Sagpintoj
?izitaj de
siliko
, la Neolitika periodo,
Vario de ?tonaj iloj
?tonepoko
estas
prahistoria
tempoda?ro tiel nomita ?ar la plej oftaj resta?oj lasitaj de homa kulturo estas ?tonaj iloj. ?izeblaj ?tonoj, precipe
silikaj
specoj,
obsidiano
,
bazalto
kaj
kalk?tono
, estis dezajnitaj por uzo kiel iloj, tran?ado, prilaborado kaj kiel armiloj. Aliaj materialoj, kiel ekzemple
ligno
kaj
osto
, anka? estis uzitaj, tamen la unua malofte estas konservita en arkeologiaj trova?oj, dum ?i-lasta estis malpli ofta ol ?tonaj iloj. ?uste dum tiu ?i periodo okazis la evoluo de la homo kaj lia kulturo, de la anta?modernaj
?asistoj-kolektistoj
en la
afrika
savano
?is la socioj de
farmistoj
kaj
pa?tistoj
kiuj metis la fundamenton por la historiaj urboj kaj landoj.
Tiu periodo da?ris ?irka? 3.4 milionoj da jaroj
[1]
kaj fini?is inter 4000 kaj 2000 a.n.e., je la alveno de
metalfarado
.
[2]
?i tiel reprezentas preska? 99.3% de la homa historio. Kvankam iom da simpla metalfarado de maleeblaj metaloj, precize uzado de
oro
kaj
kupro
por ornamceloj, estis konata en la ?tonepoko, estis la fandado de kupro kiu markas la finon de la ?tonepoko.
[3]
En
Okcidenta Azio
, tio okazis ?irka? 3000 jarojn a.n.e., kiam
bronzo
disvasti?is. La termino
Bronzepoko
estas uzata por priskribi la periodoj kiu sekvis al la ?tonepoko, same kiel por priskribi kulturojn kiuj disvolvis teknikoj kaj teknologiojn por prilabori kuprajn
alojojn
(bronzo: dekomence kupro kaj
arseno
, later copper and tin) into tools, supplanting stone in many uses.
?tonepokaj artefaktoj kiuj estis malkovritaj estis iloj uzataj de modernaj homoj, de iliaj anta?ulaj specioj de la
genro
Homo
, kaj eble de la pli fruaj parte samtempaj genroj
Australopithecus
kaj
Paranthropus
. Oni malkovris anka? ilojn da
osto
kiuj estis uzataj dum tiu periodo, sed ili estas tre rare konservataj en la arkeologia registro. La ?tonepoko estas krome subdividitaj en subepokoj la? la tipoj de
?toniloj
uzitaj en ili.
La ?tonepoko estis la unua periodo en la
tri-epoka sistemo
ofte uzata en
arkeologio
por dividi la tempolinion de la homa teknologia prahistorio en funkciaj periodoj, el kiuj la sekvaj estis la
Bronzepoko
kaj la
Ferepoko
, respektive. La ?tonepoko estas anka? ofte dividita en tri partojn, nome la jenaj:
- Malnova ?tonepoko (
paleolitiko
) ?2 500 000 ?is ?8 000
- Meza ?tonepoko (
mezolitiko
) ?8 000 ?is ?5 500
- Nova ?tonepoko (
neolitiko
) ?5 000 ?is ?1 900
El ili
Paleolitiko
estis transira periodo al pli fajnaj iloj konata kiel
Mezolitiko
; kaj la fina perdiodo estas konata kiel
Neolitiko
, kies popoloj estis la unuaj kiuj fortransiras el la societoj de
?asistoj-kolektistoj
en la sidlokan vivostilon lo?is en
urboj
kaj
vila?oj
la?
agrikulturo disvasti?is
. En la kronologio de prahistorio, la Neolitika epoko kutime koincidas kun la
?alkolitiko
("kupro"), epoko kiu anta?as al la Bronzepoko.
La esprimo "?tonepoko" originis de la malnova divido de e?ropa prahistorio en sistemon de tri periodoj: la ?tonepoko, la
Bronzepoko
kaj la
Ferepoko
. La datintervalo de la periodo varias de regiono al regiono. Dum oni povas paroli pri antikva "?tonepoko" de la tuta homaro, kelkaj grupoj neniam evoluigis teknologion por
fandado
de metaloj, kaj tial restis en la "?tonepoko" ?is ili renkontis pli progresintajn kulturojn, kiuj scipovis pri sciarto de
metalurgio
en ?iaj fruaj etapoj.
En tiu periodo homoj fabrikis
ilojn
el
?tonoj
, ne konante la uzon de
metaloj
. Kvankam populara, tiu koncepto ne estas plu uzata de la
scienco
. Tio okazis, ?ar oni povas pensi, ke en tiu epoko, homoj uzis nur ?tonajn ilojn, kio ne estas vero, ?ar homoj uzis anka? ilojn el aliaj materioj, kiel
?eloj
,
konkoj
,
ostoj
,
bambuo
ktp. Oni e? ne povas diri ke dum "?tonepoko" oni uzis "?efe" ?tonajn ilojn, nur ke
arkeologoj
trovas ?efe ?tonajn ilojn de tiu periodo, ?ar iloj de aliaj materioj estas malpli da?reblaj.
