Кара?мская мова
Саманазва	къарай тили karaj tili
Кра?ны	Крым , Л?тва , Польшча
Аф?цыйны статус	Мова меншасц?:   Польшча Укра?на Рас?я [1] [2]
Агульная колькасць носьб?та?	80 (2014)
Клас?ф?кацыя
Катэгорыя	Мовы Е?раз??
Алтайск?я мовы Цюркская падгал?на Кыпчацкая група Палавецка-кыпчацкая падгрупа
П?сьменнасць	К?рыл?ца , Лац?н?ца , Я?рэйск? алфав?т
Мо?ныя коды
ДАСТ 7.75?97	каи 270
ISO 639-1	?
ISO 639-2	?
ISO 639-3	kdr
WALS	krm
Atlas of the World’s Languages in Danger	341 , 369 ? 379
Ethnologue	kdr
ELCat	2366
IETF	kdr
Glottolog	kara1464

Кара??мская мова ( крымск? дыялект: къарай тили, qaray tili ; Тракайск? дыялект: karaj tili , таксама вядома назва ??р. : ???? ??? лашон кеда?р  ? ≪мова качэ?н?ка?≫) ^[3]  ? цюркская мова , якая належыць да кыпчацкай ^[en] групы, з уплывам ??рыту, падобна да ?дыш ц? юда-?спанскай ^[4] . На ёй разма?ляюць тольк? некальк? дзясятка? крымск?х кара?ма? ( Qrimqaraylar ) у Л?тве , Польшчы , Крыме ? Гал?цы? ва Укра?не ^[5] . Тры асно?ныя дыялекты: крымск? , тракайска - в?ленск? ? луцка - гал?цк? ^[6] , усе яны знаходзяцца пад пагрозай зн?кнення . На л?то?ск?м кара?мск?м дыялекце разма?ляюць у асно?ным у горадзе Тракай невял?кай супольнасцю, якая жыве там з XIV стагоддзя.

Ёсць шанц захавання мовы ? Троках дзякуючы аф?цыйнай падтрымцы ? прывабнасц? для турыста?, як?я прыязджаюць на Тракайск? востра? , дзе крымск?я кара?мы прадста?лены як старажытныя абаронцы замка ^[7] .

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Паходжанне кара?ма?, як?я жывуць у Крыме, выкл?кае шмат спрэчак ? супярэчнасця?. Цяжкасц? ? адна?ленн? ?х г?сторы? вын?каюць з недахопу дакумента?, як?я адносяцца да гэтага народа. Большая частка вядомай г?сторы? сабрана з перап?ск? пам?ж кара?мам? ? ?ншым насельн?цтвам у XVII?XIX стагоддзях. ^[8] Больш таго, вял?кая колькасць дакумента?, як?я адносяцца да кара?мскага насельн?цтва Крыма, была спалена падчас рас?йскага ?варвання ? стал?цу татарскага ханства Бахчысарай у 1736 годзе. ^[8]

Некаторыя навуко?цы кажуць, што кара?мы ? Крыме з’я?ляюцца нашчадкам? кара?мск?х ^[en] купцо?, як?я перасял?л?ся ? Крым з В?зантыйскай ?мперы? ^[9] . У адным канкрэтным выпадку м?грацыя кара?ма? з Канстанц?нопаля ? Крым задакументавана пасля пажару ? я?рэйск?м квартале ? 1203 годзе. ^[10] Пасля цюрка-мангольск?х нашэсця? пасяленне купцо? у Крым магло быць заахвочана ? XIII ? XIV стагоддзях акты?ным? гандлёвым? шляхам? з Крыма ? К?тай ? Цэнтральную Аз?ю ^[9] .

З ?ншага боку, некаторыя навуко?цы л?чаць кара?ма? ≪нашчадкам? хазарск?х , а потым ? палавецк?х плямёна?≫, як?я перайшл? ? кара?м?зм ^{[en] [11]} , але даная тэорыя моцна крытыкуецца ? л?чыцца размытай ^[12] . Кев?н Алан Брук л?чы? сувязь з хазарам? г?старычна недакладнай ? непра?дападобнай, адначасова сцвярджаючы, што талмудысцк?я я?рэ? (асабл?ва ашкеназы ) ? сапра?дныя захавальн?к? хазарскай спадчыны ^[13] . Абгрунтаванне хазарскай тэоры? ? Рас?йскай ?мперы? можна тлумачыць давол? смелым? выказванням? кара?мскага даследчыка А. Ф?рков?ча, як?я публ?кавал?ся ? а?тарытэтных крын?цах. У XX стагоддз? яны стварыл? моцную базу для разв?цця хазарскай тэоры?, якая ?змацнялася савецкай пал?тычнай кан’юнктурай ? барацьбой за г?старычную самастойнасць кара?мскага народа. Можна л?чыць кансэнсуснай тэорыю аб тым, што аснову кара?мскага народа скла? ветхазаветны народ кара?ма?, як? адасоб??ся ад я?рэйскага ? пазней культурна ? рэл?г?йна змяша?ся з цюркск?м? народам?, у прыватнасц? хазарам?. ^{[12] [14]}

