Википедияла
В?лидов
фамилиялы баш?а кешел?р тура?ында м???л?л?р бар.
?хм?тз?ки В?лиди Ту?ан
,
?хм?тз?ки ?хм?тша? улы В?лидов
(
т?р.
Ahmed Zeki Velidi Togan
,
10 (22) декабрь
1890 йыл
?
26 июль
1970 йыл
) ? к?ренекле с?й?см?н ??м д??л?т эшм?к?ре,
Баш?орт милли-азатлы? х?р?к?те
ет?ксе?е,
автономиялы Баш?ортостан?а
ниге? ?алыусы. Ш?р?и?тсе ??м т?рки?т белгесе, Ф?лс?ф? докторы (1935), профессор, Манчестер университетыны? м?хбир докторы (1967).
?хм?тз?ки В?лиди 1890 йылды? 10 декабренд?
?ф? губерна?ы
Ст?рлетама? ?й??е
Илсек-Тимер улусыны?, х??ерге
Баш?ортостан Республика?ы
Ишембай районыны?
К???н
ауылында тыу?ан.
?хм?тз?ки сы?ышы мен?н дин эшм?к?р??ре
В?лидовтар
? Су?лы?ай ырыуы баш?орттары н??елен?н була. ?хм?тз?ки В?лиди ??е и?к? ал?андар?ан билд?ле и? элекке ата-бабалары
Ишту?ан
бул?ан
[1]
. Баш?ортостан Республика?ыны? ???к д??л?т тарихи архивында ?а?лан?ан м??л?мм?тт?р буйынса, бе?г? уны? ?арт-?арт-?артата?ыны?
Тайып Ишту?ан
(1750?1837) ??м ?арт-?арт-?л?с??е
Г?л?нд?н Мортазина
булыуы билд?ле, улар ике?е л? типт?р ?атламынан сы??андар тип я?ыл?ан. Тайыпты? ?с улы булыуы билд?ле ? ?й?п, Х?лит ??м
В?лит
(?хм?тз?ки?е? ?арт-?артата?ы). В?литте? ?с ?атыны ??м ун бер улы булыуы билд?ле, улар ара?ында ?хм?тз?ки?е? ?артата?ы ? ?хм?тй?н д? була. Документтар буйынса
?хм?тй?н В?лидов
ты? баш?орт булыуы ??м уны? ?атыны
М?х?бъямал Уйылданова
булыуы билд?ле
[2]
.
?хм?тз?ки?е? ата?ы ?
В?лидов ?хм?тша? ?хм?тй?н улы
(19.07.1860, К???н ауылы ? 20.07.1937, ?ф? ?ала?ы) ? имам-хатип, м???рис. Милл?те буйынса баш?орт.
Ст?рлетама?
м??р?с??ен тамамлай. К???н ауылыны? 2-се й?ми? м?сетене? имам-хатибы була. 1890-се йылдар башында м?сет янында м??р?с? аса, унда 200-г? я?ын ш?керт белем ала
[3]
.
З?йнулла Р?с?левты?
м?риды була, унан 1907 йылда ш?йех д?р?ж??ен ала
[4]
. 1937 йылды? 15 июленд? ?ул?а алына ??м 20 июленд? атыла
[5]
. ?хм?тз?ки?е? ?с??е ?
?мм?лхаят М?х?мм?ткафи ?ы?ы В?лидова
(1873?1946) К???н ауылы м??р?с??ене? ?ы??ар синыфтарында м???ллим? бул?ан. ?т?к м??р?с??ен тамамла?ан. ??р?п, фарсы ??м т?рки телд?рен белг?н
[6]
.
≪И?т?лект?ренд?≫ ?хм?тз?ки В?лиди ??ене? ырыуы Су?лы-?ай булыуын я?а
[7]
??м ??р ва?ыт
баш?ортло?он
?ы?ы? ??т?н? ала. VII Б?т? Р?с?й Советтар съезыны? (1919) анкета?ында ла ?хм?тз?ки В?лиди ??ене? милл?те баш?орт булыуын к?р??тк?н
[8]
[9]
.
?хм?тз?ки В?лидине? ике ?атыны бул?ан. Т??ге ?атыны
?бй?лил
ауылында тыу?ан
З?йнулла Р?с?левты?
ей?нс?ре
[10]
?
Н?фис? Хажим?х?мм?т ?ы?ы Я?шымб?това
мен?н 1919 йылды? авгусында никахлаша
[11]
. Улар?ы? Ыры?м?х?мм?т исемле улдары 1920 йылда Хиуала бер й?шлек са?ында тапма ауырыуынан вафат була. В?лиди эмиграция?а китк?нд?н ?у?, Н?фис? Хажим?х?мм?т ?ы?ы ауырыу с?б?пле
СССР
-?а тороп ?ала
[12]
. Икенсе ?атыны
Н?зми? Ту?ан (Унгар)
мен?н 1940 йылда никахлаша. Улар?ы? ике балалары була ? ?ы?ы
И??нбик?