Alia problemo estas la ideo, la? kio homoj ne plu uzis
?tonajn
ilojn post eltrovo de metaloj. Fakte, ?is la
mezepoko
, metaloj estis maloftaj kaj oni ilin uzis nur por iloj, kiujn ne eblis fari el aliaj materioj. ?is nun, ?tonaj iloj estas uzataj aldone al metalaj
iloj
, ?efe en neindustriaj komunumoj.
La ?tonepoko komenci?is anta? proksimume 2,600,000 jaroj, kiam
Homo habilis
komencis produkti ?tonajn ilojn. La periodo fini?as kun la komenco de la
Kalkolita
periodo en
Okcidenta Azio
kaj
Suda E?ropo
, a? la komenco de la Bronzepoko en aliaj regionoj, kiam metalaj iloj iom post iom komencis anstata?igi la ?tonajn. Tiu ?an?o okazis en la
Levantenio
anta? proksimume 6,500 ?is 5,500 jaroj (depende de ?u la Kalkolita periodo estas konsiderita parto de la ?tonepoko).
Rivero
Ava?o
, Etiopio, posteulo de Paleo-Ava?o, fonto de la sedimentoj en kiuj oni trovis la plej malnovajn ilojn de la ?tonepoko.
La ?tonepoko estas samtempa kun la evoluo de la genro
Homo
, kun la ebla escepto de la plej frua ?tonepoko, kian specioj anta? la genro
Homo
eble jam produktis ilojn.
[4]
La? la a?o kaj loko de la nuntempaj pruvaroj, la lulilo de la genro estas la Sistemo de
Orientafrika Rifto
, speciale al la nordo en
Etiopio
, kie ?i limas kun
herbejoj
. La plej proksima parenco inter nuntempe vivantaj
primatoj
, la genro
Pan
, reprezentas bran?on kiu pluis en la profunda ?angalo, kie la primatoj evoluis. La rifto utilis kiel vojo por la movado al
suda Afriko
kaj anka? norden la? la valo de la rivero
Nilo
en Nordafrikon kaj la? la plui?o de la rifto en
Levantenion
al la enormaj herbejoj de Azio.
Startinta el ?irka? 4 milionoj da jaroj (
ma
) unusola
biomo
establi?is el Suda Afriko la?longe de la rifto, Nordafriko, kaj tra Azio al moderna ?inio. Tion oni ?us nomis "transkontinenta 'savanastanio'".
[5]
Startinte en la herbejoj de la rifto,
Homo erectus
, anta?ulo de la nuntempaj homoj, trovis
ekologian ni?on
en ilejo kaj disvolvis dependecon al ?i, i?ante "il-ekipita lo?anto de
savanoj
".
[6]
Kiel unuaj reprezentantoj de la
Hominioj
, kiuj uzis ilojn, oni taksas
Homo habilis
kaj
Homo rudolfensis
, sed anka? pri
Paranthropus robustus
el la
Australopithecina
trovi?is iloj.
La sekva
Homo erectus
jam uzis ilojn kaj fajron. La nur en
2003
malkovrita, malaltkreska
Homo floresiensis
, kiu vivis ankora? anta? ?irka? 12.000 jaroj sur la indonezia insulo Flores, estis eble rekta posteulo de
Homo erectus
.
?iuj tiuj specioj de homoj apartenas al la ?tonepoko. Kalkuloj taksas, ke en tiu epoko lo?is sur la tero nur kelkaj dek miloj da individuoj. La homa tipo de la meza ?tonepoko estas konsiderata de multaj sciencistoj la
Neandertala homo
, kiu esti?is en E?ropo anta? ?irka? 200.000 jaroj el
Homo erectus
/
Homo heidelbergensis
.
Samtempe ekzistis en Afriko jam la transuloj de
Homo erectus
al
Homo sapiens
(do la moderna homo). La unuaj modernaj homoj en E?ropo estis anta? ?irka? 35.000 jaroj la homoj de
Cro-Magnon
. Neandertalaj homoj kaj modernaj homoj vivs kune dum kelkaj jarmiloj.
Anta? ?irka? 30.000 jaroj formortis la homo de Neandertal kaj postlasis la teron al la modernaj homoj, portantoj de multaj kulturoj.
?tona sagopinto el
obsidiano
.
La plej malnova nerekta provaro trovita el uzado de
?tona ilo
estas fosiliaj animalaj ostoj kun ilaj markiloj; tiuj estas 3.4 milionoj da jaroj a?aj kaj estis trovitaj en la Malsupra VAlo de la rivero
Ava?o
en Etiopio.
[1]
Arkeologiaj malkovroj en Kenjo en 2015, identigante tion kio eble estas la plej malnova pruvaro de hominena uzado de iloj konata ?is nun, indikis, ke
Kenyanthropus platyops
(hominena fosilio 3.2 ?is 3.5-milionojn da jaroj a?aj el
Plioceno
malkovrita en la Lago Turkana, Kenjo, en 1999) eble estis la plej fruaj il-uzantoj konataj.
