Америк?ри П?рлеш?нн? Штатсем

≪Википеди≫ ир?кл? энциклопединчи материал
United States of America

Америк?ри П?рлеш?лл? Штатсем

АПШ ялав? АПШ герб?
Патшал?х ч?лхисем патшал?х ч?лхи cук, анчах та х?ш-п?р штатсенче в?л выр?нта ак?лчан ч?лхи шутланать
Т?п хула Вашингтон
Чи пыс?к хула Нью-Йорк , Лос-Анджелес , Чикаго , Лас-Вегас , Майами , Даллас , Сан-Франциско , Хьюстон , Сан-Антонио , Сан-Диего , Бостон , Филадельфи , Сиэтл , Детройт , Денвер , Финикс
Президент Джо Байден
Вице-президент Камала Харрис
Лапт?к?
 - П?т?мпе
3 выр?нта
9 372 610 км 2
Хал?х йыш?
 - П?т?мпе ( 2003 )
 - Йышл?х?
3 выр?нта
290 342 554
31,0/км²
Валюта яч? АПШ доллар?
В?х?т т?р?х? ГВ -5 пуcласа -10 таран
Патшал?х гимн? C?лт?рпа Илемлетн? Ялав
Тетел домен? .us
Тел. префикс? 1

Америк?н П?рлеш?нн? Штач?сем ( ак?л. USA ? United States of America ) ? Cурc?р Америк?ри федералл? республика. Ытларах cухне АПШ к?скен Америка теcc?, унта пур?накансене американсем тесе ч?неcc?.

АПШ c?р?сем х?велтух?c енче Атлантика океан?нчен пуcласа х?валан?c енче Л?пк? океан таран т?с?лн?. Cурc?р енче юнашар Канада вырнаcн?, к?нт?р енче ? Мексика . АПШ c?р?сем шутне cав?н пекех темиcе утрав Кариб тин?с?нче тата Л?пк? океанра к?реcc?.

9.6 миллион т?ваткал километр лапт?к йыш?нн?скер, Америка т?нчери виcc?м?ш чи асл? c?ршыв. Хал?х йыш?пе (300 миллион ытла) Америка т?нчери виcc?м?ш чи йышл? c?ршыв.

АПШ c?ршывне 1776 cулхи ут? уй?х?н 4-м?ш?нче Асл? Британие п?х?нмасси cинчен п?лтерн? 13 колони ≪Америк?н П?рлеш?лл? Штач?сем≫ ят парса ник?слен?. В?сен суверенл?х?пе (никамап?х?нманл?х?пе) Асл? Британи 1783 cулта кил?шн?. 1781 cулта Конфедераци Й?ркисем ( Articles of Confederation ) ятл? хута йыш?нн? хыcc?н Америка п?рлеш?лл?, никама п?х?нман, хал?хла патшал?х пулса аталанн?. Хал?х правительсвин ?лки 1787 cулхи ав?н уй?х?н 17-м?ш?нче хальхи конституцине йыш?нн? хыcc?н самай улш?нн?.

Америка хал?х?н cар, экономика, этепл?х, политика вит?м? т?нчере XIX, XX ?м?рсенче cир?пленн?.

Совет Союз? арканн? хыcc?н Америка т?нчери лар?ва-т?р?ва анл?н вит?м к?рекен п?ччен асл? х?ват пулса юлать.

Яч? [ т?рлет | кодне т?рлет ]

Ч?ваш ч?лхинче ≪Америк?ри п?рлеш? Штатсем≫, ≪Америк?н П?рлеш? Штач?сем≫, ≪АПШ≫, ≪Америка≫, ≪П?рлеш?лл? штатсем≫.

Америка ятпа ч?н малтан ним?c картограф? Мартин Вальтсем?лл?р ( Martin Waldseemuller ) c?н?рен туса к?ларн? глобуспа картт? cинче Cурc?рпе К?нт?р Америк?сен п?рлеш?лл? континентне пал?ртн?. Чылай?ш? шутлан? т?р?х ≪Америка≫ Америго Веспуччи ( Amerigo Vespucci ), Итальян cул т?пчекен?н ят?нчен пулса кайн?. Веспуччи Христофор Колумб Индине мар c?н? т?нчене cитн? тесе шутлан?. Cапла вара Веспуччине хисеплесе в?л пал?ртн? c?н? c?ре ун?н ятне пан?.

