Unaniezh Europa (UE)
zo un aozadur etregouarnamantel ha dreistvroadel a vod 27 Stad eus Europa a reer ar Stadou ezel anezho. E
1992
e voe degemeret an anv ≪ Unaniezh Europa ≫ dre
Feur-emglev Maastricht
a-zivout UE. Doareou eus an Unaniezh a oa a-goshoc’h avat a-drugarez d'un aridennad emgleviou ha kendarempredou bet skoulmet adalek
1951
.
Oberiantiz Unaniezh Europa a c’holo holl dachennou ar politikerezhiou foran eus ar
yec'hed
hag an
armerzh
betek an aferiou diavaez hag an emzifenn. Astenn he galloudou a bak pell pe belloc’h avat diouzh an tachennou. Hervez an tachennou-se e tenn muioc’h an UE da :
- ur c’hevread (da skouer evit ar
moneiz
, al labour-douar, ar
c’henwerzh
, politikerezhiou an
endro
)
- ur c’hengevread (da skouer evit ar politikerezhiou sokial hag armerzhel, gwarez ar vevezerien, aferiou diabarzh)
- un aozadur etrebroadel (da skouer war dachenn an aferiou diavaez)
Unan eus pennoberezh an UE eo sevel ha meran ur c’henvarc’had a zo diazezet war un unaniezh valtoutel, ur
moneiz hepken
(degemeret evit poent gant 20 eus an 27 Stad ezel), ur Politikerezh Boutin war al Labour-douar (POBOL) hag ur Politikerezh Boutin war ar Pesketa.
Lies ensavadur zo bet savet a-benn suraat mont en-dro an UE. Ar re bouezusan anezho o vezan
Kuzul Unaniezh Europa
,
Kengor Europa
,
Parlamant Europa
ha
Lez-varn Justis Europa
.
Tammou bras eus o
riegezh
zo bet treuzkaset d'an Unaniezh gant ar Stadou ezel ? muioc’h eget n'eus bet biskoazh treuzkaset d'un
aozadur rannvedel
anriegezhek all. Evel notet a-us, e tachennou zo e krog an UE da gaout tres ur
c’hevread
pe ur
c’hengevread
. Daoust da se, war an dachenn lezennel, e chom ar Stadou ezel "mistri ar Feuriou-emglev", ar pezh a dalvez n'hall ket an UE treuzkas muioc’h a c’halloudou dezhi hec’h-unan eus ar Stadou hep asant ar Stadou-se dre feuriou-emglev nevez. A zo muioc’h, war meur a dachenn n'eus ket bet treuzkaset nemeur a
riegezh
vroadel d'an UE gant ar Stadou; dreist-holl e tachennou ken bras an interestou broadel warno evel an aferiou diavaez hag an emzifenn. Kement-se a ra d'an aozadur dibar zo eus an UE bezan un aozadur
sui generis
, dle. un aozadur drezan e-unan.
D'an
29 a viz Here
2004
eo bet sinet gant ar pennou gouarnamant ar
Feur-emglev a grou ur Vonreizh evit Europa
. Gwiriekaet eo bet ar sinadur-se gant meur a Stad tra m'eman da vezan gwiriekaet gant lod all c’hoazh. Daoust da se, en deus falsvarchet an argerzh a gas d'ar gwiriekaat p'eo bet nac’het ar Vonreizh gant muianiver ar Fransizien e-kerzh ur
referendom
d'an
29 a viz Mae
2005
ha se daoust ma votas ar Vretoned a-du evel m'o doa graet evit referendom
feur-emglev Maastricht
. Ar wech-man avat n'eo ket bet splann a-walc’h vot ar Vretoned evit lakaat Frans da sevel a-du ha 54.7% eus ar mouezhiou zo aet gant an "nann". Tri devezh war-lerc’h, d'ar
1an a Vezheven
eo bet tro
Izelvroiz
da lavaret "nann" ivez gant 61.6% dre ur
referendom
.
Da-heul nac’hadenn ar feur-emglev bonreizhel gant Frans hag an Izelvroiou eo bet broudet an tabut politikel war statud a-vreman ha da zont Unaniezh Europa etre ar Stadou ezel. Eno e kaver savpoentou dishenvel-mat ken etre ar Stadou hag e diabarzh pep Stad.
