????? ?????
(Med?nat Yisra'el)
???? ???????
(Dawlat Isr?'?l)
|
|
| Kan broadel
|
??????????
(
HaTikvah
"An Esperans")
|
|
|
| Gouel Broadel
|
??? ??????? (
Yom Ha?atzmaout
"Deiz an Dizalc'hidigezh"), ar 5 a viz
Iyar
(etre Ebrel ha Mae)
|
|
|
Ker-benn
ha ker vrasan
|
Jeruzalem
(hervez Stad Israel)
Tel Aviv
(hervez
ABU
)
|
| Yezhou
|
|
| Melestradur
|
| Prezident
|
Isaac Herzog
(???? ?????)
|
| Kentan ministr
|
Benjamin Netanyahu
(??????????? ???????????)
|
| Parlamant
|
Kneset
(????)
|
|
| Moneiz
|
Shekel (?)
|
| Douaroniezh
|
| Gorread
|
20 991 km²
2% dour
|
| Poblans
|
9 043 387 (2023)
|
| Stankter
|
331 ann./km²
|
| Titourou all
|
| Kod-marilh
|
IL
|
| Pellgomz
|
+972
|
| ccTLD
|
.il, ?????.
|
Israel
,
Stad Israel
en un doare ofisiel, (
hebraeg
: ???????? ???????????,
Med?nat Yisr?'el
,
[me?di?nat jis?a??e?l]
;
arabeg
: ??????? ????????????,
Dawlat Isr???l
,
[dawlat ?israː??iːl]
) zo ur
Stad
er
Reter-Nesan
bevennet gant ar
Mor Kreizdouar
. En em ginnig a ra evel Stad ar bobl
yuzev
, anezhi herez an “
Israel
”
viblek
. Ar Stad nemeti eo gant ar muianiver a boblans yuzev. An hebraeg eo he yezh (an arabeg zo yezh ofisiel ivez). Un
demokratelezh kannadel
eo.
Goude bezan diskleriet un disentez gant
ABU
e
1947
diwar-benn
Palestina fiziadour
ez eo bet diskleriet e
1948
bezans "ur Stad yuzev war Eretz Israel" gant
David Ben Gourion
, penn an Aozadur Sionad ar Bed ha gant Ajans Yuzev evit Palestina. En deiz war-lec'h e voe arsailhet Israel gant broiou arabek tro-dro, evit sikour
Arabed
ar Balestina. Meur a vrezel zo bet kenetrezo abaoe ar pezh a gas Israel da ac'hubin Sisjordania, Ledenez
Sinai
etre 1967 ha 1982,
Bandenn Gaza
hag
Uhelgompezenn ar Golan
.
Pa oa bet diskleriet dizalc'hiezh Israel e 1948 e oa bet anvet
Medinat Yisrael
("Stad Israel") en un doare ofisiel, goude bezan nac'het meur a ginnig a orin istorel pe relijiel evel
Eretz Israel
("Douar Israel"),
Zion
,
Judea
. Goude un nebeud sizhunvezhiou goude an dizalc'hiezh e oa bet kinniget gant Ministr an Aferiou Estren
Moshe Sharett
an anv "Israelian" (
??????
en hebraeg,
Israeli
e
saozneg
).
En istor ez eo bet implijet an anv Israel, war dachenn ar relijion pe war dachennou boutin, evit
Rouantelezh Israel
pe ar Yuzevien penn-da-benn. Hervez ar Bibl hebraek ez eo bet roet an anv-se d'ar patriark Jakob (hebraeg : Yisra?el, Isr???l ;
gresianeg
ar Septant : ?σρα?λ Isra?l; "stourm gant Doue") goude bezan trec'het gantan ur stourm ouzh ael Doue. E zaouzek vab a zo neuze "gourdadou Israeliz", "Daouzek Meuriad Israel", "Daouzek Bugel Israel", a veve e
Kenaan
betek rankout mont da
Egipt
. Aze int bet lakaet e
sklaverezh
betek buhez
Moizez
a zifenne anezho, o kas anezho da Genaan adarre.
Maen-koun Merneptah
, war-dro an XIII
vet
kantved kent J.-K., eo an arouez istorel kentan a veneg an anv Israel.
An dachenn zo anavezet ivez evel an "Douar Santel", dre vezan santelaet gant holl relijionou
Abraham
(ar
yuzevegezh
, ar
gristeniezh
, an
islam
hag ar gredenn
baha'i
). A-raok diskleriadenn dizalc'hiezh Israel e veze anavezet an dachenn-se evel
Siria ar Su
,
Siria Palestina
,
Rouantelezh Jeruzalem
,
Provins Iudaea
,
Coele-Syria
,
Retjenu
, Kanaan ha dreist-holl Palestina.
