| Indianoj
|
|
| etno
? population group ? grupo de homoj
|
| Indi?enaj popoloj
? Amerikanoj
|
| ?tatoj kun signifa populacio
|
|
|
|
La proporcio de indi?enaj lo?antoj en Ameriko hodia? (procento de la loka lo?antaro)
Pentra?o de 1904 prezentanta la diversajn etnojn de la indianoj
Indianoj
estas la nomo de la pralo?antoj de
Ameriko
(anta? la alveno de la
e?ropa
koloniado
) kaj de ties posteuloj. Tiu vorto aludas al multaj
triboj
,
?tatoj
, kaj
etnaj grupoj
, el kiuj multaj ankora? nun ekzistas kiel politikaj komunumoj. Nur
inuitojn
ne inkluzivas la vorto "indianoj".
La vorto
"indiano"
devenas de la erara opinio de
Kristoforo Kolumbo
kaj la unuaj e?ropaj vizitantoj, kiuj voja?inte okcidenten ser?inte vojon al
Hindio
, albordi?is en Ameriko kaj opiniis la indi?enojn lo?antoj de Hindio:
indio
estas la
hispana
vorto por "hindiano". E? post kiam oni sciis pri la eraro, la nomo estis konservita.
?uste pro tio, ke la nomo "indiano" bazi?as je misidentigo, multaj
indianoj
mal?atas esti tiel nomataj. Kontra?e al e?ropanoj alvenintaj poste oni nomas ilin anka? "indi?enoj" a? "pralo?antoj" de Ameriko.
Jam en la unuaj jaroj post la alveno de Kolumbo e?ropanoj komprenis, ke la indianoj en norda kaj suda Amerikoj apartenis al multaj diversaj etnoj, kiuj kulture tre malsamis.
Amerikaj popoloj neniam sentis sin unui?inta grupo anta? la
19-a jarcento
, sed nur parto de sia
tribo
a? foje de portempa alianco. Dum la evoluo de la
persekutoj
kaj
genocidoj
fare de la blankuloj, la nordamerikaj etnoj pli kaj pli gajnis tian gruposenton. Nuntempe en
Usono
indianoj uzas por si mem la
anglajn
vortojn
american indian
(amerikana indiano) a?
native american
(denaska amerikano), inter kiuj la unua esprimo estis ?efe de politike agademaj
homrajtuloj
[1]
, kaj anka? la plej komplika
indi?enaj popoloj de Ameriko
. En
Kanado
oni kutimas diri
first nations
(unuaj nacioj).
Kontra?e al la termino
indianoj
,
denaskaj amerikanoj
inkluzivas
inuitojn
,
aleutojn
kaj
jupikoj
el
Alasko
kaj la nordkanada
arkto
. Ili alvenis en Ameriko multe pli poste ol la indianoj kaj estas
genete
kaj
kulture
tre malsamaj. Same validas por la
indi?enoj
de
Havajo
,
usona Samoo
kaj la
Paskinsulo
. Pro tio, oni kutime ne nomas ilin
indianoj
, kiel anka?
mestizojn
, la posteulojn de e?ropanoj kaj indianoj.
La
sudamerikajn
indianojn oni nomas kutime en la
hispana
pueblos indigenas
(indi?enaj popoloj), ?ar la vorto
indios
veturigas negativan ideon. En la
germana
tamen, la vorto
indios
, uzata nur por la sudamerikaj indianoj, tute ne havas tian fisenson. En la
brazila
portugala
la vorto
indio
signifas
indi?enon
, oni distingas inter ?indio latinamericano“, ?indio africano“ kaj ?indio australiano“.
Indianoj en
Kalifornio
,
1916
Ankora? anta?nelonge oni supozis, ke tiuj popoloj alvenis anta? ?irka? 12.000 jaroj en Ameriko, sed pli novaj
arkeologiaj
malkovroj atestas la unuajn migradojn anta? ?irka? 40.000 jaroj. Veninte de
Siberio
ili transirintus la
beringan markolon
tiam glacii?intan por enlo?i la amerikan kontinenton.