Трэцяя г?потэза абвяшчае, што кара?мы з’я?ляюцца нашчадкам? ?зра?льск?х плямёна? з часо? першага выгнання ас?рыйск?м царом Сарганам II (720-я гг. да н.э.). Кара?мск? вучоны А?раам Ф?рков?ч ^[en] сабра? перад руск?м царом дакументы на карысць гэтай тэоры?. Ён л?чы?, што ?зра?льцяне з Ас?ры? пайшл? на Па?ночны Ка?каз, а адтуль з дазволу ас?рыйскага цара на Крымск? па?востра?. Ён таксама сцвярджа?, што знайшо? надмаг?лле ?цхака ха-Сангары ? яго жонк?, як?я, як ён сцвярджа?, был? кара?мам?. Спрэчна, ц? сфальс?ф?кава? Ф?рков?ч некаторыя з надмаг?льных надп?са? ? рукап?са?. ^[15]

Наконт паходжання кара?ма? у Л?тве таксама пакуль няма по?нага кансэнсусу пам?ж навуко?цам?. Паводле падання л?то?ск?х кара?ма?, яны прыйшл? з Крыма ? 1392 годзе, кал? вял?к? князь л?то?ск? В?та?т аб’ядна?ся з Тахтамышам супраць татара? Белай Арды ? перасял?? 330 кара?мск?х сем’я? у Л?тву ^[9] . Нягледзячы на л?нгв?стычную абгрунтаванасць ? адпаведнасць з традыцыяй беларуск?х татара? , як?я сцвярджаюць, што яны паходзяць з разваленай Залатой Арды ^[16] , некаторыя сучасныя г?сторык? сумняваюцца ? гэтым меркаванн? ^{[17] [3]} . Тым не менш, кара?мы сял?л?ся пераважна ? В?льн? ? Троках, захо?ваючы сваю татарскую мову; ?снавал? таксама дробныя пасел?шчы ? Б?ржах , Пасвал?се , На?ямясц?се ? Упыце . Нягледзячы на г?сторыю XVI ? XVII стагоддзя?, якая ?ключала хваробы, голад ? пагромы, Л?тва была крыху менш закранута так?м? ?зрушэнням?, чым навакольныя тэрыторы?. У вын?ку л?то?ск?я кара?мы адчувал? адносную стаб?льнасць у тыя гады ? заставал?ся ? ?заляцы?, захо?ваючы цюркскую мову, не адма?ляючыся ад яе на карысць мясцовых ^[18] .

Назва мовы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Нягледзячы на давол? до?гую г?сторыю, кара?мская мова была дададзена ? клас?ф?кацыйную схему тольк? ? XX стагоддз?, а сам? кара?мы называл? сваю мову ≪татарскай≫ ( лешон татар ), маючы на ?вазе роднасць з крымскататарскай мовай . Упершыню ? друку назва ≪мова Кедар≫ (мова качэ?н?ка?, цюрка?) з’яв?лася ? 1838 годзе ? падручн?ку старажытная?рэйскай мовы , ≪ Агульная граматыка на мове Кедар у пытаннях ? адказах ≫, выданым у Е?паторы? . У 1841 годзе выходз?ць пераклад Свяшчэннага П?сання на ≪татарскую мову≫. У перыядычным друку XIX ? пачатку XX стагоддзя мова кара?ма? называлася ≪навязаным ?м [кара?мам] татарск?м уладараннем≫, аднак у 1911 годзе паралельна з гэтым з’я?ляюцца сведчанн? аб тым, як кара?мы Л?твы пачынаюць называць сваю мову ≪кара?мскай≫.

Ужо ? 1920-х гадах ? навуковай л?таратуры замацо?ваецца тэрм?н ≪кара?мская мова≫, але спачатку ён аднос??ся тольк? да мовы заходн?х кара?ма?. Адносна крымск?х кара?ма? упершыню гэты тэрм?н выкарысто?ваецца У. А. Гардле?ск?м ^[ru] у 1928 годзе, прытым ён адзначы?, што сучасная яму мова крымск?х кара?ма? мала адрозн?валася ад крымскататарскай мовы, ? большую зац?ка?ленасць прыцягвал? старажытныя рукап?сы, мова як?х збл?жалася з мовай заходн?х кара?ма?.

