatian, Poloniako gudarosteak haien alde egin zezan. Poloniarrak, ordea, Austriaren eta Alemaniaren aurka matxinatu ziren.
Lehen Mundu Gerra amaitu zenean,
1918an
,
Versaillesko Itunak
Poloniaren burujabetasuna eta askatasuna onartu zituen, baita itsasora aterabidea (
Gda?skeko
igarobidea) izateko eskubidea ere. Urte horretan bertan
Jozef Piłsudski
poloniar abertzale eta gerrako heroiak Poloniako Bigarren Errepublika aldarrikatu zuen.
1920
-
21
urteetan, ekialdeko muga zela eta, gerra egin zuten poloniarrek eta
Armada Gorriak
. Gerraren ondoren Poloniak laguntza-hitzarmenak izenpetu zituen
Frantzia
eta
Errumaniarekin
, eta Errusiarekin batera bi herrialdeen arteko muga berria finkatu zuen.
1926an
Jozef Piłsudskik
estatu kolpe
bat jo zuen, eta
1935
arte
diktadura
ezarri zuen Polonian.
1939
an
Hitlerrek
,
Danzig Hiri Askea
Alemaniarentzat nahi zuela-eta, Poloniako mendebaldea hartu zuen:
Bigarren Mundu Gerraren
hasiera izan zen. Aldi berean,
Sobietar
gudarostea ekialdetik sartu zen. Hala, Hitlerrek eta
Stalinek
Poloniako lurraldea bi herrialdeen artean banatu zuten. Stalinen aginduz, 20.000 inguru poloniar hil zituzten. Horien artean, 4.500 militarrak ziren,
1943an
Katingo hilobietan
aurkitu zirenak. Bien bitartean, Poloniako errepublikako gobernua
Frantziara
eta, gero,
Erresuma Batura
erbesteratu zen.
1941ean
Alemaniako gudarostea Sobietar Batasunean sartu zenean Polonia osoa
nazien
mendean geratu zen. 1943ko apiril-maiatzean
Varsoviako ghettoa
matxinatu zen. Alemaniarrek sarraski izugarria eragin zuten
juduen
artean, eta bizirik atera zirenak
sarraski-esparruetara
eraman zituzten. Bigarren Mundu Gerran zehar alemaniar naziek ia 6 milioi poloniar eta judu hil zituzten.
1944ko
abuztuaren lehenean Varsoviako biztanleek matxinada deia egin zuten, handik hurbil zegoen Sobietar Batasuneko gudarostea laguntzera joango zelakoan, baina sobietarrek ez zuten esku hartu eta alemaniarrek hiria menderatu zuten. 1944-
1945
urte bitarteko neguan Sobietar Batasuneko gudarosteak alemaniarrak Poloniatik egotzi zituen eta behin-behineko gobernu bat ezarri zuten, komunisten agindupean. 1945eko otsailaren 4 eta 11 bitartean,
Jaltako Konferentzia
egin zen Iranen. Bertan, Stalin, Churchill eta Roosevelt presidenteek Poloniarako muga berriak aztertu zituzten.
Poloniako Herri Errepublika
aldatu
1945
eko
abuztuaren 2an
, Bigarren Mundu Gerra amaitu ondoren,
Estatu Batuek
,
Erresuma Batuak
eta
Sobietar Batasunak
Poloniaren muga berriak finkatu zituzten
Potsdamen
. Erabaki horren arabera, Poloniak 179.460?km² galdu zituen ekialdean, Sobietar Batasunaren alde, eta 102.555?km² beretu zituen mendebaldean, Alemaniaren kaltetan.
1947ko
hauteskundeetan,
komunistek
botoen?% 90 eskuratu zituzten, eta
Bolesław Bierut
izendatu zuten Poloniako Herri Errepublikako lehendakari.
1952
an, Legebiltzarrak konstituzioa onartu zuen eta Poloniako ekonomia eta politika Sobietar Batasunaren eredura antolatu zen.
Eliza katolikoak
, gizartean oso errotua baitzen, komunisten aurkako abertzaletasuna bultzatu zuen, eta gobernuak
Wyszy?ski kardinala
atxilo hartu zuen
1953an
.
1956an
matxinada bat izan zen
Pozna?en
. Egoera baretzeko, alderdi komunistak
Gomułka
ezarri zuen lehendakari, eta gobernuak jarrera bigunagoa hartu zuen, bai ekonomian, bai erlijioan.