(1940 йыл?ы, тарихсы, ф?лс?ф? докторы (1973), профессор (1995)) ??м улы
С?би??й
(1943 йыл?ы, тарихсы, ф?лс?ф? докторы (1972), профессор (1986)).
1898?1902 йылдар?а ?хм?тз?ки В?лиди
К???н
ауылы
м??р?с??енд?
башлан?ыс синыфтар?а ата?ы ?хм?тша? ?хм?тй?н улы В?лидовтан ?аба? ала, ? ?с??е ?мм?лхаяттан
фарсы телен
?йр?н?.
1902?1908 йылдар?а
?т?к
ауылында баба?ы (?с??ене? а?а?ы)
Х?бибназар М?х?мм?ткафи улы ?атлы?ов
(1862?1921) м??р?с??енд? белем алыуын дауам ит?.
1908?1909 йылдар?а
?азанда
≪?асими?≫ м??р?с??енд? у?ый. 1909?1911 йылдар?а ? шул у? м??р?с?л? т?р?к тарихы ??м ??р?п ???би?те тарихын у?ыта. Шул у? ва?ытта 1910 йылдан алып ?азан университетында В. А. Богородский ??м Н. Ф. Катановты? тарих ??м лингвистика буйынса лекцияларын ты?лай.
1912 йылда ?азанда?ы ≪Милл?т≫ типография?ында уны?
≪Т?рк в? татар тарихы≫
исемле т??ге ?ур хе?м?те ба?ылып сы?а. Т???? автор уны ≪Т?рк тарихы≫ тип атай, ?мм?
?. ?. Ибра?имов
??м ба?ып сы?арыусылар икенсе исем т??дим ит?л?р: ≪Татар тарихы≫, ≪Т?рк-татар?ар тарихы≫. Л?кин В?лиди улар?ы ?? итм?й ??м ????мт?л? компромисс вариант?а кил?л?р ? ≪Т?рк ??м татар тарихы≫. Структура?ы мен?н
Морат Р?мзине?
≪Т?лфик ?л-?хб?р...≫ тулы?ынса тиерлек тап кил?
[13]
.
1913 йылда ?азан университеты эрг??енд?ге Археология, тарих ??м этнография й?м?и?тене? а?за?ы итеп ?айлана ??м шул у? йылды профессор Н. Ф. Катанов т??диме буйынса Т?рк?станды? Фир??н? ?лк??ен? ?илми командировка?а еб?рел?. ? 1914 йылда академик В. В. Бартольд т??диме буйынса Р?с?й Ф?нд?р академия?ы тарафынан шундай у? ма?сат мен?н Бохара ханлы?ына командировка?а бара ??м шул у? йылды
Санкт-Петербургта
Р?с?й Ф?нд?р академия?ыны? Р?с?й императоры археология ??м тарих й?м?и?тенд? Т?рк?стан?а ?илми с?й?х?тт?ре тура?ында доклад мен?н сы?ыш я?ай.
1914?1915 йылдар?а
?ф?л?
≪?османия≫ м??р?с??енд?
т?р?к тарихын ??м ???би?тен у?ыта. 1915 йылда Р?с?й империя?ыны? Д??л?т Дума?ыны? мосолмандар фракция?ына ?ф? губерна?ы мосолмандарынан в?кил итеп ?айланып,
Петроград?а
бара ??м унда ул консультант эшен баш?ара. 1916 йылда мосолман фракция?ы эрг??енд? с?й?си эшм?к?рлеген башлай.
1917 йылда социал-революционер?ар (эсер?ар) партия?ына ин?. Шул у? йылды? март ? апреленд? Р?с?й мосолмандарыны? ва?ытлы ???к бюро?ы а?за?ы була, 1917 йылды? апреленд?
Ташкент
?ала?ында Мосолман советын ойоштороу?а ?атнаша ??м унда шул у? йылды? майында
М?ск????
у??арыл?ан I Б?т? Р?с?й мосолман съезына Т?рк?стандан делегат итеп ?айлана. Был съезда ?хм?тз?ки В?лиди Р?с?й?е? федератив республика?ыны? ?оролошо ??м мосолман халы?тарыны? милли-территориаль автономия?ы идея?ын я?лап сы?а ??м Б?т? Р?с?й мосолман шура?ыны? баш?арма комитеты ??м
Баш?орт ?лк? бюро?ы
а?за?ы булып кит?.
≪Баш?орт≫
г?зитене? т??ге ?анында В?лиди?е? Баш?ортостан ??аллы?ы тура?ында м???л??е ба?ылып сы?а
[14]
.
1917 йылды? 20?27 июленд?
