한국   대만   중국   일본 
Википедия - Википедия Мазмунга ?т??

Википедия

Шилтемелерди т?з?т??
Википедия дан
Википедия

Википедиянын логотиби ― жазуу тутумдарынын глифтерин чагылдырган глобус.
Англисче Уикипедиянын башкы барагы
URL: https://www.wikipedia.org
Урааны Ар ким о?дой ала турган эркин энциклопедия
Коммерциялыкпы? жок
Сайттын т?р? Интернет энциклопедия
Катталуу Милдетт?? эмес. [notes 1]
Жеткиликт?? тилдер 287 тилде
Колдонуучулары (2015 июнь) 71,049 жигерд?? редактор. [1] l [notes 2] Т?з?лг?н эсептердин жалпы саны - 26,014,271
Мазмундун лицензиясы Creative Commons licenses CC Attribution / Share-Alike]] 3.0 Тексттердин к?б? дагы GFDL лицензиясында; медиа лицензиялар ар т?рд??.
Ээси Wikimedia Foundation
Т?зг?н Уэйлс, Жимми , Ларри Сэнгер [2]
Ачылган к?н? 2001-жылы 15-январь
Alexa ранкинги 7 [3] (August 2015 )
Азыркы абалы иштейт

Википедия ( англ.   Wikipedia , [?w?k??piːd??] деп окулат) ― Викимедиа фондунун к?п тилд??, эркин лицензиянган жана вики принцибинде ыктыярчылар тарабынан жазылуучу интернет энциклопедиясы [4] . Маалыматтардын к?л?м? жана тематикалык ар т?рд??л?г? боюнча адамзат тарыхындагы э? к?л?мд?? энциклопедия болуп эсептелип, д?йн?д?г? э? к?п окулуучу сайттардын ондугуна кирет [3] [5] [6] .

Википедия 2001-жылдын 15-январында Жимми Уэйлс жана Ларри Сэнгер тарабынан ишке киргизилген. Аталышы ≪wiki≫ (гавай тилинен ≪ылдам≫) жана ≪encyclopedia≫ (англис тилинен ≪энциклопедия≫) с?зд?р?н?н айкалышынан т?з?лг?н [7] [8] .

Б?г?нк? к?нд? англис тилд?? Википедия 335 тилдеги Википедиянын арасынан 6,7 миллиондон ашуун макаласы менен ?зг?ч?л?н?т [9] .

2014-жылдын ноябрь айына карата, Википедияга жалпысынан 19 миллион колдонуучу катталган [10] . Булардын 69 ми?и жигерд?? салым кошуучулар [11] .

Тарыхы

Википедиянын негизд??ч?л?р? красудсорсинг онлайн энциклопедия менен алектенгендердин биринчилери эмес. Бирок, д?йн? масштабындагы ийгиликке жетишкендердин биринчилери. Википедия 2001-жылы пайда болушуна чейин сыяктуу максаттарды к?зд?г?н 7 долбоор болгон:

  • Interpedia (1993?1994-жылдары);
  • The Distributed Encyclopedia (1997?1998-жылдары);
  • Everything 2 (1998?азыркы к?нг? чейин);
  • h2g2 (1999-азыркы к?нг? чейин);
  • The Info Network (2000?2003-жылдары);
  • Nupedia (2000?2003-жылдары);
  • GNUpedia (2001-жылы негизделген, кийин Нупедияга кошулуп кеткен) [12] .

2000-жылы, Жимми Уэйлс ― Bomis компаниясынын башкы м?д?р? катары, философия докторун ― Лэрри Сэнгерди, Нупедиянын ?з долбоорунун командасына башкы редактор катары кабыл алат. Ал долбоор (англ. Nupedia) болгон ― англис тилд?? онлайн энциклопедиясы. Википедиядай мазмуну эркин лицензияланган. Ал ?ч?н ≪GNU General Public License≫ лицензиясын колдогон. Айтмакчы, GNU долбоорунун , ал алкагында пайда болгон ― GNUpedia жана эркин програмдык камсыздоо фондунун (англ. FSF) негизд??ч?н?н ― Ричирад Столлмандын таасири менен айтылган лицензияга ?т?шк?н.

