Aristotelo
,
greke
Αριστοτ?λη?
[
aristotel?ːs
] (naski?is en
-384
en
Stagira
, mortis en
-322
en
?alkido
) estis
greka
filozofo
.
[1]
Romia kopio en
marmoro
de greka
bronza?o
:
busto
de Aristotelo fare de
Lisipo
, ?. 330 a.K. La
alabastra
mantelo
estas modernepoka.
Li kaj
Platono
metis la fundamenton de la
okcidenta filozofio
. Platono instruis Aristotelon kaj Aristotelo instruis
Aleksandron la Grandan
. En la
13-a jarcento
Tomaso de Akvino
nomis lin simple "La Filozofo", kaj
Danto
"la mastro de tiuj, kiuj scias".
Cicerono
diris, ke Aristotelo estas "rivero de fluanta oro".
[2]
E? hodia? lia verkaro pri
etiko
,
politiko
kaj
poezio
restas avangarda. Lia
scienco
nun estas malaktuala, sed e? ?i profunde formis la modernan sciencon. Scienco bazita sur observado kaj logika pensado, ekzemple, devenas de Aristotelo. La
filozofia
tradicio, kiu estas inspirata de la verkaro de Aristotelo estas nomata
Aristotelismo
.
Lia verkaro kovras multajn fakojn ?
fizikon
,
biologion
,
zoologion
,
metafizikon
,
logikon
,
etikon
,
estetikon
,
poezion
,
teatron
,
muzikon
,
retorikon
,
lingvistikon
,
politikon
kaj ?tatregosciencon ? kaj konstituas la unuan kompletan sistemon de la okcidenta filozofio. Tuj post la morto de Platono, Aristotelo lasis
Atenon
kaj, la? peto de
Filipo la 2-a de Macedonio
, i?is
instruisto
de
Aleksandro la Granda
komence de 343 a.K.
[3]
Instruado de Aleksandro la Granda donis al Aristotelo multajn oportunojn kaj abundon da hava?oj. Li establis en la
Liceo
bibliotekon
, kiu helpis en la verkado de liaj multnombraj libroj. La fakto, ke Aristotelo estis lerninto de Platono, kontribuis al lia iama vidpunkto rilate
Platonismon
, sed, post la morto de Platono, Aristotelo mer?i?is en empiriaj studoj kaj transiris de Platonismo al
empiriismo
.
[4]
Li kredis, ke la konceptoj de ?iuj popoloj kaj ?iuj ties scioj estis definitive bazitaj sur
percepto
. La pozicio de Aristotelo rilate
natursciencon
reprezentas la grundan fonon de multaj el liaj verkoj.
La rigardoj de Aristotelo pri
fizika scienco
profunde formis la mezepokan fakulecon. Ties influo etendi?is el Malfrua Antikveco kaj la
Alta Mezepoko
al la
Renesanco
, kaj ne estis anstata?ata sisteme ?is la epoko de la
Klerismo
, kiam aperis teorioj kiel la
klasika mekaniko
. Kelkaj el la zoologiaj observoj de Aristotelo, kiel la
hektokotila
(reprodukta) brako de
polpo
, ne estis konfirmataj a? refuzataj ?is la
19a jarcento
. Liaj verkoj enhavas la plej fruan konatan formalan studon de
logiko
, kiu estis uzita en la 19a jarcento en la studo de moderna formala logiko.
En
metafiziko
,
Aristotelismo
profunde influis la Judo-Islaman filozofian kaj teologian pensaron dum la
Mezepoko
kaj la
kristanan teologion
, speciale pro la
Novplatonismo
de la
prakristanismo
kaj pro la
skolastika
tradicio de la
Romkatolika Eklezio
. Aristotelo estis bone konata inter mezepokaj islamaj intelektuloj kaj admirita kiel "la unua instruisto" (arabe: ?????? ???????).
Lia etiko, kvankam ?iam influa, akiris plinovigitan intereson per la moderna alveno de la
virta etiko
. ?iuj aspektoj de la filozofio de Aristotelo plu estas aktive studataj. Kvankam Aristotelo verkis multajn elegantajn trakta?ojn kaj dialogojn, oni supozas ke nur ?irka? unu triono de lia originala produktaro postrestis ?is nia tempo.
[5]
Elfosa?oj de la "Aristotela Lernejo" ?e Nausa en
Mieza
.
Aristotelo, kies nomo signifas "la plej bona celo",
[6]
naski?is en 384 a.K. en
Stagiro
,
?alkidiko
, en norda periferio de
Klasika Grekio
, ?irka? 55 km (34 mejlojn) oriente de la nuntempa
Tesaloniko
.
[7]
Li estis filo de
kuracisto
Nikoma?o, kiu estis persona kuracisto de la re?o Amintas la 3a de Macedonio, kiu mortis kiam Aristotelo estis ankora? infano, pro kio Prokseno la Atarnea i?is lia prizorganto.