У пачатку XX стагоддзя сярод кара?ма? ?шл? дыскус?? аб тым, якая мова для кара?ма? з’я?ляецца роднай ? ц? з’я?ляецца ?х цюркская мова ≪навязанай≫ крымск?м? татарам? . Бл?жэй да сярэдз?ны XX стагоддзя кара?мск?я ?нтэлектуалы пачынаюць л?чыць сваю мову не тольк? роднай, але ? асобнай. У 1957 годзе савецк? цюрколаг М. А. Баскака? ^[ru] упершыню мовай кара?ма? прызнае кара?мскую, але пытанне аб далучэнн? мовы кара?ма? Крыма заставалася адкрытым. Далучэнне крымскага дыялекту да кара?мскай мовы адбывалася з канца 1950-х гадо? у Вял?кай савецкай энцыклапеды? ? паступова падмацо?валася працам? савецк?х даследчыка?. У той жа час, статус крымскага дыялекту ?сё яшчэ аспрэчваецца некаторым? сучасным? даследчыкам?. ^[19]

Родавая прыналежнасць кара?мскай мовы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Кара?мская з’я?ляецца часткай цюркскай мо?най сям’?, групы мо? Е?раз??, на як?х разма?ляюць г?старычна качавыя народы. У межах цюркскай сям’? кара?мск?я мовы ?дэнтыф?куюцца як члены кыпчакскай групы мо? ^[uk] , якая ? сваю чаргу ?ваходз?ць у заходнюю гал?ну цюркскай мо?най сям’? ^[20] . ^[21] У заходняй гал?не кара?мы ?ваходзяць у панта-касп?йскае падсямейства ^[22] . Да дадзенай мо?най падсям’? адносяцца таксама крымскататарская мова Укра?ны ? Узбек?стана, а таксама карачаева-балкарская ^[en] ? кумыцкая ^[ru] мовы Рас??. Бл?зкае дачыненне кара?ма? да кыпчако? ? крымск?х татар мае сэнс у святле паходжання л?то?скага кара?мскага народа з Крыма.

Як ? ва ?с?х цюркск?х мовах , кара?мская граматыка характарызуецца аглюц?нацыяй ? гармон?яй галосных . Генетычныя доказы ?ключэння кара?мскай мовы ? цюркскую мо?ную сям’ю бясспрэчныя, заснаваныя на агульным сло?н?кавым запасе ? граматыцы. У кара?ма? г?старычна скла?ся парадак сло? суб’ект ? аб’ект ? дзеясло? , шырокая суф?ксальная аглюц?нацыя, ная?насць гармон?? галосных ? адсутнасць роду ? назо?н?ка?. Л?то?ск?я кара?мы захавал? большасць гэтых цюркск?х асабл?васцей, нягледзячы на сваю больш чым шасц?сотгадовую г?сторыю ? асяроддз? л?то?скай, беларускай, рускай ? польскай мо?.

Большая частка рэл?г?йнай тэрм?налог?? ? кара?мскай мове з’я?ляецца арабскай па этымалог?? , што сведчыць аб паходжанн? культуры з Бл?зкага Усходу ^[23] . Арабская ? перс?дская мовы аказал? самы ранн? ?плы? на лекс?кон кара?ма?, у той час як пазней у сваёй г?сторы? мова кара?ма? атрымала значны лекс?чны ?клад ад рускай, укра?нскай ? польскай мо?, як?я атачал? ?х у Рас??, Укра?не, Польшчы ? Л?тве.

Станов?шча мовы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Распа?сюджанне носьб?та? кара?мскай мовы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Носьб?ты кара?мскай мовы жывуць у Крыме ^[21] , Л?тве ^[21] , Польшчы ^[21] , ?зра?л? ^[24] ? ЗША ^[24] . У Л?тве засталося тольк? каля 200 кара?ма?, ? тольк? чвэрць з ?х добра разма?ляюць на кара?мскай мове ^[25] .

Кара?мскую падзяляюць на тры дыялекты . Усходн? або крымск? дыялект з’я?ляецца адз?ным ацалелым прыкладам кыпчацк?х гаворак Крыма ^[6] . На па?ночна-заходн?м дыялекце, як? таксама называюць тракайск?м, разма?ляюць у Л?тве , пераважна ? гарадах Тракай ? В?льнюс . Па?днёва-заходн? дыялект, таксама вядомы як луцк? або гал?цк? дыялект, на як?м разма?ляюць ва Укра?не , амаль вымер: па стане на 2001 год, было тольк? шэсць носьб?та? у адным горадзе ^[25] . Крымск?я кара?мск?я гаворк? адносяць да ≪?сходняй групы≫, а тракайск?я ? луцк?я гаворк? ? да ≪заходняй≫.

Мо?ныя кантакты [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

За сваю до?гую ? складаную г?сторыю кара?мская мова мела шмат кантакта?. Каран? ?дыёму, магчыма, знаходзяцца на тэрыторы? цяперашняга ?рака , дзе народ кара?ма? аформ??ся ? асобную рэл?г?йную групу, адасобленую ад ??дзея? ^[12] . Пазней, пасля перасялення, на кара?мскай мове разма?лял? ? Крыме падчас пра?лення Асманскай ?мперы?, таму, напэ?на, мова до?га кантактавала з турэцкай, далёкароднаснай у цюркскай мо?най сям’?. Нарэшце, кара?мская мова су?снавала з л?то?скай, польскай, беларускай, укра?нскай ? рускай мовам? як мова меншасц? ? ?ншых рэг?ёнах, дзе кара?мы жыл? ? мус?л? разма?ляць на мовах дам?нантнай большасц?.