1965tik
aurrera, Europako mendebaldeko herrialdekiko merkataritza harremanak sendotuz joan ziren. Hala ere,
1968an
intelektualak eta
1970an
Baltikoko
ontzioletako langileak matxinatu ziren. Gobernuak langileen aurka tiro egitea agindu zuen, eta krisia sortu zen Poloniako Langileen Alderdi Batuan (PLAB).
Edward Gierek
izendatu zuten alderdiko buru Gomulkaren ordez, baina erregimenak krisi gehiago izan zituen, ustelkeriagatik eta PLAB barruko tira-birengatik.
1976an
berriz ere grebak izan ziren. Gobernuak ez zuen su armarik erabili grebalariak zapaltzeko, baina bai espetxe zigor gogorrak ezarri.
1979an
,
Joan Paulo II.a
Aita Santuak
bere jaioterria bisitatu zuen, harrera egitera atera zitzaion jendetza handiaren artean.
1980ko
abuztuan, Gda?sken, Lenin
ontzioletako
lanuztea greba orokorra bihurtu zen, eta gobernuak ez zuen negoziatzea beste aukerarik izan. Bi hilabete geroago, gobernuak
Solidarno??
sindikatua ezagutu zuen. Ordurako bazituen 10 milioi kide. Gero Nekazarien Solidarno?? sortu zen, hiru milioi nekazariren ordezkari. PLABek krisi gehiago izan zituen,
Wojciech Jaruzelski
jenerala ?Lehen Ministroa orduan? alderdiko idazkari nagusi izendatu zuten arte.
1981eko
abenduan, Jaruzelskik gerra egoera agindu zuen, Solidarno?? legez kanpo utzi zuen, eta sindikatuko buruzagiak klandestinitatera behartu zituen. Eliza katolikoaren bitartekaritzaz, gobernua eta Solidarno??eko ordezkariak negoziatzen hasi ziren
1989an
, Sobietar Batasunean
Perestroika
hasi zenarekin batera.
1989ko
hauteskundeetan, PLABk oposizioarekin negoziatutako ordezkaritza besterik ez zuen lortu. Jaruzelski jeneralak gobernua PLABekin osatzea proposatu zion Solidarno??i, baina sindikatuak ez zuen onartu proposamena. Solidarno??eko kide moderatu bat,
Tadeusz Mazowiecki
, izendatu zuten Europako
bloke sozialistaren
lehenengo gobernu ez komunistaren Lehen Ministro. Polonia harremanetan hasi zen berriro
Vatikanoarekin
eta
Israelekin
.
Estatu Batuek
eta
Alemania Federalak
diru laguntza eskaini zioten.
Alemaniaren birbateratzeak
kezka sortu zuen, mugak zirela eta, baina azkenean Bigarren Mundu Gerraren ondoren ezarritako muga berak berretsi ziren. 1989ko abenduan, Legebiltzarrak Poloniako Errepublika izena berreskuratzea onartu zuen.
1990eko
urtarrilean, PLAB desegin egin zen, eta beste alderdi bat sortu zen, bitan banatu zena: Poloniako Errepublikako Sozialdemokrazia, batetik, eta Poloniako Batasun Sozialdemokrata, bestetik. 1990eko urtarrilean, gobernuak ekonomia doitzeko programa bat jarri zuen abian,
Nazioarteko Diru Funtsarekin
hitzarturik. Hilabete hartan bertan, Poloniak
Europako Kontseiluan
sartzeko eskaria egin zuen, eta
Europako Ekonomia Erkidegoarekin
negoziatzen hasi zen.
NATOn
sartzeko bi baldintza jarri zizkioten: ekonomiaren erreforma eta armen birmoldaketa. 1990eko maiatzean, Mazowieckiren aurkako lehen greba deitu zen, Gda?sken ostera.
Lech Wał?sak
“bere langile jatorria ahazteaz“ akusatu zuen Lehen Ministroa. Solidarno?? zatituz joan zen, agintean aritzeaz. Uztailean, alderdi politiko bihurtu zen, harik eta, azkenik, zenbait alderditan banatu zen arte.
1990eko abenduan, lehendakaritzarako hauteskundeetan, Wał?sa atera zen garaile, botoen?% 75 eskuratuta.