[8]
Kvankam malmultas informoj pri la infana?o de Aristotelo, li probable pasigis ioman tempon ene de la Macedonia palaco, kie faris siajn unuajn konektojn kun la
Macedonia monarkio
.
[9]
Havante 17 a? 18 jarojn, en 367 a.K. li iris al
Ateno
por studi ?e la
Akademio
, la instruejo de Platono,
[10]
kaj restis tie dum la sekvaj du jardekoj. Li lasis Atenon en 348/47 a.K. La tradicia historio, pri lia eliro, registras ke li seniluzii?is kun la direktado de la Akademio post la kontrolo transiris al Spe?sipo, la nevo de Platono, kvankam eble li simple timis kontra?-macedoniajn sentojn kaj foriris e? anta? la morto de Platono.
[11]
Platono (maldekstre) kaj Aristotelo (dekstre), detalo de
La Lernejo de Ateno
, fresko de
Rafaelo
. Aristotelo montras al la tero, reprezentante sian kredon en sciaro pere de empiria observado kaj spertado, dum li tenas kopion de sia
Etiko de Nikomako
en la mano, dum Platono indikas al la ?ielo, reprezentanta sian kredon en
La Formoj
, dum li tenas kopion de
Timeo
.
Aristotelo poste akompanis Ksenokraton al la kortego de lia amiko Hermias de Atarneo en Malgranda Azio. Tie li veturis kun
Teofrasto
al la insulo
Lesbo
, kie ili kune studis maran
biologion
dum du jaroj, nome
botanikon
kaj
zoologion
de la insulo. Aristotelo edzi?is al
Pitias
, kiu estis adopta filino a? nevino de Hermias. ?i naskis al li filinon, kiun ili nomis anka? Pitias. Tuj post la morto de Hermias, en 343 a.K. Aristotelo estis invitita de
Filipo la 2-a
por i?i edukisto de lia filo
Aleksandro
.
[12]
Li instruis Aleksandron dum tri jaroj en lernejo instalita de Filipo la 2-a en la Templo de Nimfoj de
Mieza (Macedonio)
. Dum tiu tempo li instruis ne nur al Aleksandro, sed anka? al du aliaj estontaj re?oj ?
Ptolemeo
kaj Kasandro.
[13]
Aristotelo kura?igis Aleksandron al orientaj konkeroj kaj lia sinteno al Persio estis sendube etnocentra. En unu fama ekzemplo, li konsilis al Aleksandro esti "estro por grekoj kaj despoto por barbaroj, por zorgi la unuajn kiel amikojn a? parencojn, kaj barakti kun la lastaj kiel bestoj a? plantoj".
[14]
En 335 a.K. Aristotelo starigis en Ateno sian lernejon ? la
Liceon
. Aristotelo direktoris tie kursojn dum la venontaj 12 jaroj. Jam en Ateno, lia edzino Pitias mortis kaj Aristotelo enga?i?is kun
Herpilis
de Stagira, kiu naskis al li filon, kiun li nomigis honore al sia patro,
Nikoma?o
. La?
Suido
, li havis anka?
eromenos
(junan amaton) ?
Palaifaton
de Abidos.
[15]
Oni supozas ke en tiu periodo en Ateno, inter 335 kaj 323 a.K., Aristotelo komponis multajn el siaj verkoj.
[16]
Li verkis plurajn dialogojn el kiuj nur fragmentoj postvivis. La verkoj estis postvivintaj en trakta?a formo kaj ne estis ?efe destinitaj por vasta publikigo; ?enerale oni supozas ke temas pri prelegaj helpiloj por liaj studentoj. Liaj plej gravaj trakta?oj estas
Fiziko
,
Metafiziko
,
Etiko de Nikomako
,
Politiko
,
Pri animo
kaj
Poetiko
.
Aristotelo ne nur studis preska? ?iujn fakojn eblajn je tiu tempo, sed anka? grave kontribuis al ili. En fiziko, Aristotelo studis
anatomion
,
astronomion
,
embriologion
,
geografion
,
geologion
,
meteologion
, fizikon kaj
zoologion
. En filozofio, li verkis pri
estetiko
,
etiko
, regado,
metafiziko
,
politiko
,
ekonomiko
,
psikologio
,
retoriko
kaj
teologio
. Li studis anka? edukadon, eksterlandajn kutimojn,
literaturon
kaj
poezion
. Liaj kombinitaj verkoj konstituas virtualan
enciklopedion
de la greka sciaro.
Busta skulpta?o de Aristotelo; en kopio de la epoko de la
Romia Imperio
(la 1a a? 2a jarcento p.K.) de perdita
bronza skulpta?o
fare de
Lisipo
.