Нупедиянын логотиби

Нупедиянын макалалары ?з тармагындагы адистери тарабынан ыктыярдуу жазылчу. Макала жарыялангандан мурун Сэнгер иштеп чыккан текшер?? процедурасынан ?тк?н. Макалаларды рецензиялоо ?ч?н академиялык билими барларды тартышкан (к?пч?л?г?нд? философия жана медицина боюнча доктордук даражасы болгон). 2001-жылдын сентябрына карата Нупедияда 12 эле макала жарыяланган болчу. Жай жылыштарга кабатыр болуп 2001-жылдын 10-январында Сэнгер Нупедия ?ч?н макалаларды жаратууну тездетиш ?ч?н вики-сайтты ачууну сунуштайт. Сайтка ≪Википедия≫ аталышын коёт. ≪Вики≫ ? вики технологиясындагы сайтты билдирет, экинчи б?л?г? ≪энцикло педия ≫ с?з?н?н ≪педия≫ б?л?г?н?н алынган. Ошентип, 15-январында Википедия Нупедиянын кошумча долбоору катары ойлонуп ишин баштайт (≪wikipedia.com≫ доменинде кийин ≪wikipedia.org≫ доменине к?ч?р?л?т).

Каалагандар Википедия ?ч?н макалаларды жазып кийин алар Нупедиянын текшер?? процедурасынан ?т?ш? керек эле. Бирок, Нупедиянын консультациялык ке?ешмеси андай идеяны к?лк?л?? деп кабыл алган жок. Жыйынтыгында, Википедия ?з?нч? долбоор болуп кеткен.

2001-жылдын 12-февралында жа?ы долбоордун ми? макаласы жазылган, сентябрга 10 ми?. Долбоор бат ?с?п жаткан. Алгачкы редакторлор Нупедия, Slashdot жана изд?? тутумунун индексациясы аркылуу келишкен.

Жогоруда белгиленген Ричард Столлман ― 2001-жылы Википедия принциптерине жакын жана бир кезде ишин баштаган GNUpedia долбоорунун токтотту (Нупедия менен бириктирип) [13] . Википедиянын ийгилигин к?р?п аны колдоду: ≪…Эми энциклопедия долбоору Википедия Нупедиянын философиясын кабыл алды жана андан да ары кетти. Ал сайтка кирип жана анын ?н?г??с?н? салымы?ызды кошууну сунуштайбыз≫ [14] .

Википедиянын ишке киришине эки ай толуп анын биринчи тил б?л?м? ачылат ― deutsche.wikipedia.com (немис тилинде) [15] . Бир нече сааттан кийин ― catalan.wikipedia.com (каталан тилинде). Бул к?р?н?ш улана берген. 2001-жылдын 28-сентябрында бардык негизги тилдерде жайылуусун, негизги стандарттарды белгил?? жана жа?ы викилер ?ч?н негизги барактарды (мисалы катары GNU лицензиясы келтирилген) которууга умтулуу ж?н?нд? колдонуучуларды кабарлашкан [16] . Ошентип, ушул кезден Википедиянын к?п тилд??л?кк? берилгендигин айтканга болот. Википедиянын кыска м??н?тт?г? чо? ийгиликке жетишин, жарыяланган кабарлоодогу кыска ?з?нд? белгилейт: ≪Дат прессасынын макалаларына жооп катары, биз Дат Википедиясын т?зд?к≫ .

Башынан эле Bomis компаниясы Википедияны коммерциялык ийгиликт?? долбоор катары к?рч?. 2002-жылы Википедияга жарнама орношу м?мк?нч?л?н жарыялашкан. Белгилеп кетсек Bomis компаниясы кыйынчылыктарды тартып, Википедиянын негизд??ч?л?рд?н бири жана башкы жетекчиси ― Сэнгер ал кезде акы албай калган. 1-мартта ушул себептен жана долбоордун ишмерд??л?г?нд? болгон к?йг?йл?р ?ч?н долбоордон кеткен. Анын кетиши менен Нупедия долбоорунун ?н?г??с? токтогон (2003-жылы 24 макаланы камтыган мазмуну Википедияга к?ч?р?лг?н).