Носьб?ты кара?мскай мовы дэманструюць моцную тэндэнцыю да кап?равання мо?ных кода? ^[25] . Кап?раванне адрозн?ваецца ад пераключэння кода? тым, што носьб?ты не проста пераключаюцца з адной мовы на ?ншую, але фактычна пераносяць лекс?чныя адз?нк? ? граматычныя асабл?васц? з адной мовы на другую ? працэсах, як?я могуць ?снаваць тольк? для асобных выпадка?, або як?я могуць мець нашмат больш працяглы ?плы? на тыпалог?ю мовы ^[25] . Шырокае кап?раванне кода? сведчыць як пра пастаяннае змяншэнне носьб?та? кара?мскай мовы (што прыводз?ць да недастатковай колькасц? кара?мскай лекс?к? ? высокай частаты запазычання? з рускай , польскай ? царко?наславянскай мо?), так ? пра высок? ?зровень мо?ных кантакта? у рэг?ёнах, дзе кара?мская мова знаходз?цца ва ?жытку ^[21] .

Шматмо?насць [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Праз вельм? малую колькасць носьб?та? кара?мскай мовы ? шматмо?насць у Л?тве кара?мы ? гэтай дзяржаве дужа шматмо?ныя . Носьб?ты кара?мскай таксама разма?ляюць на дам?нуючых мовах сваёй мясцовасц?, уключаючы л?то?скую , польскую ? рускую . Некаторыя таксама валодаюць ??рытам у межах рел?г?йнага абыходку ^[25] . Шматмо?е з’я?ляецца неабходнасцю для носьб?та? кара?мскай, бо без ?ншых мо? большасць не змагла б нават гутарыць з свайм? сямейн?кам? ^[25] .

Дыялекталог?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Амелян Прыцак ^[uk] у 1959 годзе разгледзе? цюркск?я разнав?днасц? кара?мскай супольнасц? як дыялекты кара?мскай мовы ? адрозн??: ^[26]

• па?ночна-заходн? або тракайск? (л?то?ск?х або тракайск?х кара?ма?),
• па?днёва-заходн? або гал?цка-луцк? (гал?цк?х кара?ма?),
• ?сходн? або крымск? (крымск?х кара?ма?).

Нягледзячы на агульную рэл?г?йную, г?старычную, культурную традыцыю, ? л?нгв?стычную роднаснасць гаворак, ?х карыстальн?к? вымушаны прыбягаць у дачыненнях м?ж супольнасцям? да рускай ц? польскай мовы. Сучасныя адрозненн? часткова звязаны з ?х разв?ццём з розных кыпчацк?х звода?, а часткова абумо?лены розным мо?ным асяроддзем, якое па?плывала на ?х пазнейшае разв?ццё. ^[21]

?снуе меркаванне аб тым, што крымск? дыялект вымер у канцы XVII стагоддзя ? ранейшыя кара?мск?я гаворк? з’я?ляюцца часткай крымскататарскай мовы ^[27] . Некаторыя даследчык? прыл?чваюць гаворк? крымск?х кара?ма?, а часам? ? крымчацкую мову да агульнага этналекту крымскататарскай ^[19] . У той жа час, тэрм?н ≪крымск? дыялект кара?мскай мовы≫ можна часта сустрэць у сучаснай л?таратуры ^[28] .

Розн?ца пам?ж гал?цк?м ? тракайск?м дыялектам? ^[29]

Беларуская мова	Гал?цк? дыялект	Тракайск? дыялект
тры	u?	ic
сумны	a?y d?anły	acy dzanły
мне	maja	mana
чаму	?e u?'u?	nege ~ neγe
салдат	javan	javcy

С?стэма п?сьма [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Традыцыйная п?сьменнасць кара?ма? я?рэйск?м п?сьмом выкарысто?валася да XX стагоддзя. У мног?х кара?мск?х сем’ях захавал?ся рукап?сныя зборн?к? тэкста? рознага зместу я?рэйск?м п?сьмом, як? называецца mied?uma . Кара?мская мова таксама была абаронена праз пераклад рэл?г?йных твора?, так?х як Б?бл?я. ^[21] На працягу ХХ стагоддзя кара?мск?я супольнасц? таксама карыстал?ся розным? мадыф?кацыям? лац?нк? ( янал?фскага ^[en] , л?то?скага ? польскага алфав?та?) ? к?рыл?цы . ^[6]

Латын?заваны алфав?т кара?ма? Крыма ( янал?ф ^[en] , 1920 - 1930-я гады ) ^[30]

A a	B ?	C c	C c	D d	E e	F f	G g
H h	I i	J j	Q q	? ?	L l	M m	N n
? ?	O o	? ?	P p	S s	? ?	Ь ь	K k
U u	V v	Y y	R r	T t	X x	Z z	? ?