?e la fino de la vivo, Aleksandro kaj Aristotelo separi?is pro la rilato de Aleksandro kun
Persio
kaj la persoj. En antikva epoko multaj suspektis, ke Aristotelo ludis rolon en la morto de Aleksandro, sed la sola pruvo estas nekredinda plendo farita ses jarojn post la morto.
[17]
Post la morto de Aleksandro, la kontra?-macedona sento en Ateno revivi?is. La? iuj informoj en 322 a.K. Demofilo kaj E?rimedono la Hierofanto denuncis Aristotelon pro lia senpieco,
[18]
devigante lin fu?i al la patrinfamilia bieno en
?alkido
. Oni citis liajn vortojn: "Mi ne permesos al la atenanoj peki dufoje kontra? filozofio"
[19]
[20]
reference al la anta?a ju?o kaj ekzekuto de
Sokrato
. Li mortis en
E?beo
samjare pro naturaj kialoj, nomuninte sian studenton
Antipatron
la ?efa administranto de sia
testamento
, en kiu li petis esti enterigita apud sia edzino.
[21]
Charles Walston asertas, ke la tombo de Aristotelo situas ?e la religia vojo inter ?alkido kaj Eretrio kaj enhavis tri skribilojn, sigelitan ringon kaj kelkajn terakotojn same kiel tion, kio estas supozata la teraj resta?oj de Aristotelo en la formo de kelkaj kraniaj fragmentoj.
[22]
?enerale, la detaloj de la vivo de Aristotelo ne estas bone konataj. La biografioj de Aristotelo verkitaj en antikva tempo estas ofte spekulativaj kaj historiistoj interkonsentas nur pri malmultaj elstaraj punktoj.
[23]
Aristotelo
lispis
kaj
balbutis
.
Aristotle Ethica Nicomachea
(fragmento).
Kvankam lia instruisto estis Platono, Aristotelo kaj Platono estas historie la du polusoj de la okcidenta filozofio. Platono kredis je
idealismo
, do la mondo videbla, a?debla, tu?ebla, ktp, estas nur pala respegula?o de la vera realo de ideoj. Aristotelo atakis la idealismon de Platono interalie per sia tre grava verko,
Metafiziko
.
La verko
Etiko
esploras "kiel esti feli?a", la celo de la vivo la? Aristotelo. Li diras ke la feli?a homo estas la virta homo; ke ri?o, famo, honoro, ktp, estas bonaj nur ?ajne, ne vere. Do la libro estas ?efe pri
virto
. Virto, li diras, trovi?as ne en la ekstremo, sed en la mezo ? "la ora mezo". Ekzemple, en
milito
, la ekstremoj, timo kaj a?daco, detruas la soldaton; sed la mezo, kura?o, savas lin. Virto estas atingita kiam la racia parto de animo regas la malracian. Per da?ra
praktikado
tia regado fari?as kutimo de animo: "Ni fari?as justaj per justa agado, memregadaj per memregada agado, kura?aj per kura?a agado." Tia kutimo disvolvigita de praktikado estas nomita
virto
(en la greka, la vorto estas
arete
, kies lar?a signifo estas "boneco").
La kvar precipaj virtoj estas: prudento, memregado, kura?o kaj justeco.
Etiko
anka? pritraktas amikecon kaj la bonecon de la intelekta vivo, kiu portas la plej altan feli?on la? la filozofo. La ideo ke la celo de vivo estas feli?o estis poste disvolvigita de
Locke
kaj
Mill
kiel radiko de iliaj filozofiaj konceptoj.
Eltira?o de la komenco de la libro 1-a de la “Politiko" de Aristotelo.
La
Politiko
(greke Τ? πολιτικ?) estas verko de Aristotelo pritraktanta la administradon de la
poliso
. ?i estas dividita en ok libroj, en kiuj la filozofo analizas la politikajn reala?ojn startante de la familio, taksata kiel baza nukleo de la socio, por transiri al la diversaj tipoj de
konstitucio
.
Centra estas la referenco al la
naturo
: la homo estas “politika animalo” (
politikon zoon
), kaj kiel tia li estas instigata de la naturo unui?i kun siaj similuloj por formi komunumojn.
[24]
Malsame ol Antifonto kaj aliaj filozofoj, la? kiuj la poliso limigas per siaj le?oj la naturon de la homo, la? Aristotelo la ?tato respondas al la naturaj bezonoj de la individuo kaj “?iu ?tato estas komunumo (
koinonia
) kaj ?iu komunumo konstitui?as cele de bono”.
[25]
La “bono” strebita de la
?tato
, kiel komunumo plej granda kiu entenas ?iujn komunumojn, identigeblas kun tiu pri kiu parolas la '
Etiko al Nikomako
.
[26]
Gravas substreki ke, malsame ol ?e
Platono
, la? Aristotelo politiko havas iom da a?tonomio rilate filozofion, nome ne nur la filozofo kapablas regi-estri-gvidi la ?taton, sed anka? komunaj sa?uloj povas posedi tiun karismon.