Aliaj teorioj supozas ke popoloj
oceaniaj
navigaciintaj tra la
Pacifiko
alvenis kaj eklo?is en Sudameriko. Tia teorio estas esprimita interalie de
Paul Rivet
(kunfondinto de la
Musee de l'Homme
, muzeo de la homo, en Parizo).
La
arkeologo
Dennis Stanford
supozas, ke e?ropanoj estas la prauloj de la indianoj.
Mormonanoj
kredas, ke la
lamanidoj
, la? la
libro de Mormono
prauloj de la indianoj, estas posteuloj de la
judoj
.
Indianoj mem diras, ke ili ?iam vivis tie.
Multnombraj estis la triboj kaj popoloj de Norda Ameriko
Notindas malkovroj, kiuj kontra?staras la ?eneralan skemon pri la koloniado de la Amerikoj fare de la indianoj. Iuj fakuloj opinias, ke la popoloj havas diversajn devenojn:
Alia nesolvita afero estas la dato de la alveno de la pralo?antoj. La trova?oj de la arkeologoj estas pli kaj pli malnovaj
[4]
:
Indiana patrino kun bebo,
1917
Indianoj ?iam adapti?is al la medio. Ili i?is
fi?kaptistoj
,
nomadaj
?asistoj-kolektistoj
a?
agrokulturistoj
. Ili kreskigis plantojn kiel
maizon
,
kukurbojn
kaj
terpomojn
. En
meza
kaj
suda Ameriko
indianoj kreis urbajn altajn
civilizojn
, kiuj plejparte estis neniigitaj nur de la
hispanaj
koloniistoj
.
Teno?titlano
, la ?efurbo de la
azteka
imperio
estis anta? la detruo fare de la trupoj de
Hernan Cortes
unu el la plej grandaj urboj en la mondo, pli granda ol la tiamaj e?ropaj urboj. En Nord-Ameriko ekzistis en la orienta regiono de la
Misisipo
kompleksaj komunumoj (
templomontkulturoj
), kiuj tamen nenii?is iom anta? la alveno de la unuaj e?ropaj sidlantoj, eble pro la kunportitaj malsanoj. En la sudokcidento de la nuna
Usono
esti?is parte multeta?aj argildomaroj kun ?is 500 ?ambroj, la
puebloj
.
Bestbredado preska? nenie krei?is inter indianaj kulturoj, ?ar ekzistis malmultaj malsova?eblaj bestoj: krom
lamoj
, nur aliaj
kameledoj
, kiel la
alpakoj
kaj
vikunoj
,
meleagroj
kaj
lupoj
. Indianoj piediris kaj mem portis ?ar?ojn. Foje, en hierarkemaj socioj de meza a? suda Ameriko, altranguloj estis portitaj en
palankenoj
. Krom lamoj la nuraj ?ar?bestoj estis hundoj.
La unua konata e?ropa sidlado okazis ?irka?
1000 a.K.
, post kiam grupo de
vikingoj
sub gvidado de
Leifr Eiriksson
trovis la vojon al Ameriko. Ili fondis kolonion en
Novlando
. Ne klaras kiom da tempo ?i estis enlo?anta. Nekonfirmitaj indicoj ekzistas pri aliaj e?ropaj sidlejoj en Ameriko anta? la jaro
1492
, ekzemple la teorio pri la
kimra
princo
Madoc
el la
12-a jarcento
, kiun iuj konsideras fondinto de la
Mandan
-tribo.
Francisco Pizarro
Post la alveno de
Kristoforo Kolumbo
en Ameriko la duobla kontinento estis grandstile invadita de e?ropanoj.
