П?сьмо

П?сьмо
П?сьмо
Вывучаецца ?	эп?граф?ка ? graphology [d]
	Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

П?сьмо? , п??сьменнасць ? форма ф?ксацы? вуснай мовы , якая служыць для знос?н пам?ж людзьм? на адлегласц? ? ? часе . У шырок?м сэнсе, п?сьмо ? гэта ?се граф?чныя элементы ? прав?лы ?х ужывання, з дапамогай як?х адз?н чалавек можа зап?саць нейкую ?нфармацыю, а друг? яе прачытаць. Прычым пам?ж ≪п?сьменн?кам≫ ? ≪чытачом≫ можа быць ? час, ? адлегласць.

П?сьмо выкарысто?вае пэ?ную с?стэму знака? ( малюнка? , ?ерогл?фа? , л?тар ), ? паводле аб’ёму значэння, якое перадае адз?н знак, вызначаюцца 4 в?ды п?сьма: рысуначнае (або п?ктаграф?чнае ; знак перадае агульны сэнс выказвання), ?дэаграф?чнае (знак перадае значэнне аднаго слова ), складовае (або с?лаб?чнае ; знак перадае паслядо?насць гука? ), л?тарна-гукавое (або фанаграф?чнае ; знак перадае адз?н гук ).

Вузей акрэсленыя адмены п?сьма вызначаюцца паводле прыналежнасц? да пэ?ных граф?чных с?стэм ( сучаснае ?ндыйскае , японскае , карэйскае п?сьмо ; п?сьмо на аснове арабскага , к?рыл?чнага , лац?нскага алфав?та?).

У сучасным свеце найбольш распа?сюджаныя с?стэмы п?сьма: лац?нская (~30 % зямнога насельн?цтва), к?тайская (~25 %), ?ндыйская (~20 %), славяна-к?рыл?чная (~10 %), арабская (~10 %). Ус?м? ?ншым? с?стэмам? карыстаецца ~5 % зямнога насельн?цтва ( 1990 ).

Першыя спробы п?сьмовай ф?ксацы? думак адносяцца да эпох? першабытнаабшчыннага ладу ( каменнага веку , 8?6 тыс. да н.э.). Самым старажытным в?дам п?сьма з’я?ляецца п?ктаграф?я (каля 4000 да н.э.), ?дэаграф?чнае п?сьмо пачало фарм?равацца не?забаве ( Старажытны Ег?пет , каля 3200 да н.э.); складовае п?сьмо ? у 2 тыс. да н.э. (?ншая думка ? у М?жрэччы каля 3000 да н.э.; Гл. таксама : кл?нап?с ), ? прыбл?зна тады ж ( Ф?н?к?я , каля 1600 да н.э.) з’я?ляюцца гукава-л?тарныя с?стэмы п?сьма.

Вывучэннем п?сьма як асабл?вай знакавай с?стэмы займаюцца так?я дысцыпл?ны, як граматалог?я , эп?граф?ка ? палеаграф?я .

П?сьмо з’я?ляецца пашырэннем чалавечае мовы ? часе ? прасторы. У IV стагоддз? да нашай эры складанасць гандлёвых аднос?н ? адм?н?страцыйнага к?равання перавыс?л? здольнасц? чалавечай памяц?, ? п?сьмо стала больш найдзеным спосабам ул?ку ? прадста?лення ?заемадзеяння? на пастаяннай аснове ^[1]. Як у Месаамерыцы, так ? ? Старажытным Ег?пце п?сьмо разв?валася праз календары ? пал?тычную неабходнасць зап?су грамадск?х ? прыродных падзей.

Граф?ка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

гра?ф?ка ( грэч. graphik? ад graph? п?шу) ? сукупнасць п?сьмовых сродка? (л?тарных ? нял?тарных), с?стэма аднос?н пам?ж л?тарам? ? гукам? , а таксама абрыс л?тар , знака? .

Адна з асно?ных задач граф?к? ? устана?ленне адпаведнасцей пам?ж гукам? вуснай мовы ? л?тарам? алфав?та , як?я перадаюць на п?сьме гук? мовы . Асно?ным? граф?чным? сродкам? для гэтага з’я?ляюцца л?тары , апроч ?х, важную ролю адыгрываюць ? нял?тарныя знак? (апостраф, знак нац?ску ? ?нш.).