1991ko
abuztuan, Lehen Ministro berriak,
Jan Krzysztof Bieleckik
, bere karguaren dimisioa eman zuen, eta trantsizio politikoa krisian jarri zuen. 1991ko abenduan,
Jan Olszewski
izendatu zuten Lehen Ministro.
1992ko
urtarrilean Solidarno??ek greba deia egin zuen, elektrizitate, gas eta berokuntza tarifen gorakadaren aurka. Wał?sak gobernu berria era zedin eskatu zuen, Olszewskirengan konfiantzarik ez zuelako. Ekainaren erdialdean, Legebiltzarrak, Wał?saren proposamena onartuta, Batasun Demokratiko alderdiko
Hanna Suchocka
izendatu zuen Lehen Ministro, zazpi alderdiren koalizioaren laguntzaz. Suchockak diruaren kontrol zorrotza aplikatu zuen eta 600 bat enpresa estatal enpresa pribatu bihurtzeko prozesua bultzatu zuen.
1993ko
otsailean, bestalde, Wał?sak,
Elizaren
presioari amore emanez,
abortatzeko
eskubidea baliogabetu zuen. Suchockaren politika sozialarekin pozik ez zegoela eta, Solidarnoscek gobernuaren aurkako zentsura mozioa bultzatu zuen. Azkenik, mozioa boto baten aldez onartu zen, eta legegintzarako hauteskunde aurreratuak deitu ziren. Hauteskundeetan, erregimen komunistaren alde zeuden sektore politikoak atera ziren garaile ?Ezker Demokratikoaren Aliantza, batetik, eta Nekazari Alderdia, bestetik?, 100 eserlekutatik 73 eskuratuta. Walesak Nekazari Alderdiko
Waldemar Pawlak
izendatu zuen Lehen Ministro.
1994an
tira-bira ugari izan zen lehendakariaren eta gobernuaren artean. Haatik, ekonomiaren liberalizazioaren aldeko politika ez zen ezertan aldatu, baina, hori bai, erreforma batzuen erritmoa moteldu egin zen, eragin soziala gutxitzearren. Komunista ohien itzulera
1995eko
azaroan biribildu zen, lehendakaritzarako hauteskundeetan
Aleksander Kwa?niewski
atera baitzen garaile ?botoen?% 52 eskuratuta?, Walesaren kaltean. Walesaren lehendakaritzarako kanpaina komunismoaren gaitzespenean eta balio kristauen goresmenean oinarritu zen, abortua debekatzeko beharra behin eta berriro azpimarratuz. Hasieran, Josef Olesky Lehen Ministro berriaren gobernuak ez zuen aldaketarik izan. Baina
1996ko
urtarrilean, Oleskyk (komunista ohia) bere kargua utzi behar izan zuen, Barne ministroak Sobietar Batasuneko
KGBri
informazioa eman izanaz akusatu zuenean. Hurrengo hilabetean,
Włodzimierz Cimoszewiczek
hartu zuen Lehen Ministro kargua.
Zenbait alderditako eskuineko adarrek ?politika sozial kontserbadore baten alde eta komunismoaren aurka egoteak batzen zituena? koalizio bat eratu zuten,
Marian Krzaklewskiren
gidaritzapean: Hauteskunde Ekintza Elkartasuna.
1997ko
legebiltzarrerako hauteskundeetan, Hauteskunde Ekintza Elkartasunak Ezker Demokratikoko Batasuna menderatzea lortu zuen, botoen %33,8 eskuratuta.
Jerzy Buzek
, Hauteskunde Ekintza Elkartasunaren programa ekonomikoaren diseinatzailea, Lehen Ministro izendatu zuten.
1999an
Poloniako parlamentuak NATOn sartzea erabaki zuen. Bestalde,
Europar Batasuneko
sarrera prestatzeko, hainbat neurri hartu ziren eta horrek langabezia handiatzea ekarri zuen ondorioz.
2004an
sartu zen Polonia, azkenik, Europar Batasunean. Poloniarrek jakin zutenean EBko herritar berriek zazpi urte itxaron beharko zutela Batasuneko beste herrialdeetara joateko, areagotu egin zen jendearen eszeptizismoa. 2004an Polonia izan zen
Irakeko Gerran
estatubatuarren alde egin zuen Europa kontinentaleko herrialde bakarra.