Da skouer, e
Breizh-Veur
hag a zo o kadorian an UE, ez eus bet diskouezet dre stadegou e oa diseblant pe e save a-enep an Unaniezh 75% eus ar boblans. Deuet eo an
UK Independence Party
a sav a-du gant an emdennan klok eus an UE da vezan ur strollad da gemer e kont zoken. Broiou all avat a sav a-du gant un enframman brasoc’h ? nebeut goude ma voe votet "nann" gant ar Fransizien ha Nederlandiz a voe votet "ya" gant al
Luksembourg
.
Meur a graf pouezus-meurbet he deus an Unaniezh da dalan outo er mare-man, en o zouez divizout ha degemeret, distaolet pe adreizhet e vo ar feur-emglev bonreizhel nevez, ober war-dro emled an UE war-du ar gevred (sellet a-is), nevesaat reolennou an
Emglev war ar Stabilder hag ar C’hresk
, sevel ar budjed da zont ha pledin gant ar
Politikerezh Boutin war al Labour-douar (POBOL)
.
Er C’hendalc’h Etregouarnamantel a zeu (KEG), hag a zo un emvod e-kreiz ar bloaz evit Stadou ezel an UE, e ranko pennou ar Stadou hag ar gouarnamantou divizout penaos e vo arc’hantaouet budjed an UE. Graet e vez "Financial Perspective" pe "Diaweladenn Arc’hant" eus budjed an UE. Advarc’hatet e vez bep seizh vloaz. An Diaweladenn Arc’hant a zeu a dalvezo evit ar prantad 2007-2013.
E-touez ar c’hrefen da dabutal warno e-pad ar c’haozeadennou war ar budjed da zont eman
Distaol arc’hant Breizh-Veur
, gounid Frans diwar ar POBOL, skodennou bras Alamagn hag an Izelvroiou da vudjed an UE, hag adreizhad ar Fontou evit Diorren Rannvroiou Europa. Diouzh ali meur a hini ez eo gwirhenvel e savo diwar ar c’haozeadennou-se disrann vras etre ar gouarnamantou evel etre Frans hag Alamagn da skouer a c’houlenn ur budjed brasoc’h evit mont war-du un Unaniezh kevreadeloc’h hag ar re, evel Breizh-Veur, a c’houlenn ur budjed bihanoc’h gant muioc’h a arc’hant postet war ar skiantou hag an imbourc’h, hag en deus graet eus ar "modernaat" e c’her-stur.
Divizout a ranko ivez pennou Europa divizout e-kerzh an emvod-se petra ober eus
Bonreizh Europa
. Gouarnamantou zo a garfe a-walc’h e vefe skornet an argerzh gwiriekaat tra ma kav da lod all e ranker mont betek penn. Ma vez gwiriekaet ar Vonreizh gant 20 Stad ezel diwar an 27 zo e vo adkaset homan dirak Kuzul Europa hag e c’hallo neuze ar pennou Stad ha gouarnamant advarc’hata ar feur-emglev.
27 Stad ezel a ya d'ober Unaniezh Europa en em astenn war ur gorread a 4 493 712
km²
gant e-tro 508 191 116 milion a geodedourien europat e 2015. Ma vije eus an UE ur Stad, e vije
ar seizhvet brasan er bed
dre he gorread hag an
trede brasan
dre he foblans goude
Sina
hag
India
.
Rannan a ra an UE harzou douar gant 20 Stad hag harzou mor gant 31 Stad. Sellet ouzh
Broiou a-hed Unaniezh Europa
Abaoe savidigezh an UE gant 6 Stad ez eus bet 19 all oc’h emezelan war meur a lankad emledan:
| Bloaz
|
Bro
|
| 1952
|
Belgia
,
Frans
,
Alamagn (ar C’hornog)
,
Italia
,
Luksembourg
, An
Izelvroiou
(izili diazezerien)
|
| 1973
|
Danmark
,
Iwerzhon
,
Rouantelezh Unanet
[6]
|
| 1981
|
Gres
|
| 1986
|
Portugal
,
Spagn
|
| 1990
|
En em unanin a ra
Alamagn ar Reter
gant
Alamagn ar C'hornog
evit dont da vezan un tamm eus an UE
|
| 1995
|
Aostria
,
Finland
,
Sveden
|
| 2004
|
Republik Kiprenez
,
Republik Tchek
,
Estonia
,
Hungaria
,
Latvia
,
Lituania
,
Malta
,
Polonia
,
Slovakia
,
Slovenia
|
| 2007
|
Bulgaria
,
Roumania
|
| 2013
|
Kroatia
|
Niveruzik eo an tiriadou tramor ganto darempredou strizh gant Stadou zo eus an UE, en o zouez
Greunland
,
Manav
, an
Azorez
ha
Madeira
. Evit gouzout hiroc’h diwar-benn ar re-man ha tiriadou tramor all stag ouzh an UE, sellit ouzh
ar Rannvroiou dreisttrobarzh
ha
Tiriadou dibar eus Stadou ezel zo hag o darempredou gant an UE
(heman e saozneg).