[27]
En
Politiko
li pritraktas la idealan
civiton
(komparu la
Respubliko
-n de Platono kaj la
Civito de Dio
-n de
A?gusteno
). Aristotelo komparas la multajn formojn de civito en
Antikva Grekio
. Li vidas politikon kiel
lukto inter la ri?uloj kaj la malri?uloj
: kiam la ri?uloj a? malri?uloj havas tro multe da potenco, la civito ne bone servas ?iujn kaj poste ruini?as en milito a? renverso. La plej bona civito servas al amba?: la malri?uloj (?ar ili estas la plimulto de piedoj) kaj la ri?uloj (?ar ili estas la plimulto de mono kaj rimedoj). Foje Aristotelo sonas kiel
Markso
a?
Orwell
.
"Aristotelo" de
Francesco Hayez
(1791?1882).
Liaj verkoj pri
logiko
-
Kategorioj
,
De Interpretado
,
Anta?a Analitiko
,
Posta Analitiko
,
Temoj
kaj
Sofismaj Refutoj
? estas are konata kiel la
Organo
(
greke
οργανον
: ilo, instrumento). En la
17-a jarcento
,
Bakono
plue disvolvis la ideojn de Aristotelo pri logiko en sia verko, la
Nova Organo
, helpinte fondi modernan sciencon.
En la
Organo
Aristotelo diris, interalie, ke ?iu a?o havas esencon kaj akcesora?ojn. La esenco estas tio, kio apartenas al ?i la? difino. Ekzemple, homo estas, la? difino, racia
animalo
, tial lia animaleco kaj racieco apartenas al li kiel parto de lia esenco. Akcesora?oj, aliflanke, estas eco de a?o kiu
ne
apartenas al ?ia difino a? esenco. Ekzemple, la alteco a? koloro de homo estas akcesora?oj. Mi estas homo, se mi estas blanka a? nigra, alta a? malalta, ktp.
Aristotelo anka? diris ke ?iu a?o estas klasigebla hierarkie. ?iu fizika a?o a? substanco apartenas al klaso, kiun Aristotelo nomis ?ia speco kaj al superklaso a? ?ia genro. Ekzemple,
homo
kaj
?evalo
amba? apartenas al la genro "
animalo
", kaj al siaj specoj, "homo" kaj "?evalo". La speco devenas de la genro per diferenco. La diferenco de la speco "homo" de la ?enro "animalo" estas la eco de racieco.
La aristotela dialektiko reprenas serion da teknikoj, kiuj estis uzitaj de
Platono
kaj almena? de parto de la Akademio rilate la ideojn, limigante la objekton de tiuj teknikoj al la solaj universalaj konceptoj. Inter tiuj teknikoj elstaras la metodo de la divido, utiligita de Platono por alveni al la difino de ?iu ideo kaj al malkovro pri la rilatoj de partopreno inter ideo kaj ideo. Tiu metodo estis utiligata de Aristotelo reference ne al la ideoj, sed al la universalaj konceptoj. Spure de tiu metodo, por difini ideon (a? koncepton), necesas enskribi tiun koncepton en ideo-amplekso pli vasta kaj subdividi tiun lastan inter serio da karakterizaj notoj, ?is obteni amplekson kiu havu la saman vastecon de la objekto difinota. Ekzemple, volante difini la “homon”, oni povas
starti
el la koncepto de "vivanto" kaj
subdividi
la vivantojn" en "
bestoj
" kaj
vegetaloj
; agnoskinte, krome, ke la homo estas besto,
dividi
la bestojn en "
birdoj
", "akvuloj" kaj "teruloj"; tial, post plua divido de la "teraj bestoj" en "
kvarpieduloj
" kaj "
dupieduloj
", kaj rekoninte ke la amplekso sugestita de tiu lasta dispartigo identi?as kun la amplekso de la homoj,
aserti
ke la difino pri homo estas "tera dupieda besto". Aristotelo asertas ke la difino esti?as pere de
proksima genro kaj specia diferenco
.
Aristotelo fidis sian sensojn. En
Posta Analitiko
, la plej facila verko el la
Organo
, li argumentis ke
scienco
estas konstruita el
aksiomoj
(memevidentaj, anta?supozitaj asertoj) per racio kaj
senso
: per senso ni akiras faktojn, kaj per
racio
ni pensas logike pri tiuj ?i faktoj. Sed tio logike maleblas komenci sen aksiomoj, kiuj servas kiel radiko a? fundamento.
La produkto de tia
procedo
estas kampo de scio a? scienco. Tio tre similas al la
moderna scienco
, kiu tamen ne naski?is ?is
Galileo
aldonis eksperimentadon kaj
matematikon
al la aristotela ideo de scienco.
Aristotelo portretita en
Nurenberga Kroniko
(1493).