Gobernua eta administrazioa
aldatu
Banaketa administratiboa
aldatu
1999ko
urtarrilaren 1etik indarrean dagoen antolakuntzaren arabera, Polonia 16 eskualde edo
voivoderritan
banaturik dago eta horiek 379
powiat
edo konderri dituzte.
Polonia, 38.005.614 biztanlerekin
[4]
, Europako zortzigarren herrialderik populatuena da eta
Europar Batasuneko
seigarrena. Biztanleen banaketa ez da berdina alde guztietan. Leku batzuetan ?ipar-ekialdean, adibidez? oso jende gutxi bizi da, eta beste batzuetan, berriz ?
Silesiako
industria eta meatzaritza eremuan, adibidez? biztanle dentsitatea aurrekoaren halako zazpi da. Hiriburuaz gainera,
Krakovia
(756.183 biztanle),
Lodz
(737.098 biztanle),
Wroclaw
(632.996 biztanle),
Poznan
(551.627 biztanle),
Gdansk
(456.967 biztanle) eta
Szczecin
(405.606 biztanle) dira hiri nagusiak. XX. mendearen bukaeran, Polonian berrogei hiritik gora zeuden 100.000 biztanle baino gehiagorekin. Biztanleen %62 bizi dira hirietan.
Poloniako gizataldeei dagokienez,
XX. mendean
zehar aldaketa handiak gertatu dira. Bi mundu gerren arteko urteetan, gutxiengo taldeak biztanleen %30 ziren.
Bigarren Mundu Gerran
, ordea,
naziek
gutxiengo horietako asko ?
juduak
batez ere? deuseztatu zituzten, eta ahal izan zutenek emigratu egin zuten, bai gerra bitartean bai gerra ondoren ere. Gerraren ondorengo muga-aldaketek ere giza talde horietako batzuen ?alemaniarrak batez ere? galera ekarri zuen.
Hori dela eta, XXI. mende hasieran biztanle gehien-gehienak poloniarrak ziren (% 93,52 2011n). Gutxiengoen artean, silesiarrak (% 1,09)
alemaniarrak
(% 0,28),
ukrainarrak
(% 0,12) eta
bielorrusiarrak
(% 0,12) dira talde handienak
[7]
; horiez gainera,
eslovakiarrak
,
txekiarrak
,
lituaniarrak
,
ijitoak
eta juduak ere daude.
Erlijio nagusia
katolizismoa
da alde handiaz. Gainerakoak
ortodoxoak
,
protestanteak
eta
juduak
dira.
Bigarren Mundu Gerraren
aurretik judu asko zeuden, baina gerran
naziek
milaka eta milaka hil zituzten. Eliza katolikoak politikan, kulturan eta ekonomian duen eragina ez du berdinik beste herrialdeetan. Historian zehar, katolizismoa izan da poloniarren nortasunaren eta nazioaren batasunaren ezaugarri nagusietako bat, sortaldeko eta mendebaldeko auzo ahaltsuen erasoen aurrean. Aipagarria da
1522az
geroztik izandako lehen
Aita Santu
ez italiarra poloniar bat izan zela,
Karol Wojtyla
krakoviarra (Joan Paulo II.a)
Bigarren Mundu Gerraren
ondoren, Poloniako ekonomia
sobietar
ereduaren arabera antolatu zen, eta produkzio bitarteko gehienak, baliabideak, garraioa, finantzak eta komertzioa nazionalizatu ziren. Jabetza pribatuak nekazaritzan, eskulangintzan eta zenbait zerbitzutan baizik ez zuen iraun. Industria izan zen ekonomiaren eragile nagusia, nekazaritzaren eta eraikuntzaren aurretik. Baina
1970eko hamarkadatik
aurrera, Poloniako ekonomiak eragozpen eta traba handiak izan zituen: uzta pobreak, industria langileen matxinadak, atzerapen teknologikoa,
inflazioaren
gorakada, kanpo zor handia. Arazo ekonomikoak areagotu egin ziren hurrengo hamarkadan, eta neurri batean, erregimen komunistaren erorikoa eragin zuten.