Википедиянын коммерциялаштырууга жамаат каршы болгон. Ушул жылдын февралында Испан Википедиясынын жамааты коммерциялык жарнама болушуна кабадыр болуп жана алардын долбоорунда к?з?м?л жоктугу ?ч?н Enciclipedia Libre т?з?? ?ч?н Википедия менен ажырашкан. Кийин, Уэйлс Википедия жарнама киргизбешин жарыялап, ≪wikipedia.com≫ доменин ≪wikipedia.org≫ доменине ?зг?ртк?н. Ошентип, Википедия интерфейсине жарнама киргиз??д?н баш тартышкан.

2003-жылы Википедияны каржылоо максатында Викимедия фонду т?з?л?п, менчигине ?тк?р?лг?н.

Тактыгы

1869-жылдан бери чыгып жаткан, илимий ч?йр?д? ?т? белгил?? англиялык Nature журналы, Википедияга киргизилген маалыматтардын тактыгын далилд?? максаты менен 2005-жылы ж?рг?з?лг?н изилд??н?н жыйынтыктарын жарыялаган. Изилд??д? Уикипедиядан алынган 42 макала менен Британника э?циклопедиясындагы (англ. Encyclopaedia Britannica) илимий макала салыштырылган. [17] Натыйжада Википедиянын тактыгы ке?ирилик менен тууралыгы боюнча де?гээли алды?кы орунда турган кадыр-барктуу энциклопедиядан кем калышпай турганы маалым болгон.

Сын

Ошол эле учурда Википедияда жа?ылыштыктар к?п кетирилип, к?п учурда “чындык, жарым-жартылай чындык менен бирге калптарга” [18] да орун бериле тургандыгын, ошондой эле маалыматтарды каалагандай жарыялай бер??г? м?мк?н экендигин [19] сынга алынып келет.

Википедиягагы макалаларда текшерилбеген айрым маалыматтар орун алгандыктан, Википедиянын бейтарап саясатына шек келтирген сындар айтылат.

Википедияга колдонуучу катары катталгандар да, катталбагандар да салым кошуу укугуна ээ. Жа?ы т?з?лг?н же о?долгон макалада текстке тиешеси жок маалымат же идеологиялык жактан туура эмес ой айтылса да дароо сакталат. Бирок салттуу энциклопедиялардан айырмаланган Уикипедиядагы маалыматтар о?долуп турат. [20]

Чект??л?р

Википедиянын англис тилинде же башка б?л?мд?р?нд? макала т?з?? м?мк?нд?г? чектелет. Мисалы, катталган колдонуучу гана жа?ы макала т?з?т. [21] Кылдаттыкты талап кылуучу макалаларды т?з??г? же о?доого жарым-жартылай тыюу салынат. [22] Айрым макалаларды аймактык администратор гана о?доо укугуна ээ. [23] Уикипедиянын ≪Т?з?т?? тарыхы≫ функциясынын жардамы менен буга чейинки ?зг?рт??л?рд? к?р??г? болот. Бул функция макаладагы каталарды о?доп, андан кийинки ?зг?р??л?рд? к?з?м?лд??г? жардам берет. [24] Уикипедиянын колдонуучулары ≪Талкуу≫ функциясы аркылуу т?з?л?п жаткан макалага тиешел?? маселелерди талкуулай алышат.

Туруктуу колдонуучулар ≪К?з?м?л тизмеси≫ аркылуу кызыктуу деп эсептеген макалаларды белгилеп алып, бул макаладагы толуктоолор же т?з?т??л?р ж?н?нд? кабардар болуп турушат.

Бот деп аталган компьютердик программа макаланын тактыгы менен тууралыгына шек келтирген маалыматтарды ?ч?р?п турат. Бул программа жалпы стилистикалык каталарды о?доп, статистикалык маалыматтарга таянган стандарттуу форматтагы макалаларды жаратууга к?м?кч? болот.

Вандализм

Википедиядагы вандализм ? интернет энциклопедиясынын б?т?нд?г?н жана тууралыгын бузуу аракеттери. Цензурага алынган с?зд?р менен бир??н?н намысына шек келтир?? вандализмдин ке?ири таралган т?р?.