War-dro 1200 kent J.-K. e voe skrivet an anv Israel war maen-koun Merenptah evit ar wech kentan.
Abaoe m’eo bet savet
steunv rannan Palestina
e 1947 gant ABU ez eus bet meur a vrezel etre Israeliz hag an Arabed ha meur a feur-emglev zo bet sinet ganto. Rak-se ezeo bet chenchet harzou ar vro meur a wech.
Pouezus-kenan eo bet lod eus an disenteziou e zo bet kemeret gant evit Israel, en o mesk an
Disentez 242 (1967)
ma voe kinniget d’an
22 a viz Kerzu
1967
hag an
Disentez 338 (1973)
a voe kinniget d’an
22 a viz Here
1973
gant ar
C'huzul surentez
evit lakaat ehan d’ar brezeliou a oa savet etre Israeliz hag an Arabed.
A-douez ar broiou arab ez eo anavezet Stad Israel gant Egipt, Jordania,
Maouritania
hag
Aotrouniezh Vroadel Palestina
hogen n’eo ket anavezet gant ar broiou arab all. Anavezet eo evel ur vro
sionour
gant Siria hag
Iran
. An darn vuian eus ar broiou
muzulman
, a-hend-all, o devez darempredou diplomatek gant Israel ; en o zouez
Albania
,
Turkia
,
Azerbaidjan
, broiou en
Azia
a oa bet gwechall en
Unaniezh Soviedel
)
[1]
.
Ur reizhiad
parlamantel
zo da Israel, a ya en-dro en ur
Republik
demokratel
gant ar vot hollek. Ur c'hannad heuliet gant ar muian niver eus ar Gannaded a zeu da vezan Kentan Ministr ; alies e vez an den-se e penn ar strollad pouezusan. Ar C'hentan Ministr zo penn ar
gouarnamant
. Renet e vez Israel gant 120 den a ra en em vor er gambr anvet
Knesset
, a zo diazezet war dilennadegou war-ventez a ziskouez pep strollad politikel dre e bouez politikel, ar pezh a roe gouarnamantou kengevredad.
Aozet e vez dilennadegou pep 4 bloaz, met kengevredadou distabil pe votadegou a-enep ar gouarnamant a c'hall distruj ur gouarnamant en a-raok. Mont a ra en-dro
Lezennou Diazez Israel
evel ur
Vonreizh
nann ofisiel. Adalek 2003 e krog ar Knesset da labourat war ur Vonreizh ofisiel diazezet war al lezennou-se. Penn ar Stad eo Prezidant Israel, met n'en deus nemet gwiriou harzet ha dleadou lid.
Distrigou Israel
:
Hini an Norzh
,
Haifa
,
Kreiz
,
Tel Aviv
,
Jeruzalem
,
Hini ar Su
.
Rannet eo bet Stad Israel e c'hwec'h distrig melestradurel pennan, anvet
mehozot
(??????; unander :
mahoz
) ?
Kreiz
,
Haifa
,
Jeruzalem
,
Norzh
,
Su
, ha
Tel Aviv
, hag ivez
Tiriad Judea ha Samaria
e
Sisjordania
. Rannet e vez an distrigou pemzek isdistrig anvet
nafot
(????; unander :
nafa
), a zo isrannet c'hoazh e hanter-kant rannvro naturel.
| Distrig
|
Ker bennan
|
Isdistrig
|
Annezad
|
| Norzh
|
Nazareth
|
Kinneret
,
Safed
,
Akko
,
Golan
,
Traonienn Jezreel
|
1,242,100
|
| Haifa
|
Haifa
|
Haifa
,
Hadera
|
880,000
|
| Kreiz
|
Ramla
|
Rishon Lezion
,
Sharon
(
Netanya
),
Petah Tikva
,
Ramla
,
Rehovot
|
1,770,200
|
| Tel Aviv
|
Tel Aviv
|
Bat Yam
,
Bnei Brak
,
Giv'atayim
,
Holon
,
Ramat Gan
,
Tel Aviv
|
1,227,000
|
| Jeruzalem
|
Jeruzalem
|
Jeruzalem
|
910,300
|
| Su
|
Beersheba
|
Ashkelon
,
Beersheba
|
1,053,600
|
| Judea ha Samaria
|
Modi'in Illit
|
Sisjordania
|
2,592,555
[2]
(350,143 zrevidig yuzev)??