En
Fiziko
li klarigas sian
fizikon
, precipe pri movo kaj ?an?o kaj kiel tio okazas. ?i enhavas tre interesan diskuton pri senlimeco kaj
hazardo
.
La? Aristotelo, ?io kreita havas kvar ka?zojn: la materia, fina, efika, kaj idea. Ekzemple, ka?zoj de tablo estas:
- materia ka?zo:
ligno
,
najlo
,
gluo
, ktp;
- idea ka?zo: la ideo pri tablo en la menso de la
?arpentisto
;
- efika ka?zo: la mano de la ?arpentisto;
- fina ka?zo: por havi
meblon
por man?i, kartludi, ktp.
Platono diris, ke la sola ka?zo estas la idea; modernuloj kutime diras ke la sola ka?zo estas la efika; Aristotelo diris ke ?iuj kvar estas ka?zoj. El la kvar ka?zoj, tre trompema por la moderna menso estas la fina ka?zo.
Surbaze de siaj ideoj de ka?zo kaj senlimeco, Aristotelo konkludis ke ekzistas unusola ?iopova
Dio
kiu kreis la universon. Tio estis malkutima ideo por la pagana (anta?kristana) epoko. Lia pruvo, kiun
Tomaso de Akvino
prenis kaj profundigis, skize aspektas tiel:
- Efektiva senlimeco en realo estas malebla.
- Tial la ?eno de efikaj ka?zoj ne estas senlima.
- Tial devas esti unu sola unua efika ka?zo.
- ?i tiu estas la Unua Moviganto a? Dio.
Aristotelo proponis la kvinan elementon ?
etero
? aldone al la kvar proponitaj pli frue de
Empedoklo
.
- Tero
, kiu estas malvarma kaj seka; ?i korespondas al la moderna ideo de
solido
.
- Akvo
, kiu estas malvarma kaj malseka; ?i korespondas al la moderna ideo de
likvo
.
- Aero
, kiu estas varma kaj malseka; ?i korespondas al la moderna ideo de
gaso
.
- Fajro
, kiu estas varma kaj seka; ?i korespondas al la modernaj ideoj de
plasmo
kaj varmo.
- Etero
, kiu estas la dia substanco kiu formas la
?ielajn sferojn
kaj la ?ielajn korpojn (steloj kaj planedoj).
Bildo reprezentanta Aristotelon.
La
scienco
, kiun pritraktas la verkaro nin atinginta sub la titolo “Metafiziko”, estis nomata de Aristotelo “filozofio unua” kaj difinita de la filozofo mem kiel
"scienco pri la Esto kia Esto"
. La esprimo “kia” signifas
koncerne la aspekton de
. Tial, la
ontologio
(scienco pri la esto) estas la scienco, kiu studas la eston ?ar tia kaj ne havas kiel objekton apartan eston, sed la aspektojn fundamentajn kaj komunajn al la tuta realo. Do, se la matematiko studas la eston kiel kvanton kaj la fiziko la eston kiel movon, nur la metafiziko studas la eston kiel eston.
La scienco (σοφ?α, eld. "sofia") estas la? Aristotelo la individuigo de la ka?zoj kaj de la principoj rilate al la esto (= ?iu ajn a?o “kiu estas”), la unuaj ka?zoj eltiritaj estas tiuj kvar:
- Formala:
la formo de la a?o (la stato de la a?o, la materio konstituanta la a?on)
- Materia a? Substrata:
la materio el kiu estas farita (la materio je kiu la esta?o estas konstituita)
- Mova a? Efika
: kio provokas la fari?on (tio kio produktas la ?an?i?on de la stato de la a?o)
- Cela:
la celo al kiu tendencas la a?o (la fina celo al kiu la a?o estas destinita).
La metafiziko ?ar scienco de la esto kia esto (vidu supre) ser?os do la ka?zojn kaj la principojn de la esto (= de tio kio estas); jen do kial la metafiziko fondas la plej gravan de la filozofiaj disciplinoj, la ontologion = parolado pri la esto).
La
Poetiko
a?
Pri Poetiko
(Περ? Ποιητικ??) estas verko de Aristotelo verkita en la 4-a jarcento a.n.e., inter la fondo de lia lernejo en
Ateno
, en la jaro 335 a.n.e., kaj lia definitiva foriro de la urbo, en la 323 a.n.e. ?ia ?efa temo estas la stetika meditado tra la karakterizado kaj priskribo de la
tragedio
. Aristotelo proponis sin paroli ≪pri la poezia arto en si mem kaj pri ?iaj formoj, de la potenceblo kiun havas ?iu el ili, kaj kiel oni devas komponi la intrigojn por ke la poezia kompona?o estu bela≫.
[28]
?
?ajne, la verko estis komponita origine per du partoj:
[29]
? unu unua libro pri
tragedio
kaj
epopeo
, kaj ebla dua libro pri
komedio
kaj
jambo
, kiu ?ajne perdi?is, eble dum la
Mezepoko
, kaj pri kiu oni scias nenion.