- Turkia
zo war ar renk ent-ofisiel evit dont da vezan ezelez eus UE abaoe 1987. Staget emeur gant ar c’hevraouin abaoe an
3 a viz Here
2005
. Meur a arbennigour koulskoude ne wel ket emezeladur Turkia da UE o tont da wir a-raok pell, ken bras m'eo ar sammad reizhadennou a ranko kas da benn vat war an tachennou politikel, armerzhel ha sokial.
- Makedonia
(abaoe 2004),
Albania
,
Montenegro
ha
Serbia
(abaoe 2009) o deus lakaet o anv ivez evit dont da vezan ezel eus an Unaniezh.
- Island
he doa lakaet hec'h anv evit dont e-barzh e 2009, met e miz Meurzh he deus tennet kuit he goulenn.
- Norvegia
ha
Suis
n'int ket izili anezho met emgleviou dibar o deus gant an UE.
- Perzh a gemer an darn vrasan eus izili
Kevredigezh Europat evit ar C'henwerzh Frank
er Feur-emglev (bet krouet gantan
Takad Armerzhel Europa
), ar pezh a dalvez e kemeront perzh e meur a zoare er c’henvarc’had europat.
Lid sinan Feur-emglev Roma e 1957
Izili diazezer Kumuniezh Europa ar Glaou hag an Dir
Klasket ez eus bet meur a wech, kent savidigezh ar
Stadou-Broad
modern zoken, unanin broadou liesseurt Europa. Ingal eo c’hoarvezet a-hed istor ar c’hevandir. 3 000 bloaz zo e oa mestr ar
Gelted
war Europa. Da-c’houde eo bet tro an
Impalaeriezh roman
a droe en-dro d'ar
Mor Kreizdouar
. Dre heg e c’hoarvezas seurt unaniezh. Unanet e voe tammou bras eus Europa dre ur velestradurezh laosk e-pad meur a gantved da vare ar
Franked
,
impalaeriezh Karl Veur
hag an
impalaeriezh santel roman german
ivez. E derou an
XIX
vet
kantved
gant
unaniezh valtoutel
Napoleon Ian
hag adarre da vare aloubidigezh an
nazied
er bloavezhiou 1940 e voe unanet evit ur prantadig an darn vrasan eus Europa adarre.
Gant al liesseurt m'eo
yezhou
ha sevenaduriou Europa ne zeuas peurliesan an taoliou-esae-se nemet dre un
aloubidigezh soudardel
lakaet dre heg war boblou displijet-grons. Kement-se a sachas d'e heul distabilder ha c’hwitadennou. Unan eus ar c’hinnigou peoc’hus kentan evit unanin ar c’hevandir dre kenlabour ha kevatalder izili un unaniezh da zont a zeuas gant
Victor Hugo
ar
peoc’hgarour
e
1851
. Diwezhatoc’h, goude spouron ar
Brezel Bed Kentan
hag an
Eil Brezel Bed
e kreskas ar froud evit krouin ar pezh zo deuet da vezan Unaniezh Europa abaoe. Kaset e oa an dud war-raok gant ar c’hoant da adsevel Europa ha d'ober a seurt ma n'hallfe ket biken brezel ebet ken sevel en-dro war dachenn Europa. A-benn ar fin, lusket gant ar santadou-se, e voe savet
Kumuniezh ar Glaou hag an Dir
gant
Alamagn ar C’hornog
,
Frans
,
Italia
ha broiou ar
Beneluks
. Kement-se a voe graet ent ofisiel dre
Feur-emglev Pariz
sinet e miz Ebrel
1951
ha lakaet da dalvezout e Gouere
1952
.
