Bytow
(
ka?ube
:
Betowo
;
germane
:
Butow
) estas urbo en
Pomerio (provinco de Pollando)
en
Pollando
. ?i apartenas al komunumo Bytow en
distrikto Bytowski
.
La komenco de la burgo de Bytow estis en la frua
Mezepoko
. La ligna burgo (kastelo) estis en la loko de la nuna urbo probable estis jam en la 12-a jc. La fondinto de la kastelo havis la nomon
Byt
, kaj de li la urbo prenis sian nomon. La burgo estis menciita en kroniko ?irka? la jaro 1113 kiam la kroniko estis kreita de
Gallus Anonymus
(
pole
: Gall Anonim), kaj estisnomita jene:
latine
:
castrum nomine Bitom
), kiam kaptis ?in kaj prirabis pola re?o
Boleslao la 3-a Kurbabu?a
(1086-1138). En la komenco de la 13-a jc la apudaj teroj eniris la Gdanskan Pomerion fare de la gdanskaj princoj. En la jaro 1306 la ?irka?a?on de Bytow okupis
Brandenburgio-Prusio
. Poste la terenon kontrolis la princoj el dinastio
Grifoj
de
Duklando Pomerio
(Okcident-Pomerio). De tia tempo devenas la plej malnova skribe menciita la nomo de la urbo el la jaro 1321: ?Butow”. Finfine en la jaro 1329 la urbon (burgon) kaj la apudajn terojn ekokupis la
Ordeno de Germanaj Kavaliroj
. Bytow ricevis la 12an de julio 1346 la
urborajtojn
. Tiam la urbo ricevis interalie la
municipon
kaj urbestron, propran justicon kaj blazonon. La sekva, grava por la historio de la urbo investo, estis la konstruo de la defend-kastelo, kiun oni ekkomencis konstrui sur la loko de la anta?a, malplimoderna kastelo de la princoj el dinastio
Grifoj
de
Duklando Pomerio
(Okcident-Pomerio) (el la familio Behr). La plej grava konstruado estis dum la jaroj 1398-1405.
Urba historio en la 15-a kaj 16-a jarcentoj
[
redakti
|
redakti fonton
]
Dum la unua duono de la 15-a jarcento la kastelo en Butow estis la okcidenta gardo-kastelo de la
Ordeno de Germanaj Kavaliroj
. Dum la
Dektrijara Milito
(1454-1466) nomita anka?
Milito de la Grandurboj
, konflikto inter la
Prusia Konfederacio
aliancita kun la
Krono de la Regno de Pollando
, kaj aliflanke la ?tato de la
Te?tona Ordeno
la Tero de Butow estis a? en la manoj de unu flanko a? de la dua. Findecide de pola re?o
Kazimiro la 4-a (Pollando-Litovio)
Jagelonido, la princo
Eriko de Pomerio
ricevis Bytow/Butow kaj
L?bork
kiel la
fe?do
de pola re?o. Tamen post la morto de la princo
Eriko de Pomerio
Bytow ne revenis al Pollando, kio fari grandan malkontenton de la lo?antoj de
Gdansko
kaj pola
Re?a Prusio
a? nomata
Pola Prusio
. Dum la sekvontaj jaroj la postaj polaj re?oj provis sed sen rezulte reakiri la
fe?don
de
L?bork
-Bytow. Finnfine tio estis decidita en la jaro 1526. De tiam Bytow/Butow denove fari?is
fe?do
de Pollando, kaj administris ?in la princoj el dinastio
Grifoj
de
duklando Pomerio
. Dum la dua duono de la 16-a jarcento venis la religiaj scioj de
Marteno Lutero
. De tiam ne plu estis pagataj
dismo
(dekona?o) por la
episkopo
, el?ovitaj estis la katolikaj pastroj kaj anstata?is la
pastoroj
protestantaj (de
Protestantismo
).