Америк?на унс?р пуcне чылай в?х?т Колумби тесе ч?нн?. Хал? в?л ятпа Амерк?н т?п хули Вашингтон вырнаcн? района пал?ртаcc?. П?рлеш?лл? штатсене Колумби тени унс?р пуcне с?в? хайлав?нче т?л пулкалать.

≪Америк?н п?рлеш? Штач?сем≫ ятпа ≪Никамап?х?нманл?х cинчен п?лтерни≫ ( Declaration of Indepence ) хутра 1776 cулта ус? курн?.

Кун-cул? [ т?рлет | кодне т?рлет ]

Америк?н к?к хал?х?сем тата Европ?ран куcнисем [ т?рлет | кодне т?рлет ]

≪Мэйфлауэр ким? Плим?с Пристан?нче≫, Вилй?м Халсалл, 1882 . Мэйфлауэрпа Пилкримсем 1620 cулта Америк?на cитн?.

Америк?н т?п c?р?н выр?нти хал?х?сем Азирен сахалран 12 000 е нумайран 40 000 cул каялла пуcласа куcн?. Cав хал?хсенчен х?ш?-п?ри Колумб саманиччен тух?cл? c?р ?c туса, капмар cуртсем х?партса, патшал?хсем й?ркелесе пур?нн?. Выр?нти Америка хал?х?пе п?ррем?ш хут Христофор Колумб , Европ? т?пчевcи, 1493 cулхи ч?к уй?х?н 19-м?ш?нче Пуэрто-Рико c?рне cитсе cых?нать. Cав cултан пуcласа, Америк?н т?п хал?х?н нумай?шне Евразирен килн? чир-мур в?лерсе т?кать.

Хальхи Америк?н т?п c?р?-шыв?нче, Флорида тесе ч?нн? т?р?хра чи малтан испансем колони хывн?. Хайхи малтанхи испан ял?сенчен 1565 cулта ник?слен? Сант-Августин к?на т?рать. Каярахпа испансем Америк?н к?нт?р-х?велан?c енне куcма тапратаcc?, унтан пин?-пин?пе испан ял?сем Мексик? урл?ш?пе сар?лаcc?. Францирен килн? мам?к - тир усламcисем х?йсен ял?сене C?н? Франци c?р?сенче, Асл? К?л? тавра cав?раcc?, унтан Cурc?р Америк?н чылай шалти c?р?-шывне ? Мексика пыр? таранах х?йсен аллине илеcc?.

Асл? Британи малтанхи ял?-хулисене Вирчини ( 1607 c.) тата Плим?с ( 1620 c.) колоний?сенче хывать. 1628 cулта Массаччусс?тс Пыр?нчи Колоние ник?слени миграци юх?мне в?йлатать, вара 1634 cула C?н? Англире 10 000 ях?н пуритан вырнаcать. 1610 cултан революциччен Британи х?й?н колний?сене 50 000 пине ях?н ристан ярать.

1614 cултанпа Гудзон юханшыв?н аялти cыран?сенче Голланди cыннисем ял-хула cав?рма тыт?наcc?, cавсен шут?нче Манхэтт?н утрав? cинчи C?н? Амстердам та. Делавэр юханшыв? х?рринче 1638 cулта хывн? C?н? Швеци ялне те 1655 cулта Голланди ярса илет.

Франципе Индей?ц в?рcи в?х?т?нче Британи Канад?на Франци аллинчен туртса илет. Канад?ри францилле калаcакан хал?х cапах К?нт?р колонисен политика вит?м?нчен х?т? юлать. 1674 cула cити Британи Голландипе в?рc? в?рcса юлашкин колоний?сене c?нтерсе илет; C?н? Недерланд провинцине C?н? Йорк ят хурать. 1729 cулта Каролин? c?р?сене пайлан?, 1732 cулта Джорджие колонизацилен? хыcc?н Британин 13 колоний? Америк?н П?рлеш?лл? Штач?сем пулса п?рлешеcc?. П?рлеш?ве к?н? кашни c?р-шыв?н х?й?н выр?нти тата колонилле правительствисем пулн?, кашнинче ир?кл? cынсем суйлава хутш?нма пултарн?. ?леххи Ак?лчан cыннисен ир?к?сене т?пе хунипе, выр?нти тыт?м туй?м?пе республик?л?х шух?ш? т?рекленет. Пур штат Африка чурисен суттине легализацилет. Cуралнисен йыш? пыс?к, вилнисен ? сахал пулнине, татти-сыппис?р имиграци в?йланнипе кашни 25 cул иртмессерен колонисенчи хал?х йыш? 2 хут йышланать. 1730?40-м?ш cулсенчи Христос ч?р?л?в?н Асл? В?рану юх?м? хал?ха т?нпе те, т?н ир?кл?х?пе те к?с?клантарать. 1770 cул патне колонисенчи хал?х ак?лчанланса пырать. Хал?х йыш? 3 миллиона cитсе Асл? Британин cуррипе танлашать, cапах налук т?лекенсене Асл? Британин Парлам?нче х?т?лекен пулман.