Ырымбур?а
?тк?н
I Баш?орт ?оролтайында
?атнаша ??м унда президиумы а?за?ы ??м
Баш?орт м?рк?з шура?ы
р?йесе урынба?ары итеп ?айлана. Д??л?т ?оролошо (милли-территориаль автономия ниге?енд?) ??м ≪Ер м?сь?л?л?ре≫ буйынса докладтар мен?н сы?ыш я?ай. Икенсе докладында, ул XVII?XX быуаттар ара?ында ю?алтыл?ан баш?орт ер??рен ?айтарып бире? зарурлы?ын билд?л?п ?т?. 1917 йылды? 22?29 авгусында
?ф?л?
у??ан
II Баш?орт ?оролтайында
?атнаша. Бында ул ≪
Оло Баш?ортостанды?≫
, ≪
Б?л?к?й Баш?ортостанды?≫
??м ≪К?нсы?ыш Р?с?й?е? Мосолман автономлы д??л?тт?ре федерация?ыны?≫ карталарын т???й.
Баш?орт х?к?м?те
т???лг?с, В?лидиг? Х?рби ??м эске эшт?р б?лект?ре тапшырыла.
1917 йылды? ноябренд? ?ф? губерна?ыны? федералист баш?орттар исемлеге буйынса
Б?т? Р?с?й Ойоштороу йыйылышына
делегат итеп ?айлана. Баш?орт м?рк?з шура?ыны? беренсе фармандарын т?????? ??м улар?а ?ул ?уйыу?а ?атнаша. Был фармандар?а баш?орттар?ы? с?й?си к?р?шт? позиция?ы ??м федератив Р?с?й составында
Баш?ортостан автономия?ы
и?лан ител?. 1917 йылды? 8?20 декабренд? Ырымбур?а ?тк?н
III Баш?орт ?оролтайында
?атнаша ??м унда президиумы р?йесе ??м
Кесе ?оролтай
а?за?ы итеп ?айлана,
Баш?орт х?к?м?те
р?йесе урынба?ары ??м Х?рби б?лек м?дире итеп ра?лана.
1918 йылды? ?инуарында Эске Р?с?й ??м Себер т?рки-татар мосолмандарыны? милли йыйылышы депутаты булара?, ≪бер??м т?рки-татар милл?те≫ идея?ын т?н?итл?й ??м ≪Урал-Волга штаты≫н ойоштороу?а ?аршы сы?а. Ырымбур казак ??ск?ре х?к?м?те мен?н хе?м?тт?шлек ите??? ??йепл?неп, Ырымбур губерна х?рби-революцион комитеты р?йесе
С. М. Цвиллинг
бойоро?о буйынса 1918 йылды? февраленд? большевиктар тарафынан Баш?орт х?к?м?те а?залары, шул и??пт?н ?хм?тз?ки В?лиди, ?ул?а алына ??м т?рм?г? ябыла. 1918 йылды? апреленд? Ырымбур казактарыны? ??м
?мир ?арамышев
ет?кселегенд?ге баш?орт отрядтарыны? ??ж?ме ва?ытында Баш?орт х?к?м?те а?залары т?рм?н?н сы?арыла.
1918 йылды? июнен?н алып 1919 йылды? феврален? тиклем
Баш?орт х?рби шура?ы
р?йесе,
Баш?орт ??ск?ре
командующийы була. Баш?орт х?к?м?тене?
Б?т? Р?с?й Ойоштороу йыйылышы а?залары комитеты
(КОМУЧ) ??м
Ва?ытлы Себер х?к?м?те
мен?н ??-ара б?йл?нешен ойоштороу?а ???ем ?атнаша. 1918 йылды? сентябренд? ?ф?л? у??арыл?ан
Д??л?т к???шм??енд?
?атнаша, унда
?ф? директория?ы
исеме а?тында билд?ле бул?ан Б?т? Р?с?й х?к?м?те ойошторола. 1918 йылды? ноябренд?
А. В. Колчакты?
х?рби диктатура?ын урынлаштырыу?а ??м уны? унитар Р?с?й?е терге?е?г?, ?лк? х?к?м?тт?рен ??м милли ?ораллы формированиелар?ы б?т?р??г? й?н?лтелг?н курсына ?аршы сы?а.
Баш?ортостан автономия?ыны? РСФСР составына ине?е тура?ында
В. И. Ленин
??м
И. В. Сталин
мен?н ??йл?ше???р?е ойоштора. 1919 йылды? февраленд? ?хм?тз?ки В?лиди Баш?орт ??ск?р??рене? ?ы?ыл Армия я?ына сы?ыуына ет?кселек ит? ??м 1?се
Б?т? баш?орт х?рби съезында
ойошторол?ан
Баш?ортостан х?рби-революцион комитетыны?
Р?йес урынба?ары ??м республика?ыны? Х?рби эшт?ре буйынса халы? комиссары итеп ?айлана. 1919 йылды? 20 мартында?ы ≪
???к Совет власы мен?н Баш?орт х?к?м?те ара?ында Баш?орт Совет автономия?ы тура?ында килеше?≫
тексын т?????? ?атнаша ??м М?ск????