En
Meksiko
,
Hernan Cortes
surteri?is proksime de
Veracruz
en
1519
. Li estis unue bonvenita de la
azteka
imperiestro
Moctezuma
kaj la hispanoj alvenis al
Teno?titlano
la
8-an de novembro
1519
. Pro ribelo de la popolo ili estis ?asita el la urbo la
30-an de junio
1520
. Subtenita de aliaj sudamerikanaj popoloj Cortez venkis ?e
Otumba
la
7-an de julio
1520
kaj sie?is la ?efurbon, kiu falis la
13-an de a?gusto
1521
. La lasta imperiestro,
Cuauhtemoc
, malliberigita por malhelpi alian ribelon estis ekzekutita inter
1524
kaj
1526
kaj
Teno?titlano
neniigita por krei
Meksikurbon
. Kun nur 180 soldatoj kaj alianculoj indianaj
Hernan Cortes
sukcesis neniigi la potencan imperion de la aztekoj.
Kiam
Francisco Pizarro
alvenis en
Peruon
en
1532
, li estis traktata kiel dio. Li kaptis la imperiestron
Atahualpa
kaj pelis la popolon al ribelo kontra? la
inkaon
. La imperio dispeci?is kaj la imperiestro estis ekzekutita de la hispanoj en
1533
. Ekde la mezo de la
16-a jarcento
la hispanoj kontrolis la inkaan teritorion. Kun la esti?o de la hispanaj kolonioj, esti?is ?teloj, novaj malsanoj, malsatoj, sklavi?o de la indianoj kaj kristanigo de la popolo.
La
16-an de aprilo
1550
,
Karlo la 5-a
ordonis interompon de la konkeroj de la nova mondo pro moralaj kialoj. La sekva diskuto, inter teologoj, fine konkludis ke la indianoj
"posedas
animon
"
kaj rajtas do la samajn
homajn rajtojn
kiel aliaj homoj.
Hispanaj kaj portugalaj koloniistoj sendis hejmen el meza kaj suda Amerikoj grandegajn kvantojn de
oro
,
ar?ento
kaj aliajn materialojn. La hejmlandoj sendis virojn en la novajn koloniojn, kiuj tie vivis kun indianinoj, kreante rapide mestizan lo?antaron. Ekestis duklasa socio: la reganta klaso estis hispanoj kaj portugaloj, la malsupra klaso mestizoj kaj indianoj.
?an?okomerco kun indianoj,
17-a jarcento
Indiana amastombejo ?e
Wounded Knee
E?ropaj koloniistoj forte modifis la vivon de indianoj. Multaj indianaj popoloj estis tute malaperis pro neniigmilito, importitaj malsanoj, translokigoj kaj sklavigo. Ne scieblas kiom da lo?antoj vivis en Ameriko anta? la alveno de e?ropanoj. Nombradoj okazis ofte nur kiam granda nombro de regionaj popoloj jam estis neniigitaj. Multaj popoloj malaperis post
1492
pro el E?ropo kunportitaj epidemioj, sen ke iu e?ropanoj iam ekvidis ilin.
Dum la
19-a jarcento
kaj ?is meze de la
20-a jarcento
taksadoj de la nombro de anta?kolumbaj lo?antoj, ?efe faritaj de
usonaj
antropologoj
, estis pli kaj pli malgrandaj kaj atingis nur onon de anta?aj estimoj. ?irka?
1940
post publika?o de la influri?a antropologo
Alfred Kroeber
oni oficiale akceptis, ke en
1492
lo?is en la tuta okcidenta duono de la mondo entute nur 8 milionoj da homoj kaj norde de la
Rio Grande
nur ?irka? 1 miliono (la usona
censo
de
1890
registris 235.116 supervivantajn indianojn). Tiaj estimoj havis ?efe politikajn kialojn, ?ar tiel la neniigo de indianaj popoloj ?ajnis kiel eble plej malgranda kaj pluvivis la mito pri hommalplena kontinento, kiun konkeris la blankuloj.