П?х?нманл?хпа Анлану [ т?рлет | кодне т?рлет ]

Джон Трумбул, П?х?нманл?х Деклараций? , 1817-18

Выр?нти колонисемпе Асл? Британи хутш?н?в?сем х?р?ленсе пыни 1760 -70-м?ш cулсенче революцилле тапх?ра илсе cитерет. 1775 cулта Америка в?рcи тухать, 1781 cулччен пырать. 1775 -м?ш cулхи c?ртме уй?х?н 14-м?ш?нче Филадельфире пух?нн? Континент Конгрес? Континент Cарне ник?слет, Джордж Вашингтона ерт?cе лартать. ≪Кашни этеме тан туса ян?≫ тесе, ≪этем?н нес?лл?х прависене≫ пал?ртса 1776 cулхи ут? уй?х?н 4-м?ш?нче Конгрес Томас Джефферсон с?нн? П?х?нманл?х Декларацине йыш?нса штатсене сулч? федрацие п?рлештерет. Малтанхи й?рке 1788 cулччен тыт?нса т?рать. Британи патши майл? 70-80 cын Нова Скотие тата Британин Канад?ри ур?х c?н? c?р?сене тарать. Америк?н выр?нти хал?х?сем в?рc?н ан?c фронт?нче ик? енш?н те к?решеcc?.

1783 cулта, Америка Франци пул?шнипе Асл? Британи cарне пар?нтарать, вара Британи 13 штат?н никамап?х?нманл?хне (суверенитетне) паллакан пулать. 1787 cулта т?рекл? нацилле правительство й?ркелес шух?шлисем Конституци пух?вне пуcтар?наcc?. 1788 cул патне 9 штат П?рлеш?лл? Штатсен Конституцине хап?ллать. Республик?н п?ррем?ш Сенач?, п?ррем?ш Элч?сен Cурч?, п?ррем?ш президенч? Джордж Вашингтон 1789 cулта ?cлеме пуcлаcc?. Cултал?к хушши, Филаделфие куcиччен федерацин т?п хули C?н? Йорк пулать. 1791 cулта штатсем Ир?ксен Билне ырлаcc?, конституцире федераци этеме ир?кс?рлетме пултарманнине пал?ртакан, этем ир?к?сене саккунл?н х?т?леме гарантилекен 10 т?рлет? к?ртеcc?. Чурал?х cине ур?хла куcпа п?хаcc?. Конституци й?рки Африка чурисен суттине 1808 -м?ш cулччен к?на х?т?леме хушать. Cурc?рти штатсем чура суттине 1780 - 1804 cулсем хушшинче чараcc?, чурал?ха х?т?лекен штатсем к?нт?рта юлаcc?. 1800 -м?ш cулта федераци правительстви к?нт?рта c?н?лле ник?слен? Вашингтон хулине куcать. Икк?м?ш Асл? В?рану витернипе евангелизм т?рл? социалл? реформ?сеш?н к?решекен юх?мсен т?рек? пулса т?рать.