Сучасны алфав?т [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У Л?тве ? Польшчы для п?сьма на кара?мскай мове выкарысто?ваецца зменены лац?нск? алфав?т, а ? Крыме ? ва Укра?не ? к?рыл?ца . З XVII да XIX стагоддзя выкарысто?вал?ся я?рэйск?я л?тары. ^[6]

К?рыл?чны алфав?т кара?ма? Крыма

А а	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Д д	Дж дж	Е е
Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Къ къ	Л л	М м
Н н	Нъ нъ	О о	? ?	П п	Р р	С с	Т т
У у	? ?	Ф ф	Х х	Хъ хъ	Ц ц	Ч ч	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

• Л?тары Е , Ю ? Я ?жываюцца тольк? пасля Л як паказчык мяккасц?
• Л?тары Ж ? Ц выкарысто?ваюцца тольк? ? руск?х запазычаннях

Лац?н?заваны алфав?т кара?ма? Л?твы

A a	B b	C c	Ch ch	? ?	D d	? ?	D? d?
E e	? ?	F f	G g	H h	I i	Y y	J j
K k	L l	? ?	M m	N n	? ?	O o	O o
P p	R r	S s	? ?	? ?	T t	? ?	U u
U u	V v	Z z	? ?	? ?

Лекс?ка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Лекс?ка кара?мскай мовы складаецца з наступных пласто?: ^[31]

• сярэдне-кыпчацк? пласт. Прыцак ^[uk] сцвярджа?, што кара?мская мова захавала некаторую старажытную лекс?ку, якая паходз?ць да старажытнацюркскай мовы ^[ru] ? старажытна?йгурскай мовы ^[en] , але большасць лекс?к? ? чыста кыпчацкая. Таксама за?важны падабенствы з палавецкай мовай ^[en] ;
• запазычанн? з я?рэйск?х л?тург?чных мо? , а менав?та ? ??рыта ? арамейскай ^[32] . Найбольшы ?плы? ??да?зму за?важаецца на прыкладзе л?тург?чных тэкста?, у тым л?ку перакладзе Б?бл?? . Часта гэта ?ласныя ?мёны, геаграф?чныя назвы, некаторыя тэрм?ны з вобласц? рэл?г??, геаграф?? ? астраном??;
• вял?к? ?плы? на мову ? X?XI стагоддзях аказал? арабская ? перс?дская мовы. Большая частка рэл?г?йнай тэрм?налог?? ? мове з’я?ляецца арабскай па этымалог?? ^[23] ;
• славянск? элемент: напрыклад, слова cena роднаснае бел. : цана , ?arbuz роднаснае бел. : гарбуз , а tutun , меркавана, паходз?ць ад бел. : тытунь (тутунь) ^[6] ) ^[33] .

Ёсць сведчанн? аб мо?ным пурызме ? XX стагоддз?. Так, Серая Шапшал ^[ru] , заня?шы пост гахама Польшчы, правё? шэраг рэформ, адна з як?х была ск?равана на цюрк?зацыю кара?ма? ? пазба?ленне ад ??дзейскага ?плыву. Некаторыя словы я?рэйскага паходжання был? заменены на цюркск? лад (як, напрыклад перайменаванне пасады ≪хахам≫ у ≪гахам≫). ^[34]

Славянск? ?плы? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Мног?я даследчык? кажуць аб тым, што славянск?я элементы ? кара?мск?х дыялектах звычайна маюць рэг?янальны характар: ^{[27] [6]}

• уплы? рускай мовы на крымск? дыялект;
• уплы? укра?нскай, рускай ? польскай мо? на гал?цк? дыялект;
• уплы? беларускай ? польскай мо? на тракайск? дыялект.

Пры разглядзе мо?ных кантакта? кара?мскай са славянск?м? мовам? высвятляецца, што яна паказвае вял?кую здольнасць да рэлекс?ф?кацы? ^[en] ? рэкал?бравання. Так, слова ≪шахматы≫ трап?ла ? кара?мскую мову ? адаптаваным выглядзе ?achlar з суф?ксам -lar для азначэння множнага л?ку. Прыкладам рэкал?бравання можа быць jerdegi (бульба) ад jer (зямля), якое ?тварылася па польскай мадэл? ад слова польск. : ziemniak , або складанае ?тварэнне jer isi (земляробства) ад jer (зямля) + isi (працаваць). ^[6]

Фаналог?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

?нвентар зычных [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

		Губныя	Альвеалярныя	Постальвеалярныя	Паднябенныя	Велярныя	Увулярныя
Насавыя		m	n
Выбухныя	глух?	p	t			k
	звонк?	b	d			?
Фрыкаты?ныя	глух?	f	s	? ? ? ?			χ ? ch ?
	звонк?	v	z	? ? ? ?			? ? ч ?
Апракс?манты		w ? ты ?	r		j

?нвентар галосных [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

	Пярэдн?я		Задн?я
	неагубленыя	агубленыя	неагубленыя	агубленыя
Верхн?я	i	y ? u ?	? ? y ?	u
Сярэдн?я	e	ø ? o ?		o
Н?жн?я			? ? a ?