Post la morto de la lasta viro el la dinastio
Grifoj
, Boguslao la 14-a, de la
Duklando Pomerio
, en la jaro 1637 Bytow por la dudek jaroj revenis sub la kontrolon de polaj re?oj. La pola regado estis tre grava por la loka katolika
Eklezio
kaj por la nobeloj de
Ka?ubio
, malpligrava tamen estis por la urbo kaj la kamparo. La katolikoj rericevis la pre?ejoj ?is nun okupitaj de la pastoroj de
Protestantismo
, tamen la loka nobelaro estis iom mar?enata kaj egaligata kun la pola nobelaro. Rezulte de la malfortigo de
Respubliko de Amba? Nacioj
, dum la pol-svedaj militoj, en la jaro 1657 denove okazis la donacio de la Tero de
L?bork
kaj Bytow kiel
fe?do
de pola re?o al la brandenburgia
princo-elektisto
el dinastio
Hohencolernoj
. Le?e tiu stato da?ris ?is la jaro 1773, tamen la
fe?do
ne plu estis prilongigata jam de la 17-a jarcento.
Urba historio dum la 18-a kaj 19-a jarcentoj
[
redakti
|
redakti fonton
]
-
-
-
-
La Germana Regno 1871-1918
(priskribo en Esperanto)
En la jaro 1773 Pollando, la? traktato subskribita la 18-an de septembro en
Varsovio
, inter la pola re?o
Stanislao A?gusto Poniatowski
kaj re?o de
Prusio
Frederiko la 2-a, la Granda
, rezignas de la
fe?do
de la Tero
L?bork
-Bytow. En la 18-a jc detruigis la urbon
incendioj
(brulegoj) kaj okazis la
epidemio
de
pesto
. En la dua duono de la 18-a jc al la urbo komencis venadi la judaj setlantoj. En la 19-a jc al Bytow venadis pli multe da judoj, ?efe el malri?i?ita
Okcidenta Prusio
(vidu la suban mapon). Inter ili venis: komercistoj, ?uistoj, kudristoj, vitristoj, presistoj, oficistoj kaj ?eval-komercantoj. Sub la germana regado,
Brandenburgio-Prusio
, kaj de la jaro 1701 sub la
Prusio
, Bytow trovi?is ?is la jaro 1945. Tiutempe post la 288 da jaroj la urbo revenis al Pollando
Urba historio dum la jaroj 1900-1938
[
redakti
|
redakti fonton
]
Administrita de
Ligo de Nacioj
Donita al najbaraj landoj
Restis ?e Germanio
En la jaro 1912 poloj en
distrikto Bytowski
estis nur 15% minoritato. Grandan plimulton havis la lo?antaro germanlingva. Post la
Unua Mondmilito
oni planis en korporigi Bytow en
Pollandon
. Tamen la lokaj
ka?uboj
estis tie nur minoritato kaj la? decido de
Traktato de Versajlo
la urbo restis en la limoj de
Germanio
. Dum la intermilito aktivadis tie pluraj polaj organiza?oj de la reciproka helpo kaj pri la edukado. Pro la
?ikanoj
,
procesoj
kaj surstrata batado de poloj fare de la germanoj, pro tio agado de poloj jam anta? la jaro 1939 praktike ?esis funkcii. Krome la aktivado de poloj en reciproka helpo kaj edukado estis uzata por veki inter la anoj de
Nacisocialisma Germana Laborista Partio
(anoj de la
naziismo
) la pli grandan
naciismon
kaj celis la plifortigon de la regado de
NSDAP
en la tereno de Bytow.
Ekkomence de la
Dua Mondmilito
germanoj komencis amasajn arestojn de la plej aktivaj polaj agantoj de pola minoritato kaj amasajn mortpunoj pro la ?ajna ?tatperfido. Malgra? tio poloj el la ?irka?a?o de Bytow partoprenis en la agado de ka?ubia partizana organizo "Pomeria Grifo" kiu kunlaboris kun pola subtera armeo -
Pola Enlanda Armeo
. La judoj de Bytow estis mortigitaj en la koncentrejoj en i.a.
Terezin
,
Lodzo
,
Rigo
kaj
A??vico
. En la jaro 1944 la nazia ?tato Germanio deportis la lastajn judoj lo?antoj de Bytow al la koncentrejo en
Majdanek
. La
Ru?a Armeo
la 8n de marto 1945 ekokupis la urbon. La ekokupo de la urbo ne signifis la finon de la detruado kaj ruinigo de la urbo. Dum kelkaj tagoj okazadis la speciala, intanca bruligao de la urbo, tiel estis bruligita la centro de la urbo. La 9-an de marto 1945 la okupantoj ruinigis la historian katolikan pre?ejon, 16 fabrikoj kaj entreprenoj, krome detruigit estis la fervojo de
Miastko
?is
L?bork
. Sume detruigita estis 60 % de la urbo Bytow.