Америка ан?cалла сар?лас килнипе 19-м?ш в?cне cити индейсемпе в?рc? в?рcать, c?р?сене туртса илет. 1803 cулта Томас Джефферсон президент пулн? чухне, унччен Францие п?х?нн? c?рсене (Луизиана c?р-шыв?) Америка укcа т?лесе илет те, федераци лапт?к? ик? хут пыс?кланать. 1812 cулта Британи суту-ил?ре юри ч?рмантарать тесе Америка ?на хир?c в?рc? пуcлать. В?рc? Америка национализмне cир?плетет. Флорида c?рне cар к?ртсе Америка Испание Мексика пыр? х?рринчи c?ре партарать. 1845 cулта Америка Техас Республикине аннексилет . Хал?хра Америка Атлантика Океан?нчен ан?cалла Л?пк? Тин?с cити анл?ланасси ун п?рн? ш?пи текен шух?ш сар?лн?. 1846 cулти Орегон кил?ш?в? т?р?х унччен Британи тытса т?н? cурc?р-х?велан?c c?р?сем Америк?на куcаcc?. 1848 cулта Мексика в?рcине c?нтерн? хыcc?н Америк?на Калифорни тата ытти к?нт?р-х?велан?c c?р?сем куcаcc?. 1848 - 1849 cулсенчи Калифорни Ылт?н Чир? ан?c миграцине в?йлатать. C?н?лле хывн? чукун cулсем куcакансемш?н c?м?лл?х к?реcc?, анчах выр?нти индейсене c?т?лтереcc?. Cур ?м?р хушшинче 40 м?льюна ях?н бизона тир?ш?н тата чукун cул хурас ?cе c?м?ллатмашк?н пусаcc?. Индейсемш?н хуcал?х т?рек? пулн? бизон п?тни хир хал?хне те вил?м патне илсе cитерет.

Граждан в?рcи тата Индустриленни [ т?рлет | кодне т?рлет ]

Нью-Йоркри Эллис утравне иммигрантсем анаcc?, 1902

Чуралл? штатсемпе ир?клисем правительсвто cых?н?вне хаклассипе, чурал?ха сарссипе хире-хир?c шух?шл? пулн? пирки федерацири лару-т?ру c?н?рен х?р?ленет. 1860 cулта чурал?ха хир?c Республик?лла парти кандидатне Авраам Линкольна суйласа президента лартаcc?. В?л ?cлеме пуcличчен cич? штат Федерацирен тухса Америк?н Конфедерацилле Штач?сем пулса т?раcc?. Федераци правительстви ку туху саккуна хир?c тесе хаклать. Конфедераци Форт Самт?р cине тап?ннипе Граждан в?рcи тухать. Конфедераци енне тата теп?р 4 штат куcать. Юнион (Федераци) cар? к?нт?ралла c?нтерсе пын? май, Линкольн с?ннипе чурасене ир?ке к?лараcc?. Юнион 1865 cулта c?нтерсен, Америка конституцине 4 миллиона ях?н Африк?лла Американа граждан т?вакан, сас?лав ир?кне паракан 3 т?рлет? к?рт?cc?. Федераци х?вач? в?рc?ра c?нтернипе татах ?сет.

В?рc? хыcc?н Линкольн президента в?лереcc?, Республик? партий? х?й?н вит?мне в?йлатать, к?нт?рти чурал?хран ир?ке к?ларн? cынсен прависене х?т?ллессипе, федерацие c?н?рен п?рлештерессипе cине т?рса ?cлет ? Реконструкци тапх?р? пуcланать. 1876 cулта туп?шулл? суйлавран Рус?рфорт Хейс, к?нт?р cынни президент пулса тухать те, Реконструкцие п?терсе хураcc?, c?н? саккунсем т?р?х Африк?лла Американсем ≪тан, анчах уйр?м≫ пулса тухаcc?. Африк?лла Американсен к?на мар, Ак?лчанла мар шур? cынсен, тата Индей?цсен прависене те Ак?лчанла Американсем в?йл? х?ссе хураcc?.

C?ршыв?н cурc?р пай?нче имигрант килсе т?нипе хуласем в?йл? ?ссе пыраcc?, хапр?к-сав?т уc?лнипе х?в?рт индустриализаци тапранать. 1929 cулччен пын? имиграци хум?, Америк? хуcал?хне ?c cыннине илсе килет, Америка с?н-с?патне ул?штарать.

1867 cулта Америка Раccейрен Аляска c?рне укcа т?лесе илет. 1890 cулта индей в?рcисем п?теcc?. 1893 cулта Хавайра (Гаваи) пур?накан американсем ертнипе утравсен патшине сирп?теcc?, утравсене АПШ аннексилет. Cав cултах, испан-американ в?рcинче c?нтерсе Америка Пуэрто-Рико тата Филиппин утрав?сене х?й cумне хушать (cур-?м?р иртсен Филиппин п?х?нман патшал?х пулса тухать).