[3]
|
Mor Galile
Israel hag an Tiriadou palestinian e miz Genver 2003 luc’hskeudennet dre loarell
Israel zo stok-ha-stok ouzh
Liban
en norzh, ouzh
Siria
er biz, ouzh
Sisjordania
ha
Jordania
er reter, ouzh
Egipt
ha Bandenn Gaza er mervent. A-hend-all ez eo lec’hiet ar vro e-kichenik ar
Mor Kreizdouar
er c'hornog hag e-kichenik
pleg-mor Aqaba
er su.
War-dro 20 770 km² eo gorread tachennad Israel hep an tiriadou aloubet e 1967, gant 2% a zour. Koulskoude eo ken strizh douarou ar vro a zo e dakad armerzhel miret div wezh tiriad Israel. Mar kemerer an holl zouarou dindan lezenn Israel (gant an tiriadou tabutet evel
Uhelderiou Golan
) ez eo 22 072 km² ledan ar vro, ha mard ouzhpenner an tiriadou renet gant Israel e
Sisjordania
(a zo strewet etre lezenn Israel ha lezenn
Aotrouniezh Vroadel Palestina
) e kaver 27 799 km²
[4]
? ur c'hresk a 33,84%.
Daoust ma 'z eo bihan a-walc'h ar vro e kaver meur a ziforc'h en he douaroniezh. Kostez an aod e vev 70% eus ar boblans. E reter ar meneziou kreiz eman an draonienn Rift Jordan, a zo un darn eus
Traonienn Rift Meur
en em led eus Liban da
Vozambik
.
Redek ar ra
Ster Jordan
a-hed rift Jordan eus
Menez Hermon
betek ar
Mor Marv
(al lec'h izelan er bed) o tremen dre draonienn Hullah ha
Mor Galile
. Er c'hreisteiz ez eo ar ster
Arabah
a red betek ar
Mor Ruz
. Ne gavetr
makhteshim
(kelc'hiou rimiat) nemet en Israel hag e Ledenez Sinai. An hini brasan zo e
Negev
. Diskleriet ez eus bet gant un dezrevell diwar an endro ez eus en Israel ar muian niver a
spesadou
plant
dre metrad-skouer eus pep korn ar Reter-Nesan.
Kemmus-tre eo ar gwreziou en Israel, dreist-holl e-pad ar goanv. Ar rannvroiou menezek a c'hall bezan avelek, yen hag a-wezhiou erc'hus : bep bloaz e ra erc'h e
Jeruzalem
. Keriou war an aod evel
Tel Aviv
hag
Haifa
o deus un
hin
kreizdouarel gant goanvou fresk ha glavus ha hanvou hir ha tomm.
Beersheba
ha Negev an hanternoz o deus un hin hanter-sec'h gant hanvou tomm ha goanvou fresk gant nebeutoc'h a c'hlav eget hin Mor Kreizdouar. Negev ar c'hreisteiz hag an
Arava
o deus un hin sec'h gant hanvou tomm-tre ha sec'h-tre ha goanvou dous gant nebeut-tre a c'hlav. Rekord ar wrez domman en
Azia
(53,7°C) zo bet muzuliet e 1942 e
kibboutz
Tirat Zvi war Jordan an hanternoz.
Luziet-kenan e teu an traou da vezan pa vez graet anv eus harzou Israel. Meur a wech ez eo bet kemmet an harzou abaoe m’eo bet krouet ar vro-se. Gant-se e kav lod broiou abeg en harzou Israel. Ouzhpenn-se ez eus bet aloubet meur a diriad gant Israel, ha tiriadou all zo stag outi da vat.
D’ar
15 a viz Mae
1948 ez eo bet degemeret Israel gant meur a Stad er bed a-bezh, en o zouez ar
Stadou-Unanet
hag
URSS
hervez
Steunv rannan ABU
. Goude ar
brezel israelat-arab
er bloaz 1948 ez eo bet kemmet an harzou ha dre-se ez eo bet degemeret Israel gant ABU hag an darn vrasan eus broiou ar c'hornog en tiriadou zo bet divizet an harzou anezho hervez
linennou arsav-brezel 1949
. N'eo ket bet degemeret an harzou-se gant an holl vroiou arab ha muzulman. Digemm eo chomet an traou abaoe 1949.
Meur a diriad zo bet aloubet gant Israel, koulskoude, goude ar
brezeliou israelat-hag-arab
. Tiriadou zo aloubet c’hoazh gant Israel, tiriadou all zo stag outi da vat. Gant
Emgleviou a beoc’h
he deus Israel adroet tiriadou zo pe ne vez ket aloubet tiriadou zo ken.