Фанатактыка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У той час як у большасц? мо? цюркскай сям’? наз?раецца палатальная гармон?я галосных, у трокскай кара?мскай мове наз?раецца гармон?я ? палатал?зацы? зычных. Так?м чынам, у любым слове можна знайсц? тольк? палатал?заваныя або тольк? непалатал?заваныя зычныя ^[29] . Палатал?заваныя зычныя ?зн?каюць пры ная?насц? пярэдн?х галосных, а непалатал?заваныя зычныя ? пры ная?насц? задн?х. Як ? ? большасц? цюркск?х мо?, практычна ?се зычныя ? кара?мскай мове ?снуюць як у палатал?заванай, так ? ? непалатал?заванай формах, што можа быць яшчэ адным доказам ?х генетычнага сваяцтва ^[35] . Аднак трэба быць асцярожным? ? так?х меркаваннях, ул?чваючы, што кара?мы кантактавал? з л?пка?скай татарскай мовай у Л?тве на працягу сотня? гадо?.

Кара?мская таксама дэманструе гармон?ю галосных, у вын?ку якой суф?ксальныя галосныя (пярэдн?я або задн?я) гарман?руюць з галосным? ? аснове слова ^[23] .

Марфалог?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Кара?мская марфалог?я суф?ксальная ? моцна аглюц?н?руючая. У кара?мскай мове адсутн?чаюць прэф?ксы, але выкарысто?ваюцца паслялог?. Назо?н?к? скланяюцца па сям? склонах (назо?ны, родны, давальны, в?навальны, абляты?ны, месны склон ? ?нструментальны, як? з’я?ляецца рэдк?м для ?ншых цюркск?х мо?). Прыкметнай асабл?васцю спражэння дзеяслова? у кара?мскай мове з’я?ляецца магчымасць скарочаных форма?.

дзеясло? [ał], ≪браць≫: ^{[29] [36]}

		До?гая форма	Кароткая форма
1-я асоба	адз. л?к	ał-a-myn	ał-a-m
	мн. л?к	ał-a-byz	?
2-я асоба	адз. л?к	ał-a-syn	ał-a-s
	мн. л?к	ał-a-syz	?
3-я асоба	адз. л?к	ał-a-dyr	ał-a-d ~ ał-a-dy
	мн. л?к	ał-dyr-łar	ał-d-łar ~ ał-dy-łar

С?нтакс?с [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Г?старычна кара?мы мел? тыпова цюркск? парадак сло? SOV. Тым не менш, здаецца, што кара?мская мова набыла крыху больш свабодны парадак сло? з-за шырок?х с?туацый мо?нага кантакту ? ? цяперашн? час аддае перавагу канструкцыям SVO ^{[en] [25]} . З-за аглюц?наты?нага характару кара?мскай марфалог?? займенн?кавыя дзейн?к? часта апускаюцца, пакольк? тая ж ?нфармацыя ?жо прадста?лена ? флекс?? гало?нага дзеяслова. Вяршыня с?нтакс?чнай структуры ? кара?мскай звычайна знаходз?цца ? канцы (head-final), а таксама ? ёй выкарысто?ваюцца паслялог?.

Кара?мск? с?нтакс?с дэманструе шматл?к?я выпадк? кап?равання кода? (code-copying), у вын?ку чаго кара?мская насычаецца с?нтакс?чным? ?ласц?васцям? ?ншых мо? у асобным рэг?ёне з-за моцнага мо?нага кантакту. Уздзеянне такога мо?нага кантакту прая?ляецца таксама ? кара?мскай лекс?цы, якая мае шырок?я запазычанн? ^[23] . У апошн?я часы значныя запазычанн? таксама з’я?ляюцца рэпрэзентацыяй недахопа? у лекс?коне ^[20] .

Стан мовы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Большасць ^[37] дыялекта? кара?мскай мовы цяпер часта ап?сваюцца як вымершыя. Захаванне кара?мскай мовы ? Л?тве цяпер знаходз?цца пад пагрозай з-за рассейвання носьб?та? кара?мскай мовы падчас савецкага рэжыму пасля Другой сусветнай вайны , вельм? невял?кай колькасц? носьб?та? ? сталага ?зросту тых, хто свабодна разма?ляе на мове ^[25] . Дзец? ? ?нук? носьб?та? кара?мскай мовы разма?ляюць па-л?то?ску , па-польску ц? па-руску , ? тольк? старэйшае пакаленне разма?ляе на кара?мскай мове.

На богаслужэннях у кенасах у Трака? або ? В?льнюсе чытаюцца мал?твы на кара?мскай мове, але мал?твенная мова давол? моцна адрозн?ваецца ад гутарковай ^[38] .