Esence, la Poetiko konsistas je laboro difini kaj karakterizi tragedion kaj aliajn imitartojn. Kun tiuj konsideroj aperas aliaj, malpli disvolvigitaj, pri
historio
kaj komparo kun
poezio
(nome artoj ?enerale), prilingvaj konsideroj kaj aliaj pri "mimezo".
Aristotelo en
De Animo
diris ke la homa animo havas tri partojn: la vegetala animo, kiu nutras kaj kreskas; la sensa animo kiu movas sian korpon kaj sensas; kaj la racia animo kiu pensas.
Plantoj
havas nur la vegetalan animon;
animaloj
havas la vegetalan kaj sensan, sed nur
homo
havas ?iujn tri
animojn
.
Antikva
romia
mozaiko
kiu montras Aristotelon. La
Rom-?ermana Muzeo
.
Kolonjo
,
Germanio
.
Aristotelo rigardis la teron ? kaj ?ion sub la luno ? kiel lokon tre difekteman kaj almena? ?aosan, lokon de ?an?o kaj morto, dum la ?ielo estas loko sen?an?ebla, eterna, paca, perfekta. ?i tiu
mondbildo
grave influos la menson de la
Okcidento
inter 1100 kaj 1600.
La? Aristotelo, la tero estas formita de kvar elementoj: tero, akvo, aero, fajro.
Tero
estas la plej peza kaj tial altiri?as al la centro de la universo, al la Tero mem.
Akvo
estas pli malpeza ol tero, sed pli peza ol la aliaj elementoj, do ?i loki?as inter la tero kaj aero. Simile,
aero
estas pli malpeza ol akvo, kaj
fajro
la plej malpeza. La ?ielo ? la suno, steloj, ktp ? estas farita el kvina elemento ne?an?ebla, kiun li nomis
kvintesenco
.
Aristotelo anka? verkis pri
biologio
,
logiko
,
poezio
,
retoriko
,
vetero
kaj
astronomio
.
Aristotelo kreis multajn verkojn, konataj nur el ampleksa listo de lia verkaro. La? la listo, nur unu el liaj verkoj ne estis perdita. Ekzemple, li verkis dialogojn en la stilo de Platono, sed neniu el ili konservi?is. Plejparte la verkoj, kiujn oni efektive havas, estas notoj de
prelegoj
skribitaj de liaj studentoj kaj, en la
1-a jarcento a.K.
, redaktitaj de
Androniko de Rodoso
. Aristotelo verkis en la
greka
, en bona stilo, sed la verkoj kiujn oni havas estas en lingva?o kruda kaj skiza.
La
peripatetisma skolo
estis filozofia cirklo de la Antikva Grekio. Esence, ?i sekvis la instruojn de sia fondinto Aristotelo. ?iaj estas nomitaj
peripatetistoj
(περιπατητικο?), do
promenantoj
.
En la
7-a jarcento
, la
araboj
konkeris
Egiption
kaj trovis la verkojn de Aristotelo. Ili ?atis la sciencon de Aristotelo, sed lia filozofio defiis
islamon
. La islamaj filozofoj
Aviceno
kaj
Averoso
penis akordigi la filozofion de Aristotelo kun sia religio, sed ilia skolo de
falsafismo
plejparte fiaskis sintezi Aristotelon kun islamo.
Dume, la
Okcidento
inter 500 kaj 1100 forgesis Aristotelon, spite al la traduko de
Boetio
, sed poste retrovis lin en la
12-a jarcento
en araba traduko en
Hispanio
. Tio estis pensobombo por
kristanismo
, simile al la posta teorio de
Darvino
. Sed post du jarcentoj, la kristana
E?ropo
plejparte sorbis la penson de Aristotelo, precipe per la verkoj de
Sankta Tomaso de Akvino
, kiu sukcese sintezis la kristanan kaj aristotelan pensarojn forme de
tomasismo
. Tiu lasta estis formulita filozofie en lia
Summa theologica
kaj poezie en
La Dia komedio
de
Danto
. Per la sintezo, la ideoj de Aristotelo fari?is la fundamento de la moderna scienco.
Liaj ideoj en
fiziko
kaj
logiko
ne estis superitaj ?is
Galilejo
kaj
Bakono
en la
17-a jarcento
; en
biologio
? ?is
Darvino
en la
19-a jarcento
. Liaj verkoj pri
politiko
,
etiko
kaj
poezio
restas avangardaj.
Aristotelo la? manuskripto de sia
Historia naturalis
(
1457
).