[7]
La plej malnovaj ?toniloj estis elfositaj el la arkeologia ku?ejo Lomekwi 3 en Okcidenta Turkana, nordokcidenta Kenjo, date el 3.3 milionoj da jaroj.
[8]
Anta? la malkovro de tiu iloj de "Lomekwi", la plej fruaj konataj ?toniloj estis trovitaj en kelkaj lokoj de Gona,
Etiopio
, en sedimentoj de la paleo-rivero
Ava?o
, kiu utilis por datigi ilin. ?iuj tiuj iloj venas el Busidama Formacio, kiu ku?as ?e diskongruejo, a? malaperinta tavolo, kiu estus el 2.9 ?is 2.7
ma
. La plej antikvaj lokoj malkovritaj kiuj enhavis ilojn estis datitaj de anta? 2.6?2.55 ma.
[9]
Unu el la plej rimarkindaj cirkonstancoj pri tiuj lokoj estas, ke ili devenas el Malfrua
Plioceno
, dum anta? tiuj malkovroj ?iam oni pensis, ke ili evoluis nur en la
Pleistoceno
.
La specioj kiuj faris tiujn ilojn en Plioceno restas nekonataj. Oni trovis fragmentojn de
Australopithecus garhi
,
Australopithecus aethiopicus
,
[10]
kaj de
Homo
, eble de
Homo habilis
, en lokoj de ku?ejoj proksimaj al la a?o de la iloj de Gona.
[11]
En Julio 2018, sciencistoj informis pri la malkovro en
?inio
de la konataj plej malnovaj ?toniloj ekster Afriko, ?irka?kalkulitaj je 2.12 milionoj da jaroj.
[12]
Otzi
, la glaciulo portis ilojn kaj el metalo kaj el ?tono.
Oni konsiders la plinovigojn en la tekniko fandadi
ercojn
kiel la fino de la ?tonepoko kaj la komenco de la
Bronzepoko
. La unua tre grava
metalo
fabrikita estis
bronzo
, nome
alojo
de kupro kaj
stano
a?
arseno
, ?io el kio estis fandita aparte. La transiro el la ?tonepoko al la Bronzepoko estis periodo dum kiu modernaj popoloj povis fandi kupron, sed ne ankora? fabriki bronzon, nome epoko konata kiel
Kuprepoko
(a? pli teknike
?alkolitiko
a? Eneolitiko, amba? kun la signifo de 'kupro??tono'). La ?alkolitiko konvencie estas la komenca periodo de la Bronzepoko. La Bronzepokon sekvis la
Ferepoko
. La transiro el la ?tonepoko okazis inter 6000 kaj 2500 jarojn
a.n.e.
, kiam plimulto de la homaro vivis en
Nordafriko
kaj
E?razio
.
La unua pruvaro de homa
metalurgio
dati?as el inter la
6a
kaj la
5-a jarmilo a.n.e.
en la arkeologiaj lokoj de la
Vin?a kulturo
, kiel
Majdanpek
, Jarmovac, Plo?nik, Rudna Glava, en nuntempa Serbio.
[13]
Otzi la glaciulo
, nome
mumio
el ?irka? la jaro 3300 a.n.e., portis kun li kupran
akson
kaj
silikan
tran?ilon
, do iloj kaj el metalo kaj el ?tono.
En kelkaj regionoj, kiel
Sub-Sahara Afriko
, la ?tonepokon rekte sekvis la Ferepoko.
[14]
Regionoj de Mezoriento kaj
Sudorienta Azio
progresis kaj superis la teknologion de la ?tonepoko ?irka? la jaro 6000 a.n.e. E?ropo, kaj la cetero de Azio i?is socioj post-?tonepokaj ?irka? la jaro 4000 a.n.e. La
anta?-Inkaaj
kulturoj de Sudameriko pluis en ?tonepoka nivelo ?is ?irka? la jaro 2000 a.n.e., kiam oron, kupron, kaj ar?enton oni ekuzis. La popoloj de Ameriko notinde ne disvolvis ampleksan kutimon fandadi bronzon a? feron post la ?tonepoka periodo, kvankam tiu teknologio jam ekzistis.
[15]
La produktado de ?toniloj pluis e? post la ?tonepoko fini?is en difinita areo. En E?ropo kaj Nordameriko,
muel?tonoj
restis uzata? ?is la 20-a jarcento, kaj ankora? estas uzataj en multaj partoj de la mondo.
La terminoj "?tonepko", "Bronzepoko", kaj "Ferepoko" ne celas sugesti, ke la progreso kaj kaj tempoperiodoj en prahistorio estas mezuritaj nur per la tipo de materialo en la iloj, anstata? por ekzemplo, per la socia organizado, la uzitaj
man?a?oj
, la adaptado al la klimato, la adoptado de agrikulturo, la kuirado, la
lo?ado
, kaj e? la religio. Kiel per
ceramiko
, la tiparo de la ?toniloj kombinite kun la relativa sekvenco de tipoj en variaj regionoj havigas kronologian kadron por la evoluo de la homaro kaj de la societo. Ili utilas kiel diagnozo de dato, anstata? pri la karakterizo de la homoj a? de la socio.