Curzon-linio kaj ?an?oj de la teritorio de Pollando post la
Dua Mondmilito
La unuaj polaj a?toritatoj estas establigitaj nur de la aprilo 1945. La unua Urbestro de Bytow ekestis Piotr Kubiak. Oni rapide ekkomencis ordigado kaj resta?rado de la ruinigitaj konstrua?oj. Tamen dum multaj jaroj Bytow baraktadis kun la manko de lo?ejoj. La unua nova lo?domo estis konstruita nur en la jaro 1959. Malrapide estis rekonstruata la infrastrukturo de la komunumo (
municipo
). La? la Teherana konferenco,
Jalta konferenco
kaj la
Potsdama konferenco
- la lasta okazis de la
17-a de julio
?is la
2-a de a?gusto
1945
, oficiale nomata
tripotenca konferenco de
Berlino
, estis kunveno de la tri
?efaliancanoj
de la
Dua Mondmilito
por decidi je plej alta nivelo pri la postaj agadoj. La? la konferencoj kiuj finis la
Dua Mondmiliton
, la germana lo?antaro devis forlasi la teron de multaj generacio posedataj. Al la liberigita tero alvenis poloj de diversaj partoj de Pollando kaj de la perdita orienta parto post la
Curzon-linio
, ukrainoj kaj sufi?e multe transloki?is anka? ka?uboj el la najbaraj distriktoj. La transformo en la jaro 1989 permess reveni al la iamaj tradicioj de la naciaj kaj etnaj grupoj kiuj lo?is en Bytow, ekz. germanoj, ukrainoj kaj ka?uboj.
[1]
Bibliografio:
- Gallus Anonymus
(1923): Kronika Polska / Pola Kroniko, traduko de Roman Grodecki, Krakova Eldon-kompanio,
Krakovo
.
- Fritz Richard Barren (1993):Stadte-Atlas Pommern / Mapo de la urboj de Pomerio, eldonejo Rautenberg,
Leer
.
- Miłosława Borzyszkowska-Szewczyk (2013): Przywracaj?c pami??. O ?ydowskich mieszka?cach ziemi bytowskiej / Restarigo de la memoro. Pri la judoj sur la Tero de Bytow, La Eldonejo "Kurier", Bytow.
- Jarosław Ellwart (2000): Kaszuby / Ka?ubio, Region / Regiono,
Gdynia
.
- Klaus-Dieter Kreplin (2003):Butower Gedenkbuch: zur Erinnerung an die Toten des 2. Weltkrieges (1939-1945) und der direkten Folgen, Genealogisches Archiv / Genealogia Arkivo,
Herdecke
.
- Jerzy Saldat (2006): Bytow. Dwa oblicza miasta / Du viza?oj de la uro, Eldonejo BiT, Bytow.
- Jerzy Saldat (2004): Bytow i okolice na dawnych pocztowkach / Bytow kaj ?irka?a?o, Eldonejo BiT,
Gdansko
.
- Gerhard Salinger (2006): Zur Erinnerung und zum Gedenken. Die einstigen judischen Gemeinden Pommerns / por memoro: la eksaj judaj komunumoj de Pomerio, vol. 2, Eldonejo Gerhard Salinger,
Novjorko
.
- Gerhard Salinger (2006): Zur Erinnerung und zum Gedenken. Die einstigen judischen Gemeinden Pommerns, vol. 4, Eldonejo Gerhard Salinger,
Novjorko
.
- Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski (1883): Słownik geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow słowia?skich / Geografia vortaro de
Kongresa Pollando
kaj aliaj slavaj landoj, vol. 1, Nakładem Władysława Walewskiego / Eldono de Władysław Walewski,
Varsovio
.
- Zygmunt Szultka (1998): Historia Bytowa / Historio de Bytow, La Urba Oficejo en Bytow, Bytow.
Panoramo de la urba Te?tona Kastelo
-
la historia urba Te?tona Kastelo
-
la Te?tona Kastelo, nun estas tie la Okcident-Ka?ubia Muzeo
-
La fervoja ponto en Bytow
- ↑
La historia ?apitro ekestis surbaze de artikolo de esperantisto
Mariusz Borysiewicz
, doktori?-kandidato en Pomeria Akademio en
Slupsko
(
Słupsk
)