La
logiko
la? Aristotelo estas sciobjekto kiu okupi?as pri
propozicioj
asertantaj (a? deklarantaj) kaj havas kiel objekton la
komunan
formon de ?iuj sciencoj, nome la pruva-dedukta procedo a? la variaj rezonadaj manieroj kiujn ili utiligas. Rilate tiujn eblas certece determini ?u ili estas veraj a? malveraj utiligante la
intuiciajn
kapablojn de onia
intelekto
doni universalan kaj objektivan fundamenton al la
silogismoj
, nome ?uste al tiuj logikaj propozicioj esprimitaj
deduktforme
. Tiamaniere oni alestigas
sciencon
kiu, la? Aristotelo, estas anta?prepara al ?iu formo de aparta scio. La frazoj-esprimoj deklarantaj diras ion rilate la realon kaj oni ilin povas kompari kun tiu lasta. Arristotelo klasis du eblajn ju?ojn surbaze de du variabloj:
- la "
kvanto
" (al kiu referencas la universalaj a? partaj ju?oj;
- la "
kvalito
" (al kiu referencas tiuj asertaj kaj malasertaj).
El tio devenas kvar eblaj ju?oj:
- universalaj asertaj;
- universalaj malasertaj;
- partaj asertaj;
- partaj malasertaj.
Inter tiuj tipoj de ju?o krei?as specifaj rilatoj, kiuj dependas de sia formala
strukturo
. La rilatoj ekzistantaj inter la kvar tipoj de ju?o povas esti:
- oponaj rilatoj: la du propozicioj sin ekskludas (se unu estas vera, do la alia estas malvera): sed eblas ke amba? estas malveraj);
- suboponaj rilatoj: la du propozicioj povas esti amba? veraj sed ne povas esti amba? malveraj (se mi asertas ke iuj homoj estas blankaj, tio ne ekskludas la eblecon ke iuj homoj estas alikoloraj);
- subalternaj rilatoj: la du propozicioj estas ligitaj inter si, nome la parta propozicio estas ligita al tiu universala: la vero de la universala implicas la veron de tiu parta, sed ne veras la kontra?o (ekzemple, se mi diras ke "?iuj homoj estas blankaj", rezultos vera anka? la parta propozicio "iuj homoj estas blankaj"; sed male se mi asertas ke "iuj homoj estas blankaj", ne ?ustas aserti ke "?iuj homoj estas blankaj", ?ar ne eblas ke aliaj homoj estas alikoloraj);
- kontra?diraj rilatoj: la du propozicioj sin reciproke ekskludas, nome unu propozicio rezultos vera kaj la alia malvera. La malvereco de unu el ili implicas la veron de la alia a? inverse. Temas pri la
principo de nekontra?diro
.
[30]
Oni povas difini korespondismon (a? korespondisman teorion de la vero) kiel
gnoseologia
teorio, en kiu estas subtenate ke la
menso
reflektas, sen substancaj modifoj, tion kio ekzistas ekstere de ni. Aristotelo povas esti konsiderata la plej grava
filozofo
de tiu pensmovado, ?ar la homa menso, la? tiu greka filozofo, devas, ?e la fino de la procedo de
abstraktado
, veni al la kompreno pri la
substanco
kiel
formo
, nome pri tio kio determinita realo devas necese esti.
- ↑
Ke tiuj nedisputataj datoj (la unua duono de la Olimpia jaro 384/383 a.K., kaj en 322 tuj anta? la morto de
Demosteno
) estas ?ustaj estis montrita jam de August Boeckh (
Kleine Schriften
VI 195); por plia diskuto, vidu Felix Jacoby ?e FGrHist 244 F 38. Ingemar During, Aristotle in the Ancient Biographical Tradition, Goteborg, 1957, p. 253.
- ↑
Cicero, Marcus Tullius (1874) [106?43 BC]. "Book II, chapter XXXVIII, §119". In Reid, James S. The Academica of Cirero. London: Macmillian and company. "
veniet flumen orationis aureum fundens Aristoteles
", (Google traduko:
Aristotle will come pouring forth a golden stream of eloquence
)
- ↑
Bertrand Russell,
A History of Western Philosophy
(Historio de okcidenta filozofio), Simon & Schuster,
1972
.
- ↑
Barnes, Jonathan (1995). "Life and Work" (Vivo kaj laboro). The Cambridge Companion to Aristotle. Cambridge University Press. p. 16.
ISBN 978-0-521-42294-9
.
- ↑
Barnes 1995, p. 9.
- ↑
Campbell, Michael.
Behind the Name: Meaning, Origin and History of the Name "Aristotle". Behind the Name: The Etymology and History of First Names
(Malanta? la nomo: la etimologio kaj historio de la unuaj nomoj). www.behindthename.com.
[1]
Alirita la 12an de Aprilo 2017.
- ↑
McLeisch, Kenneth Cole (1999). Aristotle: The Great Philosophers. Routledge. p. 5.
ISBN 0-415-92392-1
.
- ↑
"Biography of Aristotle". Biography.com.
[2]
Alirita la 12an de Aprilo 2017.
- ↑
Anagnostopoulos, G., "Aristotle's Life" in A Companion to Aristotle (Blackwell Publishing, 2009), p. 4.