Вывучэнне ? выкладанне кара?мскай мовы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У Троках пры падтрымцы Кёльнскага ?н?верс?тэта ? Упсальскага ?н?верс?тэта з 2003 года праводз?цца летняя школа па вывучэнн? тракайскага дыялекту кара?мскай мовы. ^{[39] [40] [41]} . Ева Чато Ёхансан, Дэв?д Натан ? Карына Ф?ркав?чутэ пры падтрымцы ЮНЕСКА ^[42] распрацавал? мультымедыйны дапаможн?к па вывучэнн? мовы ? ≪ Spoken Karaim ≫ ^[43] . Аснову гэтага праекта складае корпус высакаякасных л?чбавых а?дыёзап?са?, а таксама в?дэакл?па? з удзелам носьб?та? кара?мскай мовы. На аснове гэтага корпуса распрацавана транскрыцп?я, сло?н?к, канкарданс ? граматыка ^[44] .

У 2006 годзе кара?мская мова была прызнана адной з 16 рэг?янальных мо? Укра?ны ^[uk] , дзе 72 чалавек? пазначыл? яе ? якасц? роднай. ^[45]

У Крымск?м ?нжынерна-педагаг?чным ун?верс?тэце ^[ru] на кафедры крымскататарскай л?таратуры праводз?л?ся пара?нальныя даследаванн? крымскататарскай ? кара?мскай мо? ^{[46] [47]} . Разглядалася пытанне аб штатным выкладанн? кара?мскай мовы ва ?н?верс?тэце. Асацыяцыя крымск?х кара?ма? ≪Крымкарайлар≫ арган?завала 3 нядзельныя школы, у як?х 25 вучня? вывучаюць кара?мскую мову, г?сторыю ? культуру. З 2011 года факультаты? па вывучэнн? кара?мскай мовы арган?заваны ? ? Е?паторы? ^[48] . У Мел?топал? Соф’я Гел?е?на Ялпачык выкладае дзецям крымск? дыялект кара?мскай мовы.

У 2011 годзе ? Ягелонск?м ун?верс?тэце ( Крака? , Польшча) М?хал Немет ^{[ru] [49]} , сваяк выб?тнага кара?мскага п?сьменн?ка ? драматурга Серг?уша Рудко?скага ^[ru] , абаран?? дысертацыю па кара?мскай л?таратуры на луцка-гал?цк?м дыялекце ^[50] . Ва ?н?верс?тэце ?мя Адама М?цкев?ча ? Познан? старшы навуковы супрацо?н?к Генрык Янко?ск? ^[pl] к?руе вывучэннем кара?мскай мовы. У 2022 годзе ён жа выкладае кара?мскую мову слухачам Школы рэдк?х я?рэйск?х мо? Оксфарда . Працягваецца рэпубл?кацыя мастацк?х твора? выдатнага асветн?ка ? ф?лолага Аляксандра Мардков?ча ^[ru] на луцк?м дыялекце кара?мскай мовы з даваеннага часоп?са Karaj Awazy ^[ru] .

Гл. таксама [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Крымчацкая мова