La analizo de la ?tonproduktado estas ?efa kaj specializita formo de arkeologia esplorado. ?i postulas la mezuradon de
?toniloj
por determini ties tipon, funkcion kaj teknologiojn uzitajn. ?i enhavas la sciencan studon de la ?tonila reduktado el krudaj materialoj kaj de la metodoj uzitaj por fari la prahistoriajn artefaktojn kiuj estas malkovritaj. Multo el tiu studado okazas en la laboratorio en ?eesto de diversaj fakuloj. En
eksperimenta arkeologio
, esploristoj klopodas por krei kopiajn ilojn, por kompreni kiel ili estis faritaj. Silikhakistoj estas metiistoj kiuj uzas akrajn ilojn por redukti
silika?ojn
en
silikaj iloj
.
?tonepoka
manhakilo
?izita kun homa viza?o trovita el
Kiuruvesi
,
Finnlando
.
[16]
Krom la ?tonprodukta analizo, la kampostudaj prahistoriistoj uzas ampleksan gamon de teknikoj derivitaj el pluraj fakoj. La laboro de la arkeologoj determinante la paleokuntekston kaj relativan sekvencon de tavoloj estas suplementata per la klopodoj de geologiaj specialistoj por identigi la tavolojn de la rokoj disvolvigitaj kaj surmetitaj la? geologia tempoda?ro; de paleontologiaj specialistoj por identigi ostojn kaj animalojn; de polenologoj por malkovri kaj identigi
polenon
,
sporojn
kaj plantospeciojn; de fizikistoj kaj kemiistoj en laboratorioj por determini epokojn de materialoj pere de
karbono-14
, per la metodo kombinadi
kalion
kun
argono
a? per aliaj metodoj. La studado de la ?tonepoko neniam estis limigita al la ?toniloj kaj la arkeologio, kvankam ja ili estas tre gravaj formoj de pruvaro. La ?efa fokuso de studado ?iam estis la societo kaj la vivo de la homoj kiuj apartenis al tiu.
Jvankam ?i ja estis tre utila, la koncepto de la ?tonepoko havas siajn limigojn. La datogamo de tiu periodo estas ambigua, disputata, kaj varia, depende de la koncerna mondoregiono. Kvankam eblas paroli pri ?enerala '?tonepoka' periodo por la tuta homaro, kelkaj grupoj neniam disvolvis fakte teknologion por metal-
fandado
, kaj tiel ili restis en la tiel nomita '?tonepoko' ?is ili renkonti?is kun teknologie disvolvi?intaj kulturoj. La termino estis plinovigita por priskribi la
arkeologiajn kulturojn
de E?ropo. Tio eble ne utilas rilate al regionoj kiel kelkaj partoj de
Orientaj Hindioj
kaj Oceanio, kie
agrikulturistoj
a?
?asistoj-kolektistoj
uzis ?tonon por iloj ?is la starto de la e?ropa
koloniigo
.
Arkeologoj de la fino de la 19-a kaj komenco de la 20-a jarcentoj, kiuj adaptis la
triepokan sistemon
al siaj ideoj, esperis kombini kulturan antropologion kaj arkeologion tiel ke specifa samtempa tribo povus esti uzata por ilustri la vivmanieron kaj kredojn de la homoj kiuj uzis specifan ?tonepokan teknologion. Kiel priskribo de nuntempaj homoj, la termino
?tonepoko
estas polemika. La brita
Association of Social Anthropologists
(Asocio de Sociaj Antropologoj) diskura?igas tiun uzon, asertante:
[17]
Priskribi vivantan grupon kiel 'primitiva' a? '?tonepoka' nepre supozigas, ke ili estas vivantaj reprezentantoj de iom pli frua stadio de la homa disvolvi?o ol tiu kiun la plimulto de la homaro estis lasinta malanta?e.
En la 1920-aj jaroj, sudafrikaj arkeologoj organizintaj la ?tonilajn kolektojn de tiu lando observis, ke ili ne kongruis kun la menciita Triepoka Sistemo. La? vortoj de J. Desmond Clark:
[18]
Frue oni konstatis, ke la triepoka divido de kulturo en ?tona, Bronza kaj Fera Epokoj adoptita en la 19-a jarcento por E?ropo ne havis validecon en Afriko ekster la Nila valo.
Arkeologoj en strukturo super la enirejo al la arkeologia ku?ejo de Sterkfontein, Sudafriko.
Sekve, ili proponis novan sistemon por Afriko, nome la Tri-stadia Sistemo. Clark rigardis la Tri-epokan Sistemon valida por Nordafriko; dum en sub-Sahara Afriko, la Tri-stadia Sistemo estus pli bona.
[19]
In praktiko, la malsukceso de afrikaj arkeologoj ?u por teni tiun distingon en menso, ?u por klarigi al kiu ili referencas, kontribuas al konsiderinda konfuzo jam ekzistinta en literaturo. Estas fakte du ?tonepokoj, une parto de la Tri-epoka sistemo kaj la alia konstituanta la Tri-stadian sistemon. Ili referencas al unu el ili kaj al samaj artefaktoj kaj al samaj teknologioj, sed varie la? loko kaj tempo.