En la
1960-aj jaroj
la
Berkely School
provis rekonstrui, uzante modernajn metodojn, la anta?kolumbajn popolojn de unuopaj regionoj, ?efe sub vidpunkto de tiamaj agrikulturteknikoj. La? tio la popolo de nur
Hispaniolo
estas taksita je 8 milionoj da homoj, tiu de centra
Meksiko
e? je 25 milionoj. Borah tial korektis la taksadon de Nord-Ameriko je 7,5 milionoj da lo?antoj. Dobyns poste taksis la anta?kolumban popolon de Nord-Ameriko je 18 milionoj. Nuntempe la plej multaj antropologoj taksas la tutan popolon de la okcidenta duonsfero en
1500
inter 75 kaj 110 milionoj da homoj, kaj inter ili ?irka? 12 milionoj norde de la Rio Grande. La poste observitaj grandegaj
bubalaroj
estis la? iuj la brutaroj de la preska? neniigitaj indianoj. La grandeco de la aroj, ne reprezentis naturan ekvilibron, sed multobli?is la nombro de bestoj dum kelkaj generacioj pro la malpligrandi?ego de la homa popolo (tria
Lotka-Volterra-ekvacio
). La
Smithsonian Institute
, konata pro konservativegemo tiurilate, triobligis lastatempe sian taksadon pro Nord-Ameriko al 3 milionoj da homoj.
En Nord-Ameriko malsanoj, kiel ekzemple
variolo
,
morbilo
kaj
gripo
katastrofe dama?is la indianojn. Indianoj havis neniajn antikorpojn kontra? tiaj al ili novaj malsanoj. E?ropaj koloniistoj profitis de tio, kaj disdonis variolinfektitajn kovrilojn al la indianoj.
Alia kialo de la neniigo de indianoj en la nordamerikaj britaj kolonioj kaj poste en la usonaj federaci?tatoj estis la
skalppremioj
. Tiuj validis en kelkaj ?tatoj ?is dum la
1880-aj jaroj
. Skalpo estis pruvo pri mortigo de indiano kaj finance rekompensita. Pro tiu sistemo la masmurdado de indianoj i?is fruktodona ekonomibran?o, kiu ne necesis agon de la armeo. Tiel en
Kalifornio
ekzemple, post la komenco de la
orimpetego
en
1849
, dum nur 2 jardekoj estis muditaj pluraj dekmiloj da indianoj. Prie vidu artikolon
Indianaj Militoj
.
?Nur mortinta indiano estas bona indiano.“
Tiu "citato" estas de
Generalo Sheridan
parolante al
koman?a
?efo Tosowi. La ekzaktaj vortoj estis:
Tosowi:
?Mi estas bona indiano.“
Sheridan:
?La nuraj bonaj indianoj, kiujn mi vidis, jam mortis.“
Pri kiu parto kulpis ekonomia ekspluatado kaj katastrofaj sociaj rilatoj, militoj, epidemioj kaj planita genocido kaj kiel ili rilatis unuj al la aliaj, ver?ajne da?re estos ideologia disputkazo, malfacile solvebla pro mankaj fontoj.
Certas nur, ke centoj da popoloj kune kun siaj kulturo kaj lingvo estis tute neniigitaj kaj ke la neniigo de la indianaj popoloj estas plej granda demografia katastrofo en la historio de la homaro.
Kaj en norda, kaj en meza kaj en suda Amerikoj, misiistoj de la plej diversaj kristanaj kredkomunoj partoprenis la neniigon de la indianaj kulturoj. Ofte indianoj estis devigitaj forlasi sian tradician kredon por ani kristanismon. Ligitaj al tio estis malpermeso de kulturaj ecoj. Tiel viroj devis fortondi siajn harojn kaj
poligamio
estis malpermesita, same kiel la triba lingvo.
Hispanaj, sed parte anka? aliaj e?ropaj koloniistoj kunportis ?evalojn, el kiuj iuj fu?is kaj rapide disvasti?is en la
nordamerikaj ebena?oj
. Tiel rapide esti?is indianaj rajdpopoloj. ?evaloj plifaciligis la ?asadon kaj transportadon al nomadaj popoloj kaj starigis novajn rilatojn inter la diversaj popoloj.
Kontra?starado de indianaj popoloj kontra? blankuloj ekzistis en Nord-Amriko ?is la fino de la
19-a jarcento
. Depost tiam, ili ?iuj estas sub la ?tatpotenco de
Kanado
a?
Usono
.