В. И. Ленин
??м
И. В. Сталин
мен?н осраша.
1919 йылды? апрелен?н алып
Баш?орт АССР-ыны?
Х?рби комиссары итеп т???йенл?н?. Я?ын-к???н
?амар
,
Саранск
??м
Ст?рлетама?
?алаларында ?ы?ыл Армияла баш?орт ??ск?ри частарын ойоштороу мен?н ш???лл?н?. ≪Ирек≫ баш?орт социал партия?ын т?????? ?атнаша. 1919?1920 йылдарыны? ?ышында Баш?ортостан х?рби-революцион комитеты мен?н
РКП(б)?ны? Баш?ортостан ?лк? комитеты
ара?ында?ы б?х?с ар?а?ында автономияла килеп тыу?ан с?й?си к?рс?к ва?ытында М?ск???? була, бында ?хм?тз?ки В?лиди
Татар-Баш?орт Совет Республика?ын
терге?е? идея?ына ?аршы сы?а, В. И. Ленин?а
?ыр?ы?-Баш?орт Совет Республика?ы
проектын т??дим ит?.
?инуар конфликтынан
?у?, 1920 йылды? февраленд? Баш?ортостан х?рби-революцион комитеты р?йесе итеп т???йенл?н?. 1920 йылды? 10 марты т?н?нд? Башревком р?йесе ?хм?тз?ки В?лиди йортона ?ораллы ??ж?м я?ала, ?мм? атышыу барышында ?а?сылар ??ж?мде кире ?а?а
[15]
. Шул у? йылды? апреленд? Б?т? Р?с?й ????тт?н тыш комиссия?ы р?йесе
Ф. Э. Дзержинский
талабы буйынса М?ск??г? РКП(б)-ны? ???к комитетына са?ырыла. 1920 йылды? 19 майында М?ск?? ???к властары бер я?лы ?абул итк?н ≪
Автономиялы Совет Баш?орт Республика?ыны? д??л?т ?оролошо тура?ында≫
?арары мен?н риза булмауын белдер? ??м баш?а х?к?м?т а?залары мен?н берлект? отставка?а кит?.
1920 йылды? июненд? т????
Ба?ы?а
, ? артабан Урта Азия?а юл тота. Шул у? йылды? сентяберенд? В?лиди Р?с?й х?к?м?те ет?ксел?ре В. И. Ленин, И. В. Сталин,
Л. Д. Троцкий
??м
А. И. Рыков?а
большевиктар?ы? б?й?к державасылы? с?й?с?тен фашла?ан хат еб?р?. Урта Азияла ул ба?масылы? х?р?к?тене? идеологтарыны? бере?ен? ??ерел?, 1921 йылда июленд? Т?рк?стан милли федерация?ы ???к комитетыны? р?йесе итеп ?айлана. 1923 йылды? февраленд? ата?лы ≪В. И. Ленин?а хаты≫ ??м ≪Баш?орт хал?ына хушлашыу хаты≫ я?а.
1923 йылды? 21 февраленд? к?р?шт?ше
Абдул?адир Инан
мен?н берг?
Ашхабад
?ала?ынан
Иран?а
юллана. Шул у? йылды? марттында
М?ш??д
?ала?ында
СССР
консуллы?ында я?ташы дипломат
К?рим Х?кимов
мен?н осраша, ?ала китапхана?ында урта быуатта?ы ??р?п с?й?х?тсел?ре
Ибн Фа?лан
??м ?б? Дулаф, географ Ибн ?л-Фа?и? ?улъя?маларына юлы?а. Апрелд? ?
Аф?анстан?а
бара, уны? ет?ксе?е Аманулла хан ?тенесе буйынса м??ариф ??м ?илми т?шкил?т м?сь?л?л?рен? б?йл?нешле рапорт я?а,
?абул
университетын ойоштороу проектын т???й; сентябр?? ?
?индостан?а
юл тота.
1923 йылды? ноябренд? т??ге тап?ыр
Т?рки?г
? кил?, шул у? йылды? декабренд? ?
Францияла
була ??м
Парижда
ш?р?и?тсе француз ?алимдары (Поль Пеллио, Габриэль Фрад, Е. Блоше ??м баш?алар) мен?н осраша. 1924 йылды? феврален?н башлап
Германияла
й?ш?й ??м
Берлинда
к?п кен? ?алимдар (Э. Захау, Т. Нельдеке, А. Мордман, Ф. Мюллер, Фон Ленок, И. Маркверт ??м баш?алар) мен?н таныша.
1925 йылды? июненд? Т?рки? гражданлы?ын ?абул ит? ??м
Анкарала
Т?рки? М??ариф министрлы?ы
нда авторлы? ??м т?ржем?л?р комитетында эшл?й башлай. 1925 йылды? 31 июленд? В?лиди?ы Т?рки? республика?ы Президенты
Мостафа К?мал Атат?рк
?абул ит?.