La tri-stadian sistemon proponis en 1929 Astley John Hilary Goodwin, profesia arkeologo, kaj Clarence van Riet Lowe, civila in?eniero kaj amatora arkeologo, en artikolo titolita "Stone Age Cultures of South Africa" en la gazeto
Annals of the South African Museum
. En tiu momento, la datoj de la Frua ?tonepoko, a?
Paleolitiko
, kaj de la Malfrua ?tonepoko, a?
Neolitiko
(
neo
= nova), estis tre solidaj kaj konsideritaj de Goodwin kiel absoluta. Li tiukadre proponis parencan kronologion de periodoj kun flosantaj datoj, konsistanta en Frua kaj Malfrua ?tonepokoj. Meza ?tonepoko ne ?an?us sian nomon, sed tio ne signifus
Mezolitikon
.
[20]
La duopo tiel reinventis la ?tonepokon. En Sub-Sahara Afriko, tamen, fer-laboraj teknologioj estis ?u inventitaj sendepende ?u venintaj tra Saharo el la nordo. Neolitiko estis karakterizita ?efe per brutobredaj socioj anstata? per grandaj agrikulturaj societoj, kaj kvankam estis
metalurgio
por kupro en Afriko, same kiel por fandado de bronzo, arkeologoj nuntempe ne agnoskas apartan Kupreepokon a? Bronzepokon. Krome, la teknologioj inkluditaj en tiuj 'stadioj', kiel Goodwin nomis ilin, ne estis precize la samaj. Ekde tiam, la originaj parencaj terminoj identi?is kun la teknologioj de Paleolitiko kaj Mezolitiko, por ke ili ne estu plue parencaj. Krome, estis tendenco forgesi la komparan gradon en favoro de la pozitiva grado: rezulte en du serioj de Frua, Meza kaj Malfrua ?tonepokoj de tre diferencaj enhavoj kaj kronologioj.
Per volonta interkonsento, arkeologoj respektas la decidojn de la
Pan-African Congress on Prehistory
(Tutafrika Kongreso pri Prahisotrio), kiu kunsidas ?iun kvaran jaron por solvi la arkeologiajn aferojn prezentitajn anta? ?i. Delegitoj estas fakte internaciaj; la organiza?o prenas sian nomon el la temaro.
[21]
Louis Leakey
gastigis la unuan en
Nairobi
en 1947. ?i adoptis la tri-stadian sistemon de Goodwin kaj Lowe tiam, tiel ke la stadioj estas nomitaj Frua, Meza kaj Malfrua.
Ilustra?o de
Praindianoj
?asantaj
gliptodonton
.
Nutrofonto de
?asistoj-kolektistoj
estis dum longa tempo ?io, kio troveblis en la rekta natura medio de homoj: plantoj, fruktoj, semoj, radikoj, fungoj, sed anka? mielo, ovoj, viando, fi?a?o kaj tiel plu. Lakto kaj lakta?oj ne disponeblis anta? la alhejmigo de brutaro. Homoj vivis en malgrandaj triboj kaj estis nomadaj la? la vivo de la ?asado. Modernaj esploroj evidentigis, ke ?tonepokaj homoj akiris ?irka? du trionojn de la necesa energio el bestaj nutra?oj kaj nur unu triono el planta. Sed fine de la lasta glaciepoko la fa?no tute ?an?i?is: la ?is tiam preferataj grandaj malvarmemaj bestoj kiel mamutoj kaj lanaj rinoceroj formortis kaj pli malgrandaj, rapidaj mamuloj enmigris el pli varmaj regionoj. Jam en la mezolitiko oni tenis tiajn bestojn ?e la lo?ejoj. Planta nutra?o gajnis pli kaj pli da graveco, ?ar pro la pliboni?inta klimato troveblis pli da vegetara?oj. Unu el la plej grandaj
inventa?oj
de la homo estis la
neolitika revolucio
, tio estas la celata agrikulturo kaj bestbredado. Nur tio ebligis nur la da?ran setladon, komercon kaj fine disvasti?on de la homo, ?ar pli da homoj povis esti nutrataj.
Caiseal Coillte
.
En regionoj, kiuj nature prezentis geologiajn lo?ejojn kiel grotoj a? protektejoj, ili estis uzataj de longa tempo kiel lo?ejoj. Krome oni trovis el la epoko de la malnovpaleolitiko ?is nun nur homfaritajn
?toncirklojn
, kiuj eble estis restoj de lo?ejoj. La plej malnova
kabano
trovita en E?ropo situas ?e Przletice (?e
Prago
) kaj estas ?irka? 600.000 jarojn maljuna. La kabanoj en
Terra Amata
?e
Nizza
en suda
Francujo
estas ?irka? 400.000 jarojn maljunaj, tiuj en
Bilzingsleben
?irka? 370.000 jarojn maljunaj.