Unuaj e?ropaj raportoj pri indianoj, skribas pri ili kiel "sova?uloj", "barbaroj" kaj "paganoj". Tiaj esprimoj montras la ?eneralan sintenon de e?ropanoj, la ideo ke indianoj estas malsuperaj homoj, kaj la neceso pri misiado, forpelado kaj neniigado.
E?ropanoj sciis pri indianoj per la unuaj raportoj de vizitantoj en Ameriko kaj per indianoj, kiuj venis al E?ropo, vole a? nevole.
Kiam la hispano Hernando de Soto iris ekde
1539
kun siaj trupoj el la nuna
Florido
al la enaj regionoj de Nord-Ameriko, li ne trovis la esperitan oron. Sed li ?e renkontis indianojn. Ili padelis en miloj da kanuoj sur la riveroj kaj rikoltis
maizon
el siaj kampoj. La tuta lando, miris Soto, estis
"dense okupita de grandaj urboj"
.
Tute alian bildon vidis la franca esploristo
Rene Robert Cavelier de La Salle
, kiu alvenis al la regiono ?irka? 150 jarojn poste. 200 mejlojn li navigaciis sur la
Misisipo
-rivero kaj vidis neniun indianan vila?on. Malsanoj certe mortigis la popolon taksitan je ?is 120 milionoj.
Tial por bone kompreni la indianan kulturon anta? la alveno de la unuaj e?ropanoj, gravas uzi nur la tutunuajn raportojn.
La maristo
Amerigo Vespucci
hejmenvoja?is el Sud-Ameriko al Hispanio kun 200 indianoj; la skipo de
Gaspar Corte-Real
kun 50 nordamerikanaj indianoj al Portugalio, ?irka?
1500
. Je la sama epoko
Sebastian Caboto
veturigis la unuajn indianojn al Anglio kaj en
1534
Jacques Cartier
la unuajn al Francio. Oni prezentis tiujn indianojn kiel atrakcioj ?e la kortegoj.
Inter la unuaj kritikantoj de la e?ropana sinteno kontra? la indianoj estis
Bartolome de Las Casas
kaj
Michel de Montaigne
en la
16-a jarcento
kaj
Gabriel Sagard
en la
17-a jarcento
. Fine de la
18-a jarcento
la percepto de e?ropanoj ek?an?i?is. Indianoj ne plu estis konsiderataj kiel "a?aj sova?uloj", sed pli kaj pli
romantike
kiel "
noblaj sova?uloj
". Indianaj ecoj kiuj malsamis de e?ropanaj, ne plu estis interpretataj negative, sed pozitive. Tiel e?ropanoj ne plu vidis indianojn primitivaj, pigraj kaj infanece stultaj, sed kiel simplaj, trankvilaj kaj senpekaj.
Samtempe indianoj vizitante E?ropon ne plu estis atrakcioj, sed esplorobjektoj. Inter la sciencistoj, kiuj esploris ekstere?ropajn indi?enojn estis la
nederlanda
kuracisto
Peter Camper
kaj la germanoj
Johann Friedrich Blumenbach
kaj
Christoph Meiners
.
Brazilaj
indianoj
En multaj mez- kaj sudamerikaj ?tatoj la posteuloj de indianoj reprezentas ankora? nuntempe grandan parton de la lo?antaro. En
Meksiko
oni taksas la indi?enan popolon je 10 ?is 30%;
mestizoj
estas ?irka? 60% de la tuta popolo. En
Belizo
10% de la homoj estas indi?enoj, 45% mestizoj. En
Gvatemalo
45% de la popolo estas
majaoj
. En
Bolivio
kaj
Peruo
indianoj estas plimulto. Malpli multaj ili estas en
Kostariko
,
Kubo
,
Domingo
kaj
Urugvajo
.
Nur malmultaj indi?enaj lingvoj estas oficiale agnoskitaj. Esceptoj estas la
ajmara lingvo
kaj La
ke?ua
en
Bolivio
kaj
Peruo
, kaj la
gvarania
en
Paragvajo
. En
Gvatemalo
40% de la homoj parolas la
majaan lingvon
, sed ?i tamen ne estas oficiala lingvo.