Википедиянын казынасындагы макалаларда жеке кызыкчылыгын таанытуу максаты менен бир нерсени жарыялоого , рекламалоого тыюу салынат. [25]

Википедиянын айрым беттерин толугу менен ?ч?р??, чындыкка туура келбеген маалымат бер??, темага тиешеси жок ашыкча маалыматтарды кошумчалоо дагы вандализмдин т?рл?р?. Чын-жалган аралаш маалыматты улам жа?ыланып турган макалалардын арасынан тез ажыратып табуу дээрлик м?мк?н эмес. [26] Бул себептен вандализмге учураган айрым барактар к?пк? чейин ?зг?рт?лб?й калышы м?мк?н. [27]

Википедиядагы вандализм менен ≪жараланган≫ беттерди таап чыгууга бир нече гана м?н?т кетсе дагы, кээ бир беттерди калыбына келтир?? ?ч?н бир топ убакыт талап кылынат. [28] [29]

Вандализмге учураган Уикипедиянын айрым беттерине ?т??г? чек коюлуп калышы м?мк?н.

2005-жылдын май айында Жон Лоуренс Сайгенталер аттуу америкалык журналист, жазуучу жана саясий ишмердин ?м?р баянын белгисиз колдонуучу вандалдык кылып бузган. Аты-ж?н? белгисиз т?з?т??ч? Сайгенталерди Жон Ф. Кеннединин ?л?м?н? тиешеси бар деп к?рс?тк?н. [30] Википедиянын ч?йр?с?нд? бул жалааны т?рт ай бою эч ким о?догон эмес. [31] Жон Сайгенталер - ≪USA Today≫ аттуу к?н?г? чыгуучу АКШнын э? биринчи жалпы улуттук гезитинин баш редактору жана Вандербильт университетинин алдында уюштурулган. Эркиндик форумунун (Freedom Forum) т?з??ч?с? болгон.

Жон Сайгенталер Википедиянын жетекчиси Жимми Уэйлске кайрылып, ?м?р баянына олуттуу жалаа киргизген ким экендигин сурайт. Жимми Уэйлс бул ишке жооптуу адам ким экенин билбей тургандыгын, тактоо керектигин билдирет. [32] [33] Болуп ?тк?н окуядан кийин Сайгенталер Википедияны ≪жарабаган жана жоопкерчиликти билбеген изилд?? куралы≫ деп атайт. [34] Бул окуядан кийин Википедияда тир?? инсандардын ?м?р баянын камтыган макалаларга олуттуу текшер?? талап кылына баштайт. [35]

Уикипедиянын маданияттагы орду

Википедиянын казынасы илимий изилд??л?рд?, китептерде, конференцияларда жана сот иштеринде булак катары пайдаланылат. [36] [37] [38] Мисалы, Канада Парламентинин расмий сайты салттык эмес ?й-б?л?л?р ж?н?нд?г? (Civil Marriage Act) мыйзамына мисал катары Уикипедияга шилтеме берет. [39] АКШнын Федералдык соту менен Д?йн?л?к интеллектуалдык менчик уюму (World Intellectual Property Organization) к?п учурда Уикипедияны кошумча булак катары к?рс?т?т. [40] АКШнын чалгындоочу мекемеси айрым билдир??д?р?нд? Уикипедияга шилтеме берет. 2013-жылы Венгриялык окумуштуулар Уикипедия аркылуу прокатка чыга элек кинотасмалардын ийгилигин алдын-ала белгил??г? м?мк?н экенин далилдешти.

Википедия журналистикада

Журналистикада Википедияны булак катары пайдаланган учурлар к?п кездешет. [41] [42] Википедиядагы маалыматтардан плагиат кылгандыгы ?ч?н бир нече журналист жумуштан кетирилген. [43] [44] [45] 2007 ? жылдын июль айында Википедияга арналган 30 м?н?тт?к документалдык тасма тартылган (BBC Radio 4). Тасмада “Википедия” термини - Google, Facebook , YouTube сыяктуу д?йн?н?н э? таанымал терминдеринин бирине айланганы ж?н?нд? с?з болот. Стивен Колберт аттуу америкалык куудул жана диктор The Colbert Report деген телебер??с?нд? Уикипедияны тамашаларына к?п катыштырган. Стивен Колберт ≪wikiality≫ деген термин ойлоп тапкан.