1927 йылда
≪Я?ы Т?рк?стан≫
исемле журнал ойоштора. 1927?1932 йылдар?а
Истанбул
университетында у?ыта, башта ???би?т факультетында тарих буйынса д?рест?р бир?. Профессор исемен ала. ?илми м?сь?л?л?р?? Атат?рк доктрина?ы мен?н риза булмау с?б?пле 1932 йылды? 8 июленд? Т?рки?н?н сы?ып китерг? м?жб?р була.
1932?1935 йылдар?а
Австрияла
Вена
университетында у?ый, докторлы? диссертация?ын ??ерл?й. 1934 йылда Истанбулда
≪?ом?а к?мелг?н ун ете ?ала ??м Са?ри Ма?суди бей≫
исемле китабы сы?а. 1935 йылды? 7 июленд? Вена университеты ?илми советында
≪Ибн Фа?ланды? юл я?малары≫
тема?ына докторлы? диссертация?ы я?лай. 1935 йыл?ы Т?рки?не? фамилиялар тура?ында?ы я?ы законына ярашлы ??ен? псевдоним-фамилия итеп
Ту?ан
ды ала, был уны? ата-бабаларыны? бере?е Ишту?анды? ?ы??артыл?ан варианты була
[16]
.
1935?1937 йылдар?а ?хм?тз?ки В?лиди Германияны? Бонн, 1938?1939 йылдар?а
Гёттинген
университеттарында ислам тарихы буйынса профессорлы? ит?. 1937 йылда
Фин-у?ыр й?м?и?те
(
Финляндия
), 1938 йылдан алып
К?нсы?ыш илд?рен ?йр?не? буйынса немец й?м?и?те
а?залары була. 1923 йылда
М?ш??д
?ала?ы китапхана?ыны? ?улъя?малары ара?ында табыл?ан
Ибн Фа?ланды?
≪С?й?х?тнам?≫
?ен,
немец телен?
т?ржем? итеп ??м у?а а?латмалар биреп, 1939 йылда
Лейпциг
?ала?ында ба?тырып сы?ара.
1939?1944 ??м 1948?1970 йылдар?а
Истанбул университетында
у?ыта. 1940 йылда
≪Б?г?нг? Т?рк?стан ??м уны? я?ын тарихы≫
(т?р?к теленд?),
≪Бируни?ы? донъя?а ?арашы≫
(инглиз теленд?) донъя к?р?. 1944 йылды? 15 майында Т?рки? х?к?м?те уны пант?ркилек эшм?к?рлегенд? ??йепл?й ??м 10 йыл?а т?рм?г? яба. ?мм? х?рби-кассацион суд был х?к?мд? ??г?рт?, ??м 17 ай?ан ?у? В?лиди т?рм?н?н азат ител?
[17]
[18]
.
1946 йылда
≪Т?рки тарихына инеш≫
исемле китабы ба?ылып сы?а. 1947 йылды? 27 июленд? Истанбул университеты профессоры вазифа?ына кире ?айтарыла. 1950 йылда
≪Тарихта методология≫
китабы, ? 1951 йылда
≪М???ддим?т ?л-?д?пте? хорезмса т?ржем??е≫
тиг?н хе?м?те н?шер ител?. 1951 йылды? июленд? Истанбулда у??арыл?ан
XXII халы?-ара ш?р?и?тсел?р конгресы
нда р?йеслек ит?.
1953 йылда ?хм?тз?ки В?лиди Истанбул университетында
Ислам тикшерене???ре институты
н ойоштороу?а иреш? ??м ??мерене? а?а?ына тиклем уны? ет?ксе?е була. 1954 йылда
Б?й?к Британияны?
Манчестер университеты
ны? ар?а?лы профессоры итеп ?айлана.
И. Хаммер-Пуршталь исеменд?ге Австрия ф?нни й?м?и?те
а?за?ы була. 1957 йылда
Америка ?ушма Штаттарында
лекциялар у?ый. Шул у? йылда Т?р?к ш?р?и?тсел?ре ассоциация?ына ниге? ?ала.
1958 йылда
Иран
,
?индостан
??м
Пакистан?а
с?й?х?т ?ыла. ?индостан милли конгрессы ет?ксе?е
Джавахарлал Неру
, Иран ша?ы
М?х?мм?т Риза П?хл??и
мен?н осраша. Иран М??ариф министрлы?ыны?
1?се д?р?ж? алтын ми?алы
мен?н б?л?кл?н?.
1968?1970 йылдар?а
≪У?ы? дастаны≫
китабы ??т?нд? эшл?й, ? 1969 йылда Истанбулда
≪Х?тир?л?р≫
китабы ба?ылып сы?а.
?хм?тз?ки В?лиди Ту?ан 1970 йылды? 26 июленд? Т?рки?не? Истанбул ?ала?ында вафат була. 28 июлд?