- ↑
Blits, Kathleen C. (1999-04-15).
Aristotle: Form, function, and comparative anatomy
(Aristotelo: formo, funkcio kaj kompara anatomio). The Anatomical Record. 257 (2): 58?63. doi:10.1002/(SICI)1097-0185(19990415)257:23.0.CO;2-I. ISSN 1097-0185.[eksa ligilo]
- ↑
Carnes Lord. Introduction to The Politics by Aristotle (Chicago: University of Chicago Press, 1984).
- ↑
Bertrand Russell, A History of Western Philosophy, Simon & Schuster, 1972.
- ↑
Peter Green, Alexander of Macedon, University of California Press Ltd. (Oxford, England) 1991, pp. 58?59
- ↑
Peter Green
- ↑
William George Smith, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, vol. 3, p. 88 Arkivita la 28an de Junio 2008 ?e Wayback Machine.
[3]
Alirita la 13an de Aprilo 2017.
- ↑
Bertrand Russell.
- ↑
Peter Green,
Alexander of Macedon
, University of California Press Ltd. (Oxford, England), 1991, p. 460.
- ↑
(2013) “Athenian impiety trials: a reappraisal”,
Dike
(16),
p. 72?73
.
doi
:
10.13130/1128-8221/4290
.
- ↑
Jones, W. T.. (1980)
The Classical Mind: A History of Western Philosophy
. Harcourt Brace Jovanovich,
p. 216
.
ISBN 0-15-538312-4
.
- ↑
Vita Marciana
41, cf.
Eliano
Varia historica
3.36, Ingemar During,
Aristotle in the Ancient Biographical Tradition
, Goteborg, 1957, T44a-e.
- ↑
Aristotle's Will
,
Aufstieg und Niedergang der romischen Welt
de Hildegard Temporini, Wolfgang Haase.
- ↑
Vidu
The Politics of Aristotle
(La politiko de Aristotelo) tradukita de Ernest Barker, Oxford: Clarendom Press, 1946, p. xxiii, noto 2, kiu referencas al
Corpus Inscriptionum Graecarum
, vol. xii, fasc. ix, s.v. Eretria.
- ↑
See Shields, C., "Aristotle's Philosophical Life and Writings" en
The Oxford Handbook of Aristotle
(
Oxford University Press
, 2012), pa?oj 3-16. During, I.,
Aristotle in the Ancient Biographical Tradition
(Goteborg, 1957) estas kolekto de antikvaj biografioj de Aristotelo.
- ↑
Politiko
I, 2, 1253a
- ↑
Politiko
I, 1, 1252a
- ↑
E. Berti,
Il pensiero politico di Aristotele
, Laterza, Roma-Bari 1997, p. 15
- ↑
E. Berti,
Il pensiero politico di Aristotele
, Laterza, Roma-Bari 1997, p. 97
- ↑
Poetiko 1, 1447, 8-10
- ↑
Estas polemiko inter fakuloj ?u Aristotelo verkis duan libron prie. Kurioza?o estas ke tiu hipoteza libro estas la kerno de la intrigo en la romano
Il nome della rosa
de
Umberto Eco
- ↑
Bazi?inte sur tiu principo
Karl Popper
ellaboris la principon de
malpruvebleco
, la? kiu se du propozicioj oponas inter si kaj unu el ili rezultas vera, la alia certe estas malvera.
- Barnes, Jonathan (1995). "Life and Work". The Cambridge Companion to Aristotle. Cambridge University Press.
ISBN 978-0-521-42294-9
.
- Gambra, J. M.; Oriol, M. (2008). Logica aristotelica. Madrid: Dykinson.
- Jori, Alberto. (2003). Aristotele, Milano: Bruno Mondadori Editore (Prize 2003 of the "International Academy of the History of Science")
ISBN 88-424-9737-1
.
- Lloyd, G. E. R. (1968). Aristotle: The Growth and Structure of his Thought. Cambridge: Cambridge Univ. Pr.,
ISBN 0-521-09456-9
.
- Maso, Stefano (Eld.), Natali, Carlo (Eld.), Seel, Gerhard (Eld.). (2012) Reading Aristotle: Physics VII.3: What is Alteration? Proceedings of the International ESAP-HYELE Conference, Parmenides Publishing.
ISBN 978-1-930972-73-5
- Parry kaj Hacker, 1991. Aristotelian Logic. State University of New York Press.
- Owen, G. E. L. (1965c). "The Platonism of Aristotle". Proceedings of the British Academy. 50: 125?150. [Represita en J. Barnes, M. Schofield, kaj R. R. K. Sorabji, eld.(1975). Artikoloj pri Aristotelo Vol 1. Science. London: Duckworth 14?34.]
- Strauss, Leo (1964). "On Aristotle's Politics", in The City and Man, Chicago; Rand McNally.