En Nord-Ameriko indianoj ofte lo?as en
rezervejoj
. En Kanado rezervejoj ekestis post traktatoj inter la indianoj kaj la registaro, kiu "donacis" certajn terenojn al la indianoj, kie ili rajtis vivi sen pagi
impostojn
. Lastatempe tamen multaj indianoj transloki?is al urboj, kaj en Kanado, kaj en Usono.
La politiko pri indianoj en Usono estis tre ?an?ema la? registaro. Rezulte indianoj vivas nuntempe plej ofte elrevi?itaj kaj malri?aj. En Usono indianoj estas randa popolo, malmulte a? tute ne agnoskitaj. La? censo en
2000
indianoj kaj
alaskaj
indi?enoj reprezentis ?irka? 1% de la tuta lo?antaro. ?irka? 85% el ili lo?is ekster rezervejoj, ?efe en urboj.
Majaa
piramido
en
Chichen Itza
Indianaj popoloj tre malsamis anta? la konkero de e?ropanoj. Iuj estis
?asistoj-kolektistoj
, aliaj
fi?kaptistoj
a?
agrokulturistoj
. Iuj vivis en malgrandaj grupoj, aliaj evoluis al grandaj nacioj. Kiam Kolumbo alvenis al Ameriko, ekzistis du altkulturaj indianpopoloj: astekoj kaj inkoj. Alimaniere, la altkulturo de majoj estis iutempe rompita.
Malgra? la kulturaj diferencoj inter la diversaj kulturoj ekzistas kelkaj eroj, kiuj similas ?e la plejmultaj indianaj etnoj. Tiel la tre disvastigita kredo je bestanimuloj, vizicela fastado kaj
mito
, ke Ameriko estis starigita sur la dorso de
akvotestudo
. Tiu mito trovi?as tra la tuta duobla kontinento.
En Nord-Ameriko oni distingas kutime dek diversajn
kulturarealojn
.
Kvankam Amerikon kovris vastaj komercretoj, la grandaj dezertoj en
Nov-Meksiko
kaj la
praarbaroj
de Mezameriko estis bariloj al la inter?an?o de teknologio en la okcidenta
duonsfero
. Krom kelkaj mezamerikaj kulturoj, kiuj posedis bildskribon (la
majaoj
evoluigis ?in al vera skribo), la amerikaj kulturoj ne postlasis skribajn atestojn pri la pasinteco.
La
preriindianoj
uzis
kronikojn
kun grafikaj simboloj por la ?efa evento de ?iu jaro al la tribo, sed sen parolaj komentoj, tiaj kronikoj estis nekompreneblaj. La plej famabildskriba?o estas la triba sago de la
lenapoj
devenaj el la oriento de la nuna Usono, skribita sur
arbo?elo
kaj konata kiel
Walam Olum
.
Transdonado de konoj kaj scioj okazis tamen ?efe parole ?e indianoj. Faktaj raportoj kaj mitoj ofte ?ajnas flue transiri de unu al la alia. Tamen lastaj arkeologiaj kaj geologiaj trova?oj pruvis, ke la indiana
parola historio
konservis eventojn centojn kaj milojn da jaroj maljunajn.
Iama disvastigo de la indi?enaj lingvoj en Nord-Ameriko
La? estimado ekzistis en
Sud-Ameriko
?irka? la jaro
1500
, ?irka? 1500 lingvoj, el kiuj ankora? 350 ekzistas nuntempe. Kontra?e al nordamerikaj indi?enaj lingvoj, la sudamerikaj estas ankora? malmulte pristudataj. En
Nord-Ameriko
oni distingas ?irka? 30 lingvaroj la? la fakuloj. Nuntempe ?irka? 10% de la nordamerikaj indianoj parolas ankora? sian tradician triban lingvon.
Marjorie Boulton
, en sia mikspota libro
Faktoj kaj fantazioj
, dedi?as ties 21an ?apitron "Fabeloj de indiana tribo en Usono" al komentoj pri tiuj popoloj, sed ?efe al du rakontoj pri
kojotoj
.