E miz Mezheven 1967 eo bet aloubet Sinai, Gaza, Sisjordania], reter Jeruzalem ha Golan gant Israel.
- Aet eo Israel kuit eus Sinai e
1982
da-heul an
Emgleviou Kamp David
bet sinet gant Egipt.
- Aet eo Israel kuit eus Gaza e-kerzh an hanv
2005
, ar pezh n'eo ket degemeret gant ABU dre ma vez kontrollet an oabl, ar mor hag an harzou gant Israel c'hoazh. Mat eo gouzout n’he deus an tiriad-se statud etrebroadel ebet hiziv an deiz.
- Aloubet eo Sisjordania a-bezh, war-bouez an takadou emren palestinian hag an tiriadou bet kuitaet gant Israel e 2005.
- Golan kerkoulz hag
atantou Chebaa
zo bet staget ouzh Israel e
1981
. Rendael zo etre lod tud a-zivout an atantou-se. Evit gwir, lod eus an dud a sonj dezho eman Siria perc’hennez warno, lod all a sonj dezho eman Liban perc’hennez warno.
Liban zo bet aloubet gant Israel etre 1982 ha 2000, da heul an
Oberiadenn Peoc’h e Galilea
. Evit an dud a sonj dezho ez eo Liban perc’hennez war atantou Cheeba ez eo aloubet tiriadou Liban gant Israel c’hoazh.
Da 9 043 387 a dud e save poblans Israel e 2023 (en ur gontan Golan ha reter Jeruzalem), en o zouez 75% a Yuzevien, 21,1% ag Arabed (muzulmaned an darn vrasan anezho dreist-holl, met un niver bihan a
gristenien
zo ivez) ha 5,5% a dud all
[5]
.
Israel eo ar vro nemeti ma'z eo Yuzevien an darn vrasan eus an dud a zo o chom enni. A orin eus pevar c’horn ar bed eo Yuzevien Israel : diforc’hin a reer ar ≪
sabraed
≫ (tud bet ganet en Israel, a zo deuet o zud da chom da Israel nevez zo pe tud a zo o familh o chom e Palestina abaoe meur a gantved) diouzh an dud enbroet nevez zo hag o deus graet o ≪
aliyah
≫, da lavaret eo tud war an distro : an darn vrasan anezho a zeu eus URSS kozh koulz hag eus
Frans
, ar
Stadou-Unanet
,
Arc’hantina
, hag all.
Druzed
ha
Sirkasinaed
zo o chom en Israel ivez. Rankout a reont ober o c’honje. Er c’hontrol, ne rank ket an
Arabed israeliz
en ober met niverus eo ar
Vedouined
a ra o servij soudard a-fetepans en
arme Israel
. Arabed israeliz ha muzulmiz zo izili eus an arme-se.
Dasparzh poblans Israel : 92,9 % eus tud Israel zo o chom er c’heriou, kostez Tel Aviv ha Mor Galilea dreist-holl ; nebeut a dud zo o chomer Su, war-bouez kostez
PLeg-mor Aqaba
[5]
.
Pemp ker en tu-hont da 200 000 a annezidi zo en Israel :
Jeruzalem
,
Tel Aviv
,
Haifa
,
Rishon LeZion
ha
Ashdod
. An darn vuian eus tud ar vro zo o chom er c'heriou-se.
Jeruzalem eo ar ger bennan en Israel : 971 800 a dud a oa o chom enni e 2022. E 1948 ne oa nemet 84 000 a dud.
Pa embannas
David Ben Gourion
dizalc'hiezh Israel e oa 248 500 a dud o chom e Tel Aviv (30 % eus ar boblans). Brasan ker Israel e oa ; 4 156 900 a dud a oa er veurger e 2021, eleze 45% eus poblans ar Stad.
Haifa
eo an trede ker er vro : 1 050 000 a dud a oa enni e 2021, e-skoaz 98 600 e 1948.
Pevarzek ker en Israel ez eus en tu-hont da 100 000 den enno.
Richon LeZion
eo ar pevare ker er vro, 257 128 a dud enni e 2022 ; 11 000 den hepken a oa chom enni pa oa bet krouet Stad Israel.
War ar maez e chom 7,1% eus poblans ar Stad, eleze war-dro 642 000 a dud ; 6 % eus Israeliz a oa o chom war ar maez e 1948.
- Al Liamm
niv. 44, niverenn gouestlet da Israel, Mae-Mezheven 1954.
- (fr)
Sand, Shlomo.
Deux peuples pour un Etat ? ? Relire l'histoire du sionisme
,. Paris : Seuil, 2024
(
ISBN 978-2-02-154166-3
)