Ступень фанетычнай дасканаласц? граф?чнай с?стэмы вызначаецца тым, накольк? дакладна п?сьмовыя знак? адпавядаюць гукам мовы. ?дэальнай граф?к?, у якой кожная л?тара адпавядала б асобнаму гуку, а кожны гук выража?ся б л?тарным знакам, быць не можа, з прычыны шматл?касц? гука? мовы. Таму ? кожнай мове дзейн?чае закон эканом?? мо?ных сродка? , у адпаведнасц? з як?м л?тарным? знакам? абазначаюцца далёка не ?се гук?.

Спосабы зап?су ?нфармацы? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Уэлс сцвярджае, што п?сьменнасць можа ≪заф?ксаваць пагадненн?, законы, запаведз? ? выглядзе дакумента?. Яна забяспечвае рост дзяржавы да памера?, як?я перавышаюць старыя гарады-дзяржавы. Слова святара ц? караля ? яго гаранты? могуць выходз?ць далёка за рамк?, акрэсленыя яго поглядам ? поз?ркам, ? можа ?здзейн?чаць пасля яго смерц?≫ ^[2].

В?ды п?сьма [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Розныя в?ды п?сьма

Асно?ныя в?ды п?сьменнасцей (метады зап?су ма?лення) з большага падзяляюцца на чатыры катэгоры?: лагаграф?чныя, складовыя, л?тарныя ? характарыстычныя. Ёсць яшчэ адна, пятая катэгорыя ? ?дэаграф?чнае п?сьмо (знак?-паняцц?), якая н?кол? не была разв?та да ?зро?ню прадста?лення мовы. Шостая катэгорыя ? п?ктаграф?чнае п?сьмо , сама па сабе не з’я?ляецца дастатковай для прадста?лення мовы, але часта складае аснову лагаграф?чных с?стэм.

Лагаграмы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Лагаграма (словазнак) ?я?ляе сабой зап?с знака?, як?я адлюстро?ваюць асобныя словы ц? марфемы . Каб зап?саць ма?ленне, патрабуецца вял?кая колькасць словазнака?, а каб вывучыць ?х, спатрэб?цца шмат гадо?. Гэта з’я?ляецца асно?най заганай лагаграф?чнага п?сьма ? пара?нанн? з алфав?тным. Аднак, пасля таго, як такая мова вывучана, прая?ляецца яго гало?ная перавага ? хуткасць чытання ^[3]. Н?водная с?стэма п?сьма не з’я?ляецца цалкам лагаграф?чнай: усе яны разам з лагаграмам? маюць фанетычныя кампаненты (≪лагас?лаб?чныя≫ кампаненты ? выпадку к?тайскага п?сьма , кл?нап?су ? п?сьма мая , дзе с?мвал можа азначаць марфему, склад альбо тое ? другое; ≪лагакансанантныя≫ кампаненты ? выпадку ?ерогл?фа?). Мног?я з ?х уключаюць ?дэаграф?чныя кампаненты (к?тайск?я ≪радыкалы≫, ?ерагл?ф?чныя ≪азначальн?к?≫). Напрыклад, у п?сьме мая с?мвал для ≪пла?н?ка≫ выма?ляецца ≪ка≫, ? ён таксама выкарысто?ваецца для прадста?лення склада ≪ка≫, незалежна ад таго, ц? неабходна звярнуць увагу на выма?ленне лагаграмы або кал? лагаграма адсутн?чае. У к?тайск?м п?сьме каля 90 % с?мвала? злучаюцца семантычным (сэнсавым) элементам, як? называецца радыкалам, з с?мвалам для абазначэння выма?лення, як? назваецца фанетычным. Аднак, фанетычныя элементы дапа?няюць лагаграф?чныя элементы, а не наадварот.

Асно?най лагаграф?чнай с?стэмай, якая выкарысто?ваецца ? цяперашн? час, з’я?ляюцца к?тайск?я ?ерогл?фы, што выкарысто?ваюцца з некаторым? зменам? ? розных мовах К?тая, Япон?? ?, у меншай ступен?, у карэйскай мове Па?днёвай Карэ?. ?ншы прыклад ? клас?чнае ≪ п?сьмо ? ≫.