?аража?хм?т зыяраты
нда ерл?н?. ?у?ыра? ?аил? к?ш?н??ене? та?таташына шундай ?????р я?ыла:
≪K???н баш?орто ?хм?тша улы ординар профессор доктор ?хм?тз?ки В?лиди Ту?ан рухына фатиха 1890?1970≫
(
т?р.
≪Kuzenli Ba?kurt ili Ahmet?ah oglu Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi Togan’m Ruhuna Fatiha 1890?1970≫
)
[19]
.
?хм?тз?ки В?лиди Ту?анды? ф?нни тикшерене???ре иран, монгол,
т?рки
халы?тарыны? тарихына ??м м???ни?тен?, К?нсы?ышта милли-азатлы? х?р?к?те проблемаларына, археография?а, сы?ана?тар ?йр?не?г?, этнография?а, тарихи тикшерене???р методология?ына арнал?ан
[20]
. 1923 йылда М?шх?д ?ала?ы китапхана?ыны? ?улъя?малары ара?ында табыл?ан
Ибн Фа?ланды?
≪С?й?х?тнам?≫?ен нимес телен? т?ржем? итеп ??м у?а а?латмалар биреп, 1939 йылда
Лейпциг
?ала?ында уны ба?тырып сы?ара.
400???н ашыу ф?нни хе?м?т авторы, шул и??пт?н ≪Т?рки??р?е? д?й?м тарихына инеш≫ (1946), ≪Тарихи тикшерене? методология?ы≫ (1950) ??м баш?алар. 1969 йылда Истанбулда ≪Х?тир?л?р≫ (рус теленд? 1994 йылда, 1997 йылда ??м 1998 йылда, баш?орт теленд? 1996 йылда ба?ылып сы?а). Был хе?м?т ХХ быуатты? 1?се сирегенд? Р?с?й империя?ы ??м СССР-?ы? мосолман халы?тарыны? милли-азатлы? х?р?к?те,
Баш?ортостан автономия?ы
т???? тарихтары буйынса ?имм?тле сы?ана? булып тора
[21]
.
- Баш?ортостан Республика?ыны? ?хм?тз?ки В?лиди исеменд?ге Милли китапхана?ыны?
электрон б?легенд? ижади мира?ы
Хе?м?тт?ре
- Т?р?к в? татар тарихы. ?азан. 1912.
[22]
- Восточные рукописи в Ферганской области. //Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического общества. Т.XXII. СПб., 1915.
- О собраниях рукописей в Бухарском ханстве //Записки Восточного Отделения Императорского Археологического общества. Т.XXIII. СПб., 1916.
- Ibn ul-Fakihin yeni nushasi. Turk Yurdu, 1924. № 4.
(т?р.)
- Мешхедская рукопись Ибн ал-Факиха //Известия Российской Академии наук. Сер.6, Т.18. Л., 1924.
- Die gegenwartige Lage der Mohammedaner Russlands. Budapest, 1930.
(нем.)
- Biruni’s Picture of the World. Delhi, 1937.
(инг.)
- lbn Fadlan’s Reisebericht // Abhandlungen fur die Kunde des Morgenlandes, Leipzig. 1939. В. 24. № 3.
(нем.)
- Ibn Fadlans Reisebericht. Leipzig, 1939.
(нем.)
- Volkerschaften des Chazarenreiches im neunten Jahrhundert // Korosi Csoma Archivum. 1940 Bd. 3.
(нем.)
- Bugunku Turkili (Turkistan) ve Jakin Tarihi. Istanbul, 1942-47.
(т?р.)
- Umumi turk tarihine giri?. Istanbul, 1946.
(т?р.)
- Tuyuhunlar ve Baskurtlar. Istanbul, 1968.
(т?р.)
- Hatiralar: Turkistan ve diger Musulman Dogu Turklerinin milli varlik ve kultur mucadeleleri. Istanbul, 1969.
(т?р.)
- Turklugun mukadderati uzerine. Istanbul, 1970.
(т?р.)
- Kuran ve Turkler. Istanbul, 1971.
(т?р.)
- Umumi Turk tarihine giris. 3. baski. Istanbul, 1981.
(т?р.)
- Tarihte usul. 4. baski. Istanbul, 1985.
(т?р.)
- Воспоминания. Борьба народов Туркестана и других восточных мусульман-тюрков за национальное бытие и сохранение культуры: в 2 кн. Уфа, 1994?1998.
- ???р??р: 1917 йыл?а ????р я?ыл?ан ???р??ре: [и?ке т?рки телен?н т?рж.] / [т?рж., а?латма бире?се, т??. ??м инеш ??? авторы ?. С?лихов]. ? ?ф?: Китап, 1996.
- Х?тир?л?р. Т?рк?стан ??м баш?а К?нсы?ыш т?рки??р?е? милли булмыш ??м культура ?с?н к?р?ше. ?ф?, 1996.