1989an
, gobernu koalizio batek hartu zuen aginpidea,
Solidarnosc
(
Elkartasuna
) sindikatuaren gidaritzapean. 1989ko abenduan, gobernuak berrikuntza programa bat prestatu zuen, Polonia merkatu libreko ekonomiaren bidean jartzeko. Aldaketa horrek langabezia handia ekarri zuen, lansariak beheratu egin zituzten eta
barne produktu gordina
?% 18,3 erori zen. Aurreneko kolpearen ondoren, ekonomia suspertzen hasi zen:
1992an
barne produktu gordina?% 2,6 igo zen,
1993an
?% 3,8,
1994an
?% 5 eta
1995ean
?% 6,2. Industria produkzioa handitzea, langabezia gutxitzea, inflazioak behera egitea eta erosteko ahalmena handitzea, merkatu ekonomiara igaro izanak izandako arrakastaren erakusgarri ziren.
XX. mendearen
bukaeran, biztanleria aktiboaren erdia sektore pribatuan ari zen.
Polonia Europako nekazari herrialde nagusietako bat izan arren, ez da behar beste
labore
eta
landare olio
ekoizteko gauza, eta Europako ekialdeko beste herrialde batzuekin alderatuta, nekazaritzako emaitzak ez dira oso handiak. Erregimen komunistaren garaian, Poloniako nekazaritza sektore sozializatuetan eta pribatuetan antolatu zen; baserrien?% 70 enpresa pribatu txikiak ziren, eta produkzio osoaren?% 80 lortzen zuten. Lur emankorrenak erdialdean daude, baina baserri hoberenak hegoaldeko goi-ordoki apaletan eta mendi mazeletan daude. Batez ere laboreak (
zekalea
,
garia
,
garagarra
eta
oloa
),
erremolatxa
,
patatak
,
sagarrak
,
marrubiak
,
arakatzak
,
koltza
hazia,
linazia
eta
tabakoa
egiten dira. Abeltzaintzan
behi
hazkuntzak du batez ere garrantzia, eta haragi eta
esnekien
industria sare zabala eraiki da horren inguruan. Basoak (
pinuak
,
izeiak
,
haritzak
,
pagoak
,
makalak
eta
urkiak
) lurraldearen?% 30 hartzen du, eta zur asko ateratzen da
Silesiako
eta
Karpatoetako
paper fabriketarako.
Arrantzak
, bestalde, gero eta pisu handiagoa du ekonomian. Batez ere
bakailaoa
,
sardinzarra
,
ezpata-arraina
eta
txibia
harrapatzen dira. Ontzi gehienak
Okhotskeko itsasoan
aritzen dira, eta portu nagusiak
?winouj?cie
,
Kolobrzeg
,
Darłowo
,
Ustka
,
Wladyslawowo
,
Puck
eta
Hel
dira.
Meatzaritzak
herrialdeko biztanle aktiboen?% 3 hartzen du.
Harrikatz
erauzketa da sektore nagusia, eta munduko ikatz ekoizle handienetako bat da Polonia. Dena dela, ikatz produkzioa asko gutxitu da XX. mendearen azkeneko hamarraldietan (266 tona urtean
1980ko hamarkadaren
bukaeran, eta 132 tona urtean
1990eko hamarkadaren
hasieran). Polonia, gainera,
sufre
ekoizle handia da (3 milioi tona urtean). Ikatzaz eta sufreaz gainera,
lignitoa
,
kobrea
,
beruna
,
zinka
,
magnesita
eta
gatza
ere ekoizten dira. Bestalde, XX. mendearen azken hamarraldian, 1,3 milioi upel
petrolio
eta 4.000 milioi m3
gas natural
ekoizten zituen urtero.
Bigarren Mundu Gerra baino lehen, Poloniako industriaren sektore nagusiak ehungintza,
siderurgia
, kimika, janari industria eta makineria ziren. Gerra ondoren, sektore horiek zabaltzen jarraitu zuten bitartean, beste produktu batzuk sortzen hasi ziren: petrokimikak, makina lanabesak, ekipo elektronikoak, ontziak, ongarriak eta kobrea. Industria inbertsio handienak
Silesia Garaian
, Varsovian,
Lodzen
eta Krakovian egin ziren, baina hiri txikiagoetara eta herrietara industria zabaltzeko ahaleginak ere egin ziren.