El la mezpaleolitiko troveblas kabanoj de mamut?asistoj el ostoj kaj eburo, ver?ajne kun stangoj kaj feloj kaj enaj fajrejoj. En la
groto de Lazaret
en Francujo trovi?as plano de kabano, ?irka? 35 m² granda, kiuj havis du fajrejojn kaj lo?is ?irka? dek personojn.
En la junpaleolitiko aperis kavokabanoj diversaj, iuj tute profunde fositaj en la grundon, aliaj preska? surteraj kabanoj. Ili kutime havas fajrejon kaj regule ordigitajn fosttruojn, kiuj indikas solidan superkonstrua?on. Oni supozas, ke la kabanoj havis tendsimilan a? tendkabanecan formon.
La? la neolitiko esti?is kun la unuaj agrikulturaj kulturoj ?irka? 10.500 a.K., anka? solidaj, da?re prilo?ataj domoj. La?regione ili konsistis el argilo, ?tono a? ligno.
Argilkonstrua?oj konatas de la oriento ?is Hungarujo, ?tonkonstrua?oj ekde pli ol 10.000 jaroj en la oriento, lignaj konstrua?oj kun muroj el bretoj a? argilkovrita plekta?o en arbaraj regionoj. En Meze?ropo fostokonstruado estas kutime konstrumaniero.
Neniaj lo?ejoj, sed tombejoj kaj kultejoj troveblas ?efe en Okcidente?ropo (megalitaj konstrua?oj kaj dolmenoj.
La
gazeoroko (Newspaper Rock)
en
Utah
,
Usono
Petroglifoj
estas sur ?tono gravuritaj bildaj a? grafikaj ilustra?oj. Oni supozas, ke ili havis gravan kulturan kaj religian signifon por la socioj. Oni trovas petroglifojn sur ?iu kontinento. La signifo de la simboloj ankora? ne estas konata.
Konataj trovejoj estas ekzemple en la
nacia parko de la valo de morto
, la nacia parko de la kanjonoj kaj
Uluru
(anta?e ?Ayers Rock“) kaj tiel plu. Ekzakta datigo ofte malfacilas, kutime oni ordigas petroglifojn al la juna ?tonepoko kaj la metalepokoj.
Ne gravuritaj, sed per farbo surpentritaj estas
rokpentra?oj
kaj
grotopentra?oj
. La? la prahistoriisto Emmanuel Anati, ekzistas 45 milionoj da rokaj pentra?oj sur rokoj kaj en kavernoj sur 170 000 lokoj en 160 landoj
[22]
. Kaj ?iza?oj kaj pentra?oj de roka arto povas esti aplikataj al rokoj, ?enerale al vertikalaj rokopartoj, kvaza? al muroj, kaj ofte en alteco inter unu metro kaj du metroj, tial ke homoj povas facile rigardi ilin. Arta?oj en kavoj a? roka protektejo estas pli bone protektataj de veteraj influoj, sed ofte mankas lumo por bone rigardi ilin; sub?ielaj arta?oj facile rigardeblas, sed estas da?re eksponitaj al suno, vento, pluvo, ne?o kaj glacii?anta akvo en rokaj fendoj. Preferataj lokoj por tio estas rokopartoj, kies surfaco havas alian (generale ple malhelan) koloron ol la pli profundaj rokopartoj, tial je per skrapado kaj ?izado videbli?as koloraj kontrastoj.
Venuso de Willendorf
Unuaj tridimensiaj skulpta?oj montris plej ofte virinajn figurojn kun troigitaj seksaj ecoj kiel grandaj mamoj kaj lar?aj basenoj (
venusoj
a? ?asbestojn. Ili estis faritaj el ?tono kaj argilo, ver?ajne anka? el ligno a? ostoj. Iuj detaloj ?e la virinaj statuetoj tute ne estis reprezentitaj kiel viza?oj, brakoj a? kruroj. Sciencistoj interpretas la reprezenta?ojn kiel terpatrino a? fekundecdiino, eble anka? kiel indiko por
matriarkeco
, sed ili certe ne estas realaj portretoj. Oni ja povas supozi, ke la avera?a ?tonepoka virino ne havis ?ancon i?i tiel dika.
Kontra?e la trovitaj bestofiguroj montras ofte surprizigan realismon, ofte reprezentitaj en situo de forfu?o a? en la momento de la mortigo. Sciencistoj supozas, ke la figuroj utilis por alvoki ?assukceson.
Unu el la plej konataj junpaleolitikaj skulpta?oj estas la ?irka? 11 centimetrojn alta
Venuso de Willendorf
trovita en la nuntempa
A?strujo
.
Troveblas anka? gravuritaj ostoj, kies interpretado oni plej ofte ne sukcesas. Reprezenta?oj de viroj estas multe pli maloftaj. Tiuj figuroj ne prezentas seksajn troigojn kiel la virinaj.
Falussimboloj
kiel skulpta?oj okazis nur en postaj jarmiloj, sed ja ekzistas jun?tona?aj rokpentra?oj tiaj.
?ajne la homoj de la mezpaleolitiko jam entombigis mortintojn. Grandaj kolektoj de
poleno
eble indikas aldonon de floroj a? plantoj, anka?
okro
, altvalora materialo, estis aldonita, same kiel uzataj a? novaj iloj.