- Воспоминания. Борьба мусульман Туркестана и других восточных тюрок за национальное существование и культуру. М., 1997.
- Ахметзаки Валиди Тоган. Не сочтите за пророчество: письма, обращения, выступления. / Сост. А. Юлдашбаев. ? Уфа: Китап, 1998. ? 192 с. ?
ISBN 5-295-02244-7
.
- Из истории российской эмиграции: письма А. З. Валидова и М. Чокаева: 1924?1932 гг. М., 1999.
- Baskuritlarin Tarihi. Istanbul, 2003.
(т?р.)
- Баш?орттар тарихы: (?. М. Юлдашбаевты? т?р?к телен?н т?рж.) / ?хм?тз?ки В?лиди Ту?ан. ? Тулыл. 2-се ба?.. ? ?ф?: Китап, 2005. ? 304 с.
- История башкир: (перевод с турецк. А. М. Юлдашбаева; авт. вступ. статей А. М. Юлдашбаев,
И. Тоган
). ? Уфа: Китап, 2010. ? 352 с. ?
ISBN 978-5-295-05000-8
.
- Б?г?нг? т?ркиле Т?рк?стан ??м я?ын тарихы. 2-се б?лек. ? ?ф?: Китап, 2015
[23]
.
- 1990 йылды? декабренд?
Баш?ортостанды?
баш ?ала?ы
?ф?л?
?хм?тз?ки В?лиди Ту?анды? тыуыуына 100 йыл тулыу ай?анлы ?илми конференция у??арыла.
- 1992 йылда Баш?ортостан Республика?ыны?
Милли китапхана?ына
??м
2-се Баш?орт гимназия-интернатына
?хм?тз?ки В?лиди исеме бирел?. Шул у? йылдан алып
Баш?орт д??л?т университетында
В?лиди у?ыу?ары ?тк?рел?.
- 1992 йылда ≪Башкортостан≫ кинокомпания?ында т?ш?р?лг?н ≪З?ки В?лиди Ту?ан≫ исемле документаль фильм-биография?ы сы?а (сцен.
?. ?. Шафи?ов
, реж.
?. ?. Абдра?а?ов
, опер.
И. ?. ??лиуллин
).
- 1993 йылда К???н ауылында
?хм?тз?ки В?лиди музейы?
асыла
[24]
.
- Баш?ортостан Республика?ында уны? х?рм?тен? ике премия, й?м???т фонды булдырыл?ан.
- Байма?
,
Ишембай
,
Нефтекама
,
Сибай
,
?ф?
,
Таш??нт
(
?зб?кстан
),
Тарсус
(
Т?рки?
) ??м баш?а ?ала ??м ауылдар?ы? урамдарына ?хм?тз?ки В?лиди исеме бирелг?н.
- ?хм?тз?ки В?лидиг? Байма?та,
С.?Петербургта
, Сибай?а, К???нд? ??м Тем?ст? ??йк?лд?р; ?ф?л? (Милли китапхана корпустарыны? бере?енд? ??м элекке
≪?османия≫ м??р?с??е
бина?ында) мемориаль та?таташтар ?уйыл?ан.
- 2008 йылда
Санкт-Петербург д??л?т университетыны?
ш?ре? факультетында ≪?хм?тз?ки В?лиди исеменд?ге Т?рки халы?тар?ы ?йр?не? ???ге≫ асыла
[20]
.
- Тыуыуына 120-йыл тулыу ай?анлы Т?РКСОЙ халы?-ара ойошма?ы мен?н 2010 йыл ?хм?тз?ки В?лиди йылы тип и?лан ителг?н
[25]
.
- 2010 йылда Т?рки? баш ?ала?ы Анкарала ?хм?тз?ки В?лиди исеменд?ге парк асыл?ан
[26]
, шул у? йылда
Баш?ортостан Республика?ы Ф?нд?р Академия?ы
мен?н ≪?хм?т-З?ки В?лиди Ту?ан≫ исеменд?ге х?тер ми?алы булдырыл?ан
[27]
.
- Йылайыр районы
?а?ырша
ауылында гражданлар ?у?ышы йылдарында булыуы тура?ында и?т?лекле та?таташ ?уйыл?ан
[28]
.
- ↑
Заки Валиди Тоган.
Воспоминания: Книга I. ? Уфа: Башкирское издательство ≪Китап≫, 1994. ? С. 11. ? 400 с. ?
ISBN 5-295-01269-7
.
≪Наш предок Иштуган, в генеалогическом древе находившийся на пятом колене после ≪сыновей Кузеня≫, погиб в войне против русских на реке Камалек, находящейся очень далеко от нас (моя фамилия Тоган восходит к имени этого предка).≫
- ↑
Калимуллина Г. Т.
Генеалогия рода Валидовых // А. А. Валидов ? организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917?1920). Документы и материалы. Ч. 1. / Сост. Н. М. Хисматуллина, Р. Н. Бикметова, А. М. Галеева, Ю. Р. Сайранов. ? Уфа: Китап, 2005. ? С. 364?368. ? 392 с. ?