Складовае п?сьмо [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Складовае п?сьмо ?я?ляе сабой набор п?сьмовых знака?, як?я прадста?ляюць (з той ц? ?ншай ступенню дакладнасц?) склады . Знак у складовым п?сьме звычайна адлюстро?вае спалучэнне галосны-зычны, або проста адз?н галосны гук. Але ? некаторых выпадках знак? адлюстро?ваюць больш складаныя склады (напрыклад, зычны-галосны, ц? проста адз?н галосны гук).

Складовае п?сьмо лепш за ?сё падыходз?ць для мо? з адносна простай структурай склада, так?х, як японская. З ?ншых мо?, як?я выкарысто?ваюць складовае п?сьмо, можна назваць м?кенскае л?нейнае п?сьмо Б , п?сьмо чэрок? ? ндзюка , крэольская мова Сурынама на аснове англ?йскай мовы , а таксама мова ва? ? Л?беры? . Большасць лагаграф?чных с?стэм маюць моцныя складовыя кампаненты. Эф?опскае п?сьмо, хоць яно тэхн?чна заснавана на альфав?це, мае зл?тныя зычныя ? галосныя гук?, таму гэтае п?сьмо вывучаецца так, быццам бы яно складовае.

Алфав?ты [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Алфав?т ? гэта невял?к? набор с?мвала?, кожны з як?х прыкладна прадста?ляе або г?старычна прадста?ля? гук? мовы. У ?дэальным фоналаг?чным алфав?це фанемы ? л?тары ?дэальна адпавядаюць адно аднаму ? абодва бак?: той, хто п?ша можа прадказаць нап?санне слова, ведаючы яго выма?ленне, а той, хто кажа можа прадказаць выма?ленне слова, ведаючы яго нап?санне. Для беларускай мовы так? алфав?т распрацо?ва? Карусь Каганец у сва?м Праекце беларускай азбук? .

Мовы часта разв?ваюцца незалежна ад ?х с?стэмы п?сьма. П?сьменнасц? пазычваюцца для ?ншых мо?, першапачаткова для ?х не прызначаных, таму ступень адпаведнасц? л?тар алфав?та мо?ным фанемам значна вагаецца ад адной да ?ншай мовы ? нават ? межах адной мовы.

Кансанантнае п?сьмо (алфав?т зычных) [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У большасц? бл?зка?сходн?х алфав?та? адлюстро?ваюцца тольк? зычныя гук?, галосныя часам могуць пазначацца дадатковым? дыякрытычным? знакам?. Гэта ?ласц?васць узн?кла ? вын?ку ?плыву ег?пецк?х ?ерогл?фа?. Так?я с?стэмы называюцца абджадам? , што ? перакладзе з арабскай азначае ≪алфав?т≫.

Кансанантна-складовае п?сьмо [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У большасц? алфав?та? ?нды? ? Па?днёва-Усходняй Аз?? галосныя пазначаюцца праз дыякрытычныя знак? або шляхам змянення формы галоснага. Такое п?сьмо называецца абуг?да . Некаторыя абуг?ды, так?я як геэз ? кры , вывучаюцца дзецьм? як складовыя, таму ?х часта ? адносяць да складовага п?сьма. Аднак, у адрозненне ад сапра?днага складовага п?сьма, у ?х няма асобных знака? для кожнага склада.

Часам тэрм?н ≪алфав?т≫ абмяжо?ваецца с?стэмам? з асобных л?тар для зычных ? галосных, напрыклад, лац?нск? алфав?т , хоць аб?гуды ? абджады таксама могуць аднос?цца да алфав?та?. З гэтай прычыны грэчаск? алфав?т часта л?чыцца першым алфав?там у свеце.

Г?старычны ?плы? с?стэм п?сьма [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Ол?н Уорнэр, тымпан , як? паказвае п?сьмо. Палац Томаса Джэфэрсана, Вашынгтон, 1896

З’я?ленне п?сьма праводз?ць мяжу пам?ж перадг?сторыяй ? г?сторыяй: г?сторыя пачынаецца з п?сьменствам. Наскальныя малюнк? ? петрогл?фы даг?старычных народа? можна л?чыць папярэдн?кам? п?сьменства, яны не могуць разглядацца як п?сьмо, бо яны не перадаюць непасрэдна мову.