Roet e voe an anv a
Kumuniezh Armerzhel Europa (KAE)
d'an unaniezh valtoutel gentan, bet lesanvet prim da c’houde
ar c’henvarc’had
, a voe krouet dre
Feur-emglev Roma
e
1957
ha lakaet e talvoud d'ar
1an a viz Genver
1958
. Diwezhatoc’h e teuas anv ar KAE da vezan
Kumuniezh Europa
a zo breman livenn-gein Unaniezh Europa. Eus un aozadur kenwerzhan eo deuet an Unaniezh da vezan ur framm kenlabour politikel hag armerzhel.
- Meur a ensavadur a vez douget ganto mont en-dro an UE
- Meur a framm arc’hant zo
- Kavet e vez ivez meur a vodad alian an ensavaduriou
Hag ez euz ivez kalzik a aozaduriou all, savet peurliesan a-ziwar ul
lezennadur eil renk
evit kas war-raok politikerezhiou dibar. Graet e vez anezho
Ajansou Unaniezh Europa
. En o zouez e c’haller menegin
Ajans Europa eit an Endro
, the
Ajans Europa evit ar surentez dre nij
hag ar
Burev evit kendonian ar Marc’had diabarzh
.
A-benn ar fin eman ivez an
hanterourien europat
karget da enklask ar c’hlemmou gwallvererezh a c’hall bezan a-berzh ensavaduriou Europa.
N'eus ker-benn ofisiel ebet d'an UE ha strewet eo hec’h ensavaduriou dre veur a ger :
Lezennou Unaniezh Europa
a bled gant un niver bras a frammou lezennel hag ensavadurel n'int ket atav digemmesk. Disoc’h un istor diazezet a-bazennou eo, gant feuriou-emglev etrebroadel nevez oc’h en em heulian, pep hini anezho o tegas kemmou hag o klokaat an emgleviou koshoc’h. Strivou bras zo bet kaset da benn er bloavezhiou diwezhan evit startaat hag eeunaat ar feuriou-emglev kentan. Disoc’het eo ar strivou-se war savidigezh an danvez
Feur-emglev Krouin Bonreizh Europa
. Ma vez degemeret ar vonreizh-se e kemero lec’h ar strobad emgleviou zo anezho betek-henn ha ne vo mui nemet un destenn.
Feur-emglev Pariz (1951)
eo bet ar feur-emglev kentan. E 1952 e oa bet lakaet e talvoud. Drezan eo bet diazezet
Kumuniezh ar Glaou hag an Dir
etre ur bagad 6 bro. N'eman ket an emglev-man e talvoud ken, kemeret m'eo bet e lec’h gant emgleviou all war-lerc’h.
Feur-emglev Roma
, bet savet e
1957
zo c’hoazh e talvoud avat. Adveret-mat eo bet abaoe koulskoude, dreist-holl dre Feur-emglev brudet
Mastricht
bet degemeret e
1992
. E
Mastricht
e voe degemeret an anv a Unaniezh Europa. Ar reizhadennou nevesan bet degaset e Feur-emglev Roma zo bet lakaet er
feur-emglev emezelan
a-benn degemer 10 Stad ezel nevez. Ar pezh a voe graet kerkent hag ar
1
an
a viz Mae
2004
.
Ma c’hwit feurm-emglev diazezan ar Vonreizh nevez da vezan degemeret gant an holl Stadou ezel e vo ret addigerin ar c’hevraouin warnan moarvat. A-du eo an darn vrasan eus ar bolitikourien hag eus ar pennou-bras evit lavaret n'hallo ket an UE kenderc’hel da vont en-dro plaen gant ar framm zo dezhi breman ma'z eus 27 Stad enni. hag eman da genderc’hel da greskin.
Commons
- ↑
Deiz-ha-bloaz diskleriadur
Robert Schuman
.
- ↑
2,0
2,1
ha
2,2
Europa evel Stad en he unan.
- ↑
Lod Stadou ezel zo chomet gant o moneiz broadel.
- ↑
UTC-4 hag UTC+4 er c’horniou pellan
- ↑
Diouzh ar Stadou ezel
- ↑
D'an
31 a viz Genver
2020
, ar Rouantelezh-Unanet a guitaas Unaniezh Europa ; gwelit ar pennad
Brexit
.