[5]
En la kvina kanto de la verko de
Abel Montagut
nome
Poemo de Utnoa
okazas asembleo de la Gobanoj (eksterteranoj). Tie oni akceptas, ke oni plikura?igu la malfortigitan Utnoan (nome la ?efrolulo
Noa
) pere de la drogo
ano?do
. Inna malsupreniras kaj liveras ?in al Noa. Je ties efiko aperas anta? li la poeto
Valmikio
kaj poste la japana pentristo
Hokusajo
kiuj montras al li la?vice la enormajn atingojn de la estonta homaro, se li sukcesas savi ?in, nome, unue en
Azio
, kaj poste venas la vico de
Fidiaso
, kaj poste
Maria Sklodovska
, kiuj montras al Utnoa la mirinda?ojn de
E?ropo
. La venontaj ?i?eronoj estas anka? la?vice unue
Akenatono
kaj poste
Sun?ata Kejta
kiuj oma?as la historian gravon de Afriko. En Ameriko estas unue
Neza?htezoma
la ?i?erono kiu vidigas la kulturan gravon de Indianoj:
|
 | ?
- ?u mi pri vi forgesos, ho indiana popolo,
- pri la belformaj tendoj, la bunte teksaj aran?oj,
- la dancoj, la rakontoj a? pri la kantoj aeraj?
- Al nordo svinge flugas la voja?anta duopo
- kie arta?oj disas sur montoj, lar?aj ebenoj
- far la Siuoj, Mandan, Pa?ni kaj triboj apa?aj:
- jen ?i surfelaj brodoj por tendoj stange konusaj,
- por sakoj kaj manteloj; ?e la marbordo kanuoj
- kun pentraj dekora?oj el simbolbestoj, imagaj
- marmonstroj kaj, surcedre, jen mastoj bunte totemaj.
[6]
”
|
|
- ↑
www.infoplease.com
- ↑
www.sciencepresse.qc.ca
- ↑
www.sciencepresse.qc.ca
kaj
news.nationalgeographic.com
- ↑
www.clio.fr - Carmen Bernard, profesoro ?e la universitato Parizo 10 - Nanterre, "Chasseurs de Siberie ou marins d'Oceanie, l'enigme des migrations precolombiennes"
. Arkivita el
la originalo
je 2005-09-11. Alirita 2007-10-19.
- ↑
Marjorie Boulton
,
Faktoj kaj fantazioj, progresiga libro
,
Universala Esperanto-Asocio
,
Roterdamo
, 1984, dua eldono 1993. Pa?oj 175-179.
- ↑
Abel Montagut
,
Poemo de Utnoa
. Pro Esperanto. Vieno, 1993.
ISBN 3-85182-007-X
. 225 p., p. 127.
- William C. Sturtevant:
Handbook of North American Indians
(manlibro pri nord-amerikaj indianoj). Smithsonian Institution,
Va?ingtono
,
1978
?is nun
- Werner Arens, Hans-Martin Braun:
"Die Indianer Nordamerikas"
(la indianoj de Nord-Ameriko), Beck,
2004
,
ISBN 3-406-50830-8
- Charles C. Mann:
1491: New Revelations of the Americans Before Columbus
(novaj revelacioj pri la amerikanoj anta? Kolumbo), Alfred A. Knopf,
2005
,
ISBN 1-4000-4006-X
,
- Paul Rivet:
Les origines de l'homme americain
(deveno de la amerikano), Gallimard, NRF (
1957
)
- David Cornut:
Little Big Horn, autopsie d'une bataille legendaire
(a?topsio de fama batalo), Anovi,
2006
ISBN : 2-914818-10-6
- Dee Brown:
Enterre mon cœur a Wounded Knee
(enterigu mian koron ?e Wounded Knee), (
1970
)
 Leginda artikolo
|
?i tiu artikolo estis je la
nekonata dato
akceptita en la liston de
legindaj artikoloj
.
|