С?стэмы п?сьма за?жды разв?вал?ся ? змянял?ся ? залежнасц? ад патрабавання? людзей, як?я ?х выкарысто?вал?. Часам форма, размяшчэнне ? значэнне некаторых асобных знака? таксама змянял?ся з цягам часу. Праглядаючы разв?ццё знака? п?сьма, можна даведацца пра патрэбы людзей, як?я ?х выкарысто?вал?, а таксама пра змены гэтых патрабавання? з часам.

Матэрыялы ? сродк? для п?сьма [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

На працягу ?сёй г?сторы? чалавецтва для п?сьма выкарысто?вал?ся мног?я прылады ? матэрыялы, у тым л?ку каменныя скрыжал?, гл?няныя табл?чк?, васкавыя табл?чк?, велень, пергамент , папера , медныя пласц?ны, грыфел?, птушыныя пер’?, рознае чарн?ла, пэндзл?, ало?к? , ручк? ? мноства ?ншых спосаба? л?таграф??. Ёсць г?потэза, што ?нк? выкарысто?вал? вузельчык? на н?тках, вядомыя як к?пу , у якасц? п?сьма ^[4].

Пазней шырокае распа?сюджанне ? якасц? прылад для п?сьма атрымал? п?сальная машынка ? розныя формы тэкставых працэсара?, а таксама праводзяцца даследаванн?, у як?х пара?но?ваюцца сучасныя ?нструменты п?сьма са старажытным? ручкай ? ало?кам ^[5]^[6]^[7]^[8]^[9].

Гл. таксама [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

За?ваг? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

↑ Robinson, 2003, p. 36 (англ.)
↑ Wells in Robinson, 2003, p.35 (англ.)
↑ Smith, Frank. Writing and the writer. Routledge, 1994, p. 142 (англ.)
↑ The Khipu Database Project Арх?вавана 22 л?пеня 2011. (англ.)
↑ Daniel Chandler: Do the write thing?, Electric Word, v.17, 1990, pp. 27-30 (англ.)
↑ Daniel Chandler: The phenomenology of writing by hand, Intelligent Tutoring Media, v.3(2/3), 1992, pp. 65-74 (англ.)
↑ Daniel Chandler: Writing strategies and writers' tools, English Today: The International Review of the English Language, v.9(2), 1993, pp. 32-80 (англ.)
↑ Daniel Chandler: Who needs suspended inscription?, Computers and Composition, v.11(3), 1994, pp. 191?201 (англ.)
↑ Daniel Chandler: The Act of Writing: A Media Theory Approach, Prifysgol Cymru, Aberystwyth, 1995 (англ.)

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Robinson, Andrew The Origins of Writing // David Crowley and Paul Heyer (eds) Communication in History: Technology, Culture, Society (Allyn and Bacon, 2003).
Сучасная беларуская мова: Вучэб. дапам.. ? Мн. : Выш. школа, 2006. ? 559 с. ISBN 985-06-1140-5

[Robinson,_2003,_p._36-1] Robinson, 2003, p. 36 (англ.)

[2] Wells in Robinson, 2003, p.35 (англ.)

[3] Smith, Frank. Writing and the writer. Routledge, 1994, p. 142 (англ.)

[4] The Khipu Database Project Арх?вавана 22 л?пеня 2011. (англ.)

[5] Daniel Chandler: Do the write thing?, Electric Word, v.17, 1990, pp. 27-30 (англ.)

[6] Daniel Chandler: The phenomenology of writing by hand, Intelligent Tutoring Media, v.3(2/3), 1992, pp. 65-74 (англ.)

[7] Daniel Chandler: Writing strategies and writers' tools, English Today: The International Review of the English Language, v.9(2), 1993, pp. 32-80 (англ.)

[8] Daniel Chandler: Who needs suspended inscription?, Computers and Composition, v.11(3), 1994, pp. 191?201 (англ.)

[9] Daniel Chandler: The Act of Writing: A Media Theory Approach, Prifysgol Cymru, Aberystwyth, 1995 (англ.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]