XX. mendearen bukaerako industria produktuen artean, aipagarriak dira
zementua
,
altzairu
gordina, ibilgailuak, garbigailuak eta hozkailuak. Industria astuna ?siderurgia batez ere? ikatz aberastasunari esker garatu zen, eta, horregatik, industria nagusiak Silesiako ikatz hobien ondoan eraiki ziren:
Katowice
,
Stalowa Wola
eta
Cz?stochowa
hirietan besteak beste. Ontziola inportantenak
Gdansken
daude. Poloniako industriaren arazo larrienetako bat, zaharkitua geratzeaz gainera, kutsadura da, sortzen duen kutsadura handia alegia. Silesiako siderurgiaren ingurua, adibidez, Europako kutsatuenetakoa da. Energia gehiena, berriz, ikatzez hornitutako
zentral termikoetan
sortzen da.
Poloniako kultura, eslaviarra jatorriz, beste kultura askoren ekarriek aberastu dute
X. mendea
ezkero.
Kristautasunarekin
batera,
Mendebaldeko Europako
zibilizazioaren ezaugarri batzuk jaso zituen
Italia
,
Frantzia
,
Alemania
eta
Bohemiatik
batez ere.
Errenazimentuan
nobleziak eta goi mailako klaseko merkatariek
Grezia
eta
Erromako
antzinako kulturak ezagutu zituzten, eta
Lituaniarekiko
batasunak, bestalde, ekialdeko kulturaren eraginari sarrera erraztu zion. Poloniako zientzialari nagusiak, Errenazimentuan
Nikolas Koperniko
, eta
XX. mendean
Jan Łukasiewicz
logikaria izan dira. Poloniako musikagile ospetsuena
Frederic Chopin
izan da. Chopinek
pianorako
idatzi zituen bere lan gehienak, Poloniako herri musikan oinarri harturik:
polonesak
,
mazurkak
… Halaber, aipatzekoak dira XX. mendean
Ignacy Paderewski
eta
Arthur Rubinstein
musikari eta piano-jotzaile bikainak, eta musikagile ospetsuenen artean,
Karol Szymanowski
eta
Krzysztof Penderecki
.
Zinemagintzan
, berriz, mundu osoan dira ezagunak
Andrzej Wajda
,
Andrezj Munk
,
Roman Polanski
eta
Krzysztof Kie?lowski
zinema zuzendarien filmak.
Literaturan aipatzekoak dira,
XIX. mendearen
lehen erdian,
Adam Mickiewicz
,
Juliusz Slowacki
eta
Zygmunt Krasinski
poetak, eta XX. mendean,
Henryk Sienkiewicz
,
Władysław Stanisław Reymont
,
Czesław Miłosz
eta
Wisława Szymborska
Literaturako Nobel sariaren
irabazleak.
Poloniako jai egunak 1951ko lege batek araututa daude
[8]
. 2011n zenbait aldaketa sartu zen.
eguna
|
euskaraz
|
polonieraz
|
Urtarrilaren 1a
|
Urteberri-eguna
|
Nowy Rok
|
Urtarrilaren 6a
|
Epifania
|
Objawienie Pa?skie
(
Trzech Kroli
)
|
|
Pazko Igandea
|
Niedziela wielkanocna
|
|
Pazko Astelehena
|
Poniedziałek wielkanocny
|
Maiatzaren 1a
|
Langileen Eguna
|
?wi?to Pracy
|
Maiatzaren 3a
|
Konstituzioaren eguna
|
?wi?to Narodowe Trzeciego Maja
|
|
Mendekostea
|
Zesłanie Ducha ?wi?tego
|
|
Corpus Christi
|
Bo?ego Ciała
|
Abuztuaren 15a
|
Mariaren Jasokundea
|
Wniebowzi?cie Naj?wi?tszej Maryi Panny
|
Azaroaren 1a
|
Domu Santu eguna
|
Wszystkich ?wi?tych
|
Azaroaren 11
|
Independentziaren jaia
|
Narodowe ?wi?to Niepodległo?ci
|
Abenduaren 25a
|
Eguberria
|
Bo?e Narodzenie
|
Abenduaren 26a
|
Eguberri biharamuna
|
Drugi dzie? Bo?ego Narodzenia
|
|
Poloniako Tourra
[9]
1928. urtetik egiten da. 1993. urtera arte ez zen txirrindulari lasterketa profesionala. Azken urtetotan, eta bereziki XXI. mendeko bigarren hamarkadatik aurrera lasterketa garrantzitsuagoa bihurtu da. Laurent Brochard,
Peter Sagan
edota
Ion Izagirre
k irabazi dute lasterketa hau.
Remco Evenepoel
gazteak, bere ohiko erakuztaldi bat egin zuen eta 2020ko edizioa bereganatu egin zuen.