Крын?цы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Akhiezer, Golda (2003). "The history of the Crimean Karaites during the sixteenth to eighteenth centuries". In Polliack, Meira (рэд.). Karaite Judaism: A Guide to its History and Literary Sources . Boston: Brill. pp. 729?757.
• Brook, Kevin Alan (2006). The Jews of Khazaria (2nd ed.). Bowman & Littlefield Publishers. pp. 226?232.
• Astren, Fred (2004). Karaite Judaism and Historical Understanding . Columbia: University of South Carolina Press.
• Csato, Eva Agnes; Nathan, David; Firkavi?i?t?, Karina (2003). Spoken Karaim . London: School of Oriental and African Studies.
• Csato, Eva Agnes (2002). "Karaim: a high-copying language" . In Jones, Mari C.; Esch, Edith (рэд-ры). Language Change: The Interplay of Internal, External and Extra-Linguistic Factors (англ.) . Walter de Gruyter. ISBN   9783110892598 .
• Csato, Eva Agnes (2001-12-31). Syntactic code-copying in Karaim . Studies in Language Companion Series (англ.) . John Benjamins Publishing Company. doi : 10.1075/slcs.54.15csa . ISBN   978-90-272-3057-7 .
• Csato, Eva . Lithuanian Karaim (нявызн.) . TDD_Csato_Issue1_2012w_Corrections_FINAL (Winter 2012). Арх?вавана з першакрын?цы 20 кастрычн?ка 2022. Праверана 26 красав?ка 2023.
• Dahl, Osten; Koptjevskaja-Tamm, Maria, рэд-ры (2001). The Circum-Baltic languages . Vol. 1: Past and present. Amsterdam: John Benjamins. ISBN   1588110206 . OCLC   302343232 .
• Gil, Moshe (2003). "The origins of the Karaites". In Polliack, Meira (рэд.). Karaite Judaism: A Guide to its History and Literary Sources . Boston: Brill. pp. 73?118.
• Kizilov, M. (2009). The Karaites of Galicia: An ethnoreligious minority among the Ashkenazim, the Turks, and the Slavs, 1772-1945 . Leiden?Boston: Brill. ISBN   978-90-04-16602-8 . OCLC   611961832 .
• Hansson, Gunnar Olafur (2007). "On the evolution of consonant harmony: the case of secondary articulation agreement". Phonology . 24 : 77?120. doi : 10.1017/S0952675707001121 . S2CID   57216802 .
• Napora, Kamila . Karaim Culture in Trakai (нявызн.) . Kami and the Rest of the World (26 л?стапада 2018). Арх?вавана з першакрын?цы 20 кастрычн?ка 2023.
• Khan, Geoffrey (2000). The Early Karaite Tradition of Hebrew Grammatical Thought . Boston: Brill. doi : 10.1163/9789004348516 . ISBN   978-90-04-11933-8 .
• Kocao?lu, T.; Firkovi?ius, M. (2006). Karay: the Trakai dialect . Languages of the world. Vol. 458. Munchen: Lincom Europa. ISBN   3-89586-490-0 . Арх?вавана з арыг?нала 2016-03-06. {{ cite book }} : Неадпаведнасць часу ? |archive-date= / |archive-url= ; прапануецца 2016-03-15 ( даведка )
• Kowalski, Tadeusz. Karaimische Texte im Dialekt von Troki. ? Krakow: Polish Academy of Sciences, 1929.
• Wexler, Paul (1980). The Byelorussian Impact on Karaite and Yiddish .
• Nemeth, Michał . Grammatical features (нявызн.) . Karaimi . Zwi?zek Karaimow Polskich w RP (2003). Арх?вавана з першакрын?цы 16 л?пеня 2011.
• Nemoy, Leon (1987). "Karaites". In Eliade, Mircea (рэд.). The Encyclopedia of Religion . New York: MacMillan.
• Oesterley, W. O. E.; Box, G. H. (1920). A Short Survey of the Literature of Rabbinical and Mediaeval Judaism . New York: Burt Franklin.
• Schegoleva, Tatiana . Karaites of Crimea: History and Present-Day Situation in Community (нявызн.) . Jews of Eurasia (29 мая 2011). Арх?вавана з першакрын?цы 4 л?пеня 2017.
• Schur, Nathan (1995). "Karaites in Lithuania". The Karaite Encyclopedia . Арх?вавана з арыг?нала 2007-12-28.
• Tsoffar, Ruth (2006). Stains of Culture: an Ethno-Reading of Karaite Jewish Women . Detroit: Wayne State University Press.
• Tutuncu, Mehmet, and Inci Bowman . Karaim Homepage   (англ.) (недаступная спасылка) (23 мая 1998). Арх?вавана з першакрын?цы 26 л?стапада 2007. Праверана 26 красав?ка 2023.
• Zajaczkowski, Ananiasz (1961). Karaims in Poland . Warsaw: Mouton.
• kami . Karaim culture in Trakai   (англ.)   (нявызн.)  ? . Kami and the Rest of the World (12 снежня 2013). Праверана 18 кастрычн?ка 2023.
• Прик О. Я. Очерк грамматики караимского языка (крымский диалект)  (руск.) . ? Махачкала : Дагучпедгиз, 1976. ? 12 с.
• Ялпачик Г. С. (2004). 21 урок караимского языка (крымский диалект) (руск.) . С?мферопаль . ISBN   966-8584-58-9 . Арх?вавана з арыг?нала 15 March 2016. {{ cite book }} : Папярэджанн? CS1: месца без выдавецтва ( спасылка )
• Баскаков Н. А., Зайончковский А., Шапшал С. М. Караимско-русско-польский словарь   (руск.) . ? Москва, 1974. ? С. 688. Арх?вавана 15 сакав?ка 2016.
• Мусаев К. М. Краткий грамматический очерк караимского языка   (руск.) . ? Масква , 1977. ? 100 с. Арх?вавана 15 сакав?ка 2016.
• Фирковичюс M. Mie? Karaj?e urianiam / Я учу караимский язык   (руск.) . ? В?льнюс , 1996. ? 133 с. ? ISBN 9986-442-29-x . Арх?вавана 14 сакав?ка 2016.
• Хафуз М. Э. Русско-караимский словарь: Крымский диалект / Д. Д. Васильев; РАН. Об-во востоковедов. ? М .: Изд-во ин-та востоковедения, 1995. ? 216 с. ? ISBN 5-201-00819-3 . Арх?вавана 14 сакав?ка 2016.
• Московская общественная организация ≪Культурно-просветительское общество караимов≫. Караимская народная энциклопедия . ? Москва, 1997. ? Т. 3. Язык и фольклор караимов. ? 370 с.

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

	Кара?мскамо?ны часоп?с ≪Karaj Awazy≫ (Голас кара?ма) на В?к?схов?шчы

• Старонка аб’яднання крымск?х кара?ма? пра кара?мскую мову
• Кара?мская мова (руск.)
• Кара?мска-руск? анлайн-сло?н?к
• Праект гутарковай кара?мскай мовы
• Пераклад Торы на татарскую (кара?мскую) мову