Негизги принциптер жана эрежелер

Википедия кадимки кагаз энциклопедия, с?зд?к, жа?ы идеяны таратуучу платформа, трибуна, арыздар жана сунуштар китеби, файлдар архиви же шилтемелер каталогу, блог, социалдык желе, маалыматтардын башаламан жыйындысы эмес.

Википедия ? бул жогорку сапаттуу энциклопедияны т?з?? максатында бирин-бири урматтоо к?з караш тутунган, ?з ыктыярдуулар коому негиздеген онланй энциклопедия.

Википедияга салым кошуу эрежелери

  1. ↑ Цитатанын катасы: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named WikiStat
  2. ↑ Цитатанын катасы: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Sidener
  3. ↑ 3.0 3.1 Цитатанын катасы: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Alexa siteinfo
  4. ↑ Alec Fisher (September 22, 2011). Critical Thinking: An Introduction. Cambridge University Press. pp. 199?200. ISBN 978-1-107-40198-3 .
  5. ↑ Bill Tancer (May 1, 2007). "Look Who's Using Wikipedia". Time. Retrieved December 1, 2007. "The sheer volume of content [...] is partly responsible for the site's dominance as an online reference. When compared to the top 3,200 educational reference sites in the US, Wikipedia is No. 1, capturing 24.3% of all visits to the category". Cf Bill Tancer (Global Manager, Hitwise), "Wikipedia, Search and School Homework", Hitwise, March 1, 2007.
  6. ↑ "comScore MMX Ranks Top 50 US Web Properties for August 2012". comScore. September 12, 2012. Retrieved February 6, 2013.
  7. ↑ Sidener, Jonathan (October 9, 2006). "Wikipedia family feud rooted in San Diego". The San Diego Union-Tribune. Retrieved May 5, 2009.
  8. ↑ Mike Miliard (March 1, 2008). "Wikipediots: Who Are These Devoted, Even Obsessive Contributors to Wikipedia?". Salt Lake City Weekly. Retrieved December 18, 2008.
  9. ↑ "Wikipedia cofounder Jimmy Wales on 60 Minutes". CBS News. Retrieved 2015-04-06.
  10. ↑ Jemielniak, Dariusz (2014). Common Knowledge?: An Ethnography of Wikipedia. Stanford University Press. p. 4.
  11. ↑ "Wikipedia Statistics ? Tables ? Active wikipedians". Stats.wikimedia.org. Retrieved July 4, 2013.
  12. ↑ The contribution conundrum: Why did Wikipedia succeed while other encyclopedias failed?
  13. ↑ https://slashdot.org/comments.pl?sid=9990&threshold=1&commentsort=0&mode=thread&cid=502603
  14. ↑ The Free Encyclopedia Project
  15. ↑ Википедиянын альтернативдик тили . Тизмелер . Викимедия (15 март 2001-жылы).
  16. ↑ Wikipedia: Milestones 2001
  17. ↑ Jim Giles (December 2005). "Internet encyclopedias go head to head". Nature 438 (7070): 900?901. Bibcode:2005Natur.438..900G. doi:10.1038/438900a. PMID 16355180 .(subscription required) Note: The study (that was not in itself peer reviewed[citation needed]) was cited in several news articles; e.g.: "Wikipedia survives research test". BBC News. December 15, 2005.
  18. ↑ Black, Edwin (April 19, 2010) Wikipedia?The Dumbing Down of World Knowledge, History News Network Retrieved October 21, 2014
  19. ↑ J. Petrilli , Michael (SPRING 2008/Vol.8, No.2) Wikipedia or Wickedpedia?, Education Next Retrieved October 22, 2014
  20. ↑ Zittrain, Jonathan (2008). The Future of the Internet and How to Stop It ? Chapter 6: The Lessons of Wikipedia. Yale University Press. ISBN 978-0-300-12487-3 . Retrieved December 26, 2008.
  21. ↑ Registration notes
  22. ↑ English Wikipedia's semi-protection policy
  23. ↑ English Wikipedia's full protection policy