Pri ideoj pri vivo postmorta a? religia sento tamen oni scias preska? nenion, kvankam la trova?oj ja indikas tiajn ideojn.
[23]
Ritoj kaj religiaj ceremonioj - fekondeckulto, pluv- kaj ?asmagio, entombigaj ritoj, kuracado kaj tiel plu estas, kvankam malfacile pruveblaj supozataj de sciencistoj. Interalie trovi?is muzikiloj, kaj oni supozas la ekziston de dancoj kaj kantoj
Inter?an?o de nutra?oj, materialoj, iloj en la proksima ?irka?o ver?ajne jam ekzistis ?e la unuaj kulturoj de la ?tonepoko. Gravaj varoj estis jam frue, e? granddistance negociitaj. Trova?oj de konkoj for de marbordoj estas konsiderataj eroj de juveloj;
siliko
kaj aliaj materialoj por fabriki ilojn kaj armilojn estis disvastigitaj la? tiel nomataj
silikovojoj
.
- ↑
1,0
1,1
Oldest tool use and meat-eating revealed | Natural History Museum
(18a de A?gusto 2010). Arkivita el
la originalo
je 18a de A?gusto 2010.
- ↑
Stone Age
(
angle
). Alirita 2020-05-31.
- ↑
Goody, Jack. (2012)
Metals, Culture, and Capitalism
.
- ↑
(2016) “
Origins of human intelligence: The chain of tool-making and brain evolution
”,
Anthropological Notebooks
22
(1),
p. 5?22
.
- ↑
Barham & Mitchell 2008
, p. 106
- ↑
Barham & Mitchell 2008
, p. 147
- ↑
Morelle, Rebecca, "
Oldest tools pre-date first humans
",
BBC News
, 20a de Majo 2015.
- ↑
(21a de Majo 2015) “3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya”,
Nature
521
(7552),
p. 310?315
.
doi
:
10.1038/nature14464
.
- ↑
Rogers & Semaw 2009
, pa?oj 162?163
- ↑
?u
aethiopicus
estas de la genro
Australopithecus
a? de la genro
Paranthropus
, disigita por inkludi la pli fortikajn formojn, antropologia opinio estas dividita kaj amba? uzoj okazas en profesiaj fontoj.
- ↑
Rogers & Semaw 2009
, p. 164
- ↑
Zimmer, Carl, "
Archaeologists in China Discover the Oldest Stone Tools Outside Africa ? Chipped rocks found in western China indicate that human ancestors ventured from Africa earlier than previously believed.
",
The New York Times
, 11a de Julio 2018.
- ↑
(2021) “Early Balkan Metallurgy: Origins, Evolution and Society, 6200?3700 BC”,
Journal of World Prehistory
34
(2),
p. 195?278
.
doi
:
10.1007/s10963-021-09155-7
.
- ↑
(1980) “An Ethnohistorical Reconstruction of Traditional Igbo Society”,
West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives
. Mouton de Gruyter.
ISBN 978-90-279-7920-9
.
- ↑
(Aprilo 1965) “Pre-Hispanic Metallurgy and Metalworking in the New World”,
Proceedings of the American Philosophical Society
109
(2),
p. 89?98
.
- ↑
KM 11708 Kiuruveden kirves; Esinekuva
(
finne
).
- ↑
"
ASA Statement on the use of 'primitive' as a descriptor of contemporary human groups
",
Association of Social Anthropologists of the UK and Commonwealth
, 27 August 2007.
Arkivigite je
2011-11-14 per la retarkivo
Wayback Machine
- ↑
Clark 1970
, p. 22
- ↑
Clark 1970
, pa?oj 18?19
- ↑
Deacon & Deacon 1999
, pa?oj 5?6
- ↑
(Junio 1959) “J. Desmond Clark and Sonia Cole (eld.): Third Pan-African Congress on Prehistory, Livingstone, 1955. xxxix, 440 pp., 7 col. plates. London: Chatto & Windus, 1957. 75s.”,
Bulletin of the School of Oriental and African Studies
(en)
22
(2),
p. 400
.
doi
:
10.1017/S0041977X00069135
.
- ↑
(fr) Emmanuel Anati, 2003,
Aux origines de l'art, 50000 ans d'art prehistorique et tribal
, Editions Fayard, 520 p.
- ↑
Ranger, Terence O.; Kimambo, Isaria N. (1976).
The Historical Study of African Religion
.
University of California Press. p. 30.
ISBN 978-0-520-03179-1
. Alirita la 25an de Septembro 2017.
- Barham, Lawrence; Mitchell, Peter (2008).
The First Africans: African Archaeology from the Earliest Toolmakers to Most Recent Foragers
. Cambridge World Archaeology. Oxford: Oxford University Press.
- Manfred Baur, Gudrun Ziegler:
Die Odyssee des Menschen. (La odiseo de la homo.)
Ullstein, Berlin 2001.
ISBN 3-550-07168-X
- Marion Benz, Christian Maise:
Archaologie. (Arkeologio.)
Theiss, Stuttgart 2006.