I-м?ш Т?нче В?рcи, Асл? Депресси, тата II-м?ш Т?нче В?рcи [ т?рлет | кодне т?рлет ]

Тусан Пырши аркатн? ферма, 1936

1914 -м?ш cулта I-м?ш Т?нче в?рcи тухсан Америк? хутш?нман. Американсем Британипе Францие к?м?ллан?, cапах та интервенцие хир?ccисем те йышл? пулн? ? уйр?мах ирланд ? тата ним?cсем -Американсем. 1917-м?ш cулта Америка Антанта енл? пулса в?рcа хутш?нать. В?рc? в?cленсен, Европ? ?cне хутш?нас мар тенипе Америка сенач? Нацисен Лигине й?ркелекен Версаль Кил?ш?вне cир?плетмест. C?ршыв изоляционизм политикине тытса пырать. 1920 -м?ш cулта х?рар?м прависемш?н к?решекен юх?м конституцине х?рар?ма сас?лав тата ытти ир?к паракан т?рлет? cыртарать. В?рc?ра к?решн?ш?н 1924 cулта Америк?н т?п хал?х?сене АПШ граждан?сем пулса т?ма ир?к параcc?.

20-м?ш cулсенче Америка хуcал?х? индустри ?сн? май чечекленсе каять. Анчах индустрие х?партн?ш?н пар?м ?ссе пырать, бирж?на инфляци cапать, вара 1929 cулта тыт?м арканать те, Америка Асл? Депресси саманине к?рет. 1932 суйлан? Франклин Рузвельт президент правительств?на экономик? тыт?мне й?ркелесе т?ма ир?к паракан C?н? Тат?cу с?нет. Тусан Пырши ятл? cил-т?в?лсем 30-м?ш cулсенче чылай ял-хуcал?х п?рлеш?в?сене аркатса т?кать, хал?х c?н? в?йпа ан?cа куcма тапратать. 1941 cулта Америка II-м?ш т?нче в?рcине хутш?нса союзник?сене cар хат?р? к?рме тыт?нни c?ршыв?н индустрине ч?ртет.

Малтан нейтралл?скер , Америка в?рcа 1941 cулхи раштав уй?х?нче, яппунсем Перл Харбора тап?нн? хыcc?н к?рет. II-м?ш т?нче в?рcи Америка историй?нче чи т?какл? в?рc? шутланин те, c?ршыв хуcал?хне мул илсе килет, ?c туса парать. ?на пулах, индустри ?cне х?рар?мсем те к?л?неcc?. Бретон Вудс тата Ялта конференций?сенче союзник ерт?cисем патшал?х?сен хутш?н?вне майлама c?н? й?рке с?неcc?, Совет Союз?пе Америк?ри П?рлеш?лл? Штатсем т?нче т?рек? пулса тухаcc?. 1945 cулти Европ?ри c?нтер? хыcc?н Сан-Франциско хулинчи конференцире П?рлеш?лл? Нацисен Организаций? т?васси пирки калаcса тат?лаcc?. Cав cулах cурла уй?х?нче АПШ яппунсен Хиросим?па Нагасаки хулисене c?н?рен шух?шласа к?ларн? ядерл? хат?рпе бомб?лать, вара Япуни ав?н?н 2-м?ш?нче капитуляцилет; в?рc? п?тет.

Суперх?ват [ т?рлет | кодне т?рлет ]

Икк?м?ш т?нче в?рcи хыcc?н Совет Союз?пе АПШ Сивлек в?рc? туса т?нчери асл? х?ват пулассиш?н п?р-п?ринпе ?м?ртаcc?. Европ?ри политик?лла лару-т?р?ва ик? енчен Варшава Пакч? тата Нато вит?м к?рсе т?раcc?. Cовет Союз? коммунизм тата план экономикине , Америка либералл? демократи тата капитализма (мул экономики) сарма т?р?шаcc?. Совет союз? те, cав в?х?трах Америка та т?нче диктатор?сене пул?шса т?раcc?, п?ри тепринпе виcc?м?ш c?р-шывсенче cап?cаcc? ( Прокси в?рcи ). 1950 -53 cулсенче Америка cар? Корейре Китай коммунисч?семпе к?решет. Америк?ра Америка майл? мар ?cсен Комитеч? й?ркеленет те, патшал?х коммунизм майл? cынсене й?рлеме пуcлать, Джозеф Маккартти сенатор коммунизма хир?c юх?м?н т?п с?нар? пулса т?рать.