  24. ↑ Wikipedia:New pages patrol
  25. ↑ Link spamming Wikipedia for profit (2011)
  26. ↑ Vandalism. Wikipedia. Retrieved November 6, 2012.
  27. ↑ Seigenthaler, John (November 29, 2005). "A False Wikipedia 'biography'". USA Today. Retrieved December 26, 2008.
  28. ↑ Fernanda B. Viegas, Martin Wattenberg, and Kushal Dave (2004). "Studying Cooperation and Conflict between Authors with History Flow Visualizations" (PDF). Proceedings of the ACM Conference on Human Factors in Computing Systems (CHI) (Vienna, Austria: ACM SIGCHI): 575?582. doi:10.1145/985921.985953. ISBN 1-58113-702-8 . Retrieved January 24, 2007.
  29. ↑ Reid Priedhorsky, Jilin Chen, Shyong (Tony) K. Lam, Katherine Panciera, Loren Terveen, and John Riedl (GroupLens Research, Department of Computer Science and Engineering, University of Minnesota) (November 4, 2007). "Creating, Destroying, and Restoring Value in Wikipedia" (PDF). Association for Computing Machinery GROUP '07 conference proceedings (Sanibel Island, Florida). Retrieved October 13, 2007.
  30. ↑ Seigenthaler, John (November 29, 2005). "A False Wikipedia 'biography'". USA Today. Retrieved December 26, 2008.
  31. ↑ Seigenthaler, John (November 29, 2005). "A False Wikipedia 'biography'". USA Today. Retrieved December 26, 2008.
  32. ↑ Friedman, Thomas L. (2007). The World is Flat. Farrar, Straus & Giroux. p. 124. ISBN 978-0-374-29278-2 .
  33. ↑ Buchanan, Brian J. (November 17, 2006). "Founder shares cautionary tale of libel in cyberspace". archive.firstamendmentcenter.org. Archived from the original on December 21, 2012. Retrieved November 17, 2012.
  34. ↑ Seigenthaler, John (November 29, 2005). "A False Wikipedia 'biography'". USA Today. Retrieved December 26, 2008.
  35. ↑ Helm, Burt (December 13, 2005). "Wikipedia: "A Work in Progress"". BusinessWeek. Retrieved July 26, 2012.
  36. ↑ [Wikipedia:Wikipedia_in_the_media "Wikipedia:Wikipedia in the media"]. Wikipedia. Retrieved December 26, 2008.
  37. ↑ "Bourgeois et al. v. Peters et al." (PDF). Retrieved February 6, 2007.
  38. ↑ "Wikipedian Justice" (PDF). Retrieved June 9, 2009.
  39. ↑ "LEGISinfo ? House Government Bill C-38 (38?1)". Retrieved September 9, 2014.
  40. ↑ Cohen, Noam (January 29, 2007). "Courts Turn to Wikipedia, but Selectively". The New York Times. Retrieved December 26, 2008.
  41. ↑ Shaw, Donna (February?March 2008). "Wikipedia in the Newsroom". American Journalism Review. Retrieved February 11, 2008.
  42. ↑ Lexington (September 24, 2011). "Classlessness in America: The uses and abuses of an enduring myth". The Economist. Retrieved September 27, 2011. "Socialist Labour Party of America [...] though it can trace its history as far back as 1876, when it was known as the Workingmen's Party, no less an authority than Wikipedia pronounces it "moribund".
  43. ↑ "Shizuoka newspaper plagiarized Wikipedia article". Japan News Review. July 5, 2007.
  44. ↑ "Express-News staffer resigns after plagiarism in column is discovered" at the Wayback Machine (archived October 15, 2007), San Antonio Express-News, January 9, 2007.
  45. ↑ Frank Bridgewater. "Inquiry prompts reporter's dismissal". Honolulu Star-Bulletin. Retrieved September 9, 2014.


Цитатанын катасы: <ref> tags exist for a group named "notes", but no corresponding <references group="notes"/> tag was found

" https://ky.wikipedia.org/w/index.php?title=Википедия&oldid=448571 " булагынан алынды