ISBN 3-8062-1966-4
- Johannes Bergemann:
Orientierung Archaologie. (Orientigo arkeologia.)
Rowohlt, Reinbek 2000.
ISBN 3-499-55612-X
- Reinhard Bernbeck:
Theorien in der Archaologie. (Arkeologiaj teorioj.)
UTB, Stuttgart 1997.
ISBN 3-8252-1964-X
- Almut Bick:
Die Steinzeit (La ?tonepoko)
. Theiss WissenKompakt, Stuttgart 2006.
ISBN 3-8062-1996-6
- Clark, J. Desmond (1970).
The Prehistory of Africa. Ancient People and Places
,
Volume 72. New York; Washington: Praeger Publishers.
- Deacon, Hilary John; Deacon, Janette (1999).
Human beginnings in South Africa: uncovering the secrets of the Stone Age
. Walnut Creek, California [u.a.]: Altamira Press.
- Manfred K. H. Eggert:
Prahistorische Archaologie. (Prahistoria arkeologio.)
Konzepte und Methoden. UTB, Stuttgart 2005.
ISBN 3-8252-2092-3
- Uta von Freeden, Siegmar von Schnurbein:
Spuren der Jahrtausende. (Spuroj de jarmiloj.)
Theiss, Stuttgart 2002.
ISBN 3-8062-1337-2
- Egon Gersbach:
Ausgrabung heute. (Elfosado hodia?.)
Theiss, Stuttgart 1998.
ISBN 3-8062-1379-8
- Winfried Henke, Hartmut Rothe:
Menschwerdung. (Homi?o.)
Fischer, Frankfurt 2003.
ISBN 3-596-15554-1
- Winfried Henke, Hartmut Rothe:
Stammesgeschichte des Menschen. (Triba historio de la homo.)
Springer, Berlin 1998.
ISBN 3-540-64831-3
- Donald C. Johanson, Edgar Blake, David Brill:
Lucy und ihre Kinder. (Lucy kaj ?iaj gefiloj.)
Spektrum Akademischer Verlag, Stuttgart 2000.
ISBN 3-8274-1049-5
- Richard E. Leakey:
Die ersten Spuren. (La unuaj spuroj.)
Goldmann, Munchen 1999.
ISBN 3-442-15031-0
- Ina Mahlstedt:
Die religiose Welt der Jungsteinzeit. (La religia mondo de la jun?tonepoko.)
Theiss, Stuttgart 2004.
ISBN 3-8062-1839-0
- Hansjurgen Muller-Beck:
Die Steinzeit. (La ?tonepoko.)
Beck, Munchen 2004.
ISBN 3-406-47719-4
- Manfred Nawroth, Rudiger von Schnurbein, Rainer-Maria Weiss:
Menschen, Zeiten, Raume - Archaologie in Deutschland. (Homoj, epokoj, lokoj - arkeologio en Germanujo.)
Theiss, Stuttgart 2002.
ISBN 3-8062-1752-1
- Steve Olson:
Herkunft und Geschichte des Menschen. (Deveno kaj historio de la homo.)
Berlin Verlag, Berlin 2003.
ISBN 3-8270-0500-0
- Colin Renfrew
, Paul Bahn:
Archaeology - Theories, Methods and Practice. (Arkeologio - teorioj, metodoj kaj praktikoj.)
Thames & Hudson, London 1991, 5 2005.
ISBN 0-500-28441-5
- Rogers, Michael J.; Semaw, Sileshi (2009). "From Nothing to Something: The Appearance and Context of the Earliest Archaeological Record". En Camps i Calbet, Marta; Chauhan, Parth R. (eld.).
Sourcebook of paleolithic transitions: methods, theories, and interpretations
. New York: Springer.
- Ralf W. Schmitz, Jurgen Thissen:
Neandertal. (Neandertalo.)
Spektrum Akademischer Verlag, Stuttgart 2002.
ISBN 3-8274-1345-1
- Friedemann Schrenk:
Die Fruhzeit des Menschen. (La praepoko de la homo.)
Beck, Munchen 2003.
ISBN 3-406-48030-6
- Friedemann Schrenk, Timothy G. Brommage:
Adams Eltern. Expeditionen in die Welt der Fruhmenschen. (La gepatroj de Adamo. Ekspedicioj en la mondon de la prahomoj.)
Beck, Munchen 2002.
ISBN 3-406-48615-0
- Klaus-Dieter Linsmeier, Dieter Beste:
Die Evolution des Menschen. (La evoluo de la homo.)
Spektrum der Wissenschaft Dossiers. 2 Bde. Spektrum-der-Wiss.-Verl.-Ges., Heidelberg 2000, 2004.
ISBN 3-936278-65-2
,
ISBN 3-936278-56-3
- Spencer Wells:
Die Wege der Menschheit. (Vojoj de la homaro.)
Fischer, Frankfurt 2003.
ISBN 3-10-089430-8
- Gerd-Christian Weniger:
Projekt Menschwerdung. (Projekto homi?o.)
Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2003.
ISBN 3-8274-1425-3
- En tiu ?i artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo
Stone Age
en la angla Vikipedio.