1961 Совет Союз? т?нче уcл?хне п?ррем?ш хут этем яраять. Cак ?c Америк?ра ?сл?л?х ?c?н тух?cл?хне c?клеме хавхалантарать. Джон Кеннеди президент уй?х cине этеме к?ларакан c?р-шыв Америка пулт?р, ?c 1969 cулта пурн?cлант?р тесе калать. Кеннеди президент саманинчех Куба тавраш?нче Совет Союз?пе ядерл? в?рc?па х?ратакан ?c пулса иртет. Cав хуш?рах, Америка экономики самай ?ссе-сар?лса каять. Африка-американ?сен Мартин Лютер Кинг пек хастар пуcл?х?сем ертнипе граждан ир?к?семш?н юх?м американсене рас? т?р?х уй?расси-х?с?рлессине хир?c, Джим Крау саккун?сене , 1964 cулта cир?плетн? Граждан Прависен Акч?нчи п?р абзацне п?терессиш?н к?решеcc?. Кеннеди президента в?лерн? хыcc?н, ?на ерн? политиксем виcc?м?ш c?р-шыв в?рcисене К?нт?р-х?велтух?c Азине илсе cитереcc?, Вьетнамра ?н?cус?р в?рc? пуcлаcc?.

1974 cулта Вотергейт сас-хури тухсан, Ричард Никсон демократла президента влаcпа ирт?хн?ш?н ?cрен тухтараcc?. 1980 cулта Рональд Рейгана суйлани Америк?н политики ≪сылт?малла≫ (республикансем енне) сул?ннине п?лтерет. 80-90-м?ш cулсенче Совет Союз?н х?вач? чакать те СССР арканать . ПНОра ерт?c? пулса, союзник?семпе Перс к?лмек тата Югослави в?рcисене чарайни Америк?н т?нчери х?рах суперх?ват авторитетне cир?плетет. Билл Клинтон президент пулн? хуш?ра (1991?2001) Америка экономики т?нчере самай сар?лать. 1998 cулта гражданла суда лекн?ш?н, ясар ?c?пе cуй?ху к?ларн?ш?н Элч?сен Cурч? Клинтона ай?пласа импичментлет ; президента Сенат c?лса ?c выр?н?нче х?варать.

2001 cулхи ав?н уй?х?н 11-м?ш?нче Нью-Йорк хулинчи ларакан Т?нчери Суту Центр?н й?к?р cуртне, тата Пентагона самолетсем пырса cап?наcc?. Виc? пине ях?н cынна в?лерсе Т?нчери Суту Центр? тата юнашар ларакан темиcе cурта иш?лтереcc?. Cак ?c пулса иртн? хыcc?н, Джордж Буш президент преступлениш?н Аль-Кайда террорисч?сене ай?пласа Террорпа В?рc? пуcлать. Cав cулах CАПУ cар? Афганистана к?рсе, Талибан правительствине тата Аль-Кайда шкул?сене c?м?рет. Талибансем CАПУ cарне хир?c партизанла в?рcаcc?. 2002 cулта икк?лен?лл? п?лтер?сене шанса Джордж Буш Иракри влаc режимне пусарма ч?нет. CАПУ пул?шма туннине кура Джордж Буш Ир?кне К?тартакансен Коалиций? й?ркелесе 2003 cулта Ирак cарне к?ртет те, Саддам Хуссейн президентл?хне п?терет. Х?й хал?х? те, тулашри c?р-шывсем те Иракран cарне к?ларма хистин? пулин те Америка cарне Иракран илсе тухмасть.

Администраци пайлан?в? [ т?рлет | кодне т?рлет ]

Т?п статья: АПШ штач?сем


Уявсем [ т?рлет | кодне т?рлет ]

Палл? cыннисем [ т?рлет | кодне т?рлет ]

Каc?сем [ т?рлет | кодне т?рлет ]