ISBN 5-295-03702-9
.
- ↑
Биография А.-З. Валиди.//Виртуальный музей А.-З. Валиди. Национальная библиотека Республики Башкортостан имени Ахмет-Заки Валиди
2014 йыл 16 октябрь
архивлан?ан
.
- ↑
Ямаева Л. А.
Суфийские братства на территории исторического Башкортостана
//
Ватандаш
. ? 2008. ? № 7. ? С. 162?181. ?
ISSN
1683-3554
.
- ↑
Книга памяти жертв политических репрессий Республики Башкортостан. А?В.//Ред. кол.: Ишмуратов Х. Х., Аралбаев К. А., и др. ? Уфа: Китап. 1997. Т.1. 464 с.
(в формате PDF:
с.501?502.
)
- ↑
?отошов Р. Н., Х?с?йенов ?. Б., Ш?й?хм?тов К. Ф.
В?лидовтар. Баш?орт энциклопедия?ы / Баш м?х. М. ?. Ил?амов ? ?ф?: НИК ≪Башкирская энциклопедия≫, 2013. ?
2014 йыл 26 август
архивлан?ан
.
ISBN 978-5-88185-143-9
.
- ↑
Заки Валиди Тоган.
Воспоминания: Книга I. ? Уфа: Башкирское издательство ≪Китап≫, 1994. ? С. 13. ? 400 с. ?
ISBN 5-295-01269-7
.
≪Основной наш род Суклы-Кай, а также близкие нам роды Санаклы-Кай, Юрактау-Кай, Таулы-Кай входят составной частью в род Кай или Кайлы. Часто говорили о том, что этот род до прихода на нынешние земли жил на восточном Урале по Ирендыку. Большинство из рода Кай (Кайлы), ведущее кочевой образ жизни, населяет западный Башкортостан.≫
- ↑
ГАРФ. Ф. Р-1235. Оп. 6. Д. 70. Л. 4, 4 об.
- ↑
Кульшарипов М. М.
Башкирское национальное движение (1917?1921 гг.). ? Уфа: Китап, 2000. ? С. 54. ? 364 с. ?
ISBN 5-295-02542-X
.
- ↑
Зайнулла Расулев ? выдающийся башкирский мыслитель-философ, теолог и педагог-просветитель мусульманского мира: Материалы международной научно-практической конференции (5?7 июня 2008 г., г.Уфа). ? Уфа: РИЦ БашГУ, 2008. ? С. 369. ? 392 с. ?
ISBN 978-5-7477-1936-1
.
- ↑
Заки Валиди Тоган.
Воспоминания: Книга I. ? Уфа: Башкирское издательство ≪Китап≫, 1994. ? С. 14. ? 400 с. ?
ISBN 5-295-01269-7
.
≪Когда мне было всего четырнадцать лет, по желанию отца состоялась моя помолвка с дочерью
Якшимбета Хажимахмута, башкира из рода
Тангаур
, жившего по реке Яик.≫
- ↑
Ахмет-Заки Валиди. / сост. Г. А. Хисамов, Т. Н. Сагитов, Г. Г. Галимова. ? Уфа: Китап, 2010. ? С. 191. ? 200 с. ?
ISBN 978-5-295-05210-1
.
- ↑
Насыров И. Р.
Мурат Рамзи ? великий сын башкирского народа
(билд??е?)
. Islam.ru (6 ноябрь 2014).
Дата обращения: 28 сентябрь 2015.
- ↑
А. А. Валидов ? организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917?1920). Документы и материалы. /Сост. Н. М. Хисматуллина, Р. Н. Бикметова, А. М. Галеева, Ю. Р. Сайранов. ? Уфа: Китап, 2005. ? Т. 1. ? 392 с. ?
ISBN 5-295-03702-9
.
- ↑
Кульшарипов, 2000
, с. 259
- ↑
История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред.
М. М. Кульшарипов
; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. ? Уфа: Гилем, 2010. ? Т. V. ? С. 414. ? 468 с. ?
ISBN 978-5-7501-1199-2
.
- ↑
Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов ? жертв политического террора в советский период. (1917-1991)
/ Я. В. Васильков, Сорокина М. Ю.. ? Санкт-Петербург: Петербургское Востоковедение, 2003. ? С. 496. ?
ISBN 5-85803-225-7
.
- ↑
Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.
Парламентаризм в Башкортостане: история и современность
. ? Уфа: ГРИ ≪Башкортостан≫, 2005. ? С. 40?41. ? 304 с. ?
ISBN 5-8258-0203-7
.
- ↑
Ахмет-Заки Валиди. / сост. Г. А. Хисамов, Т. Н. Сагитов, Г. Г. Галимова. ? Уфа: Китап, 2010. ? С. 198. ? 200 с. ?
ISBN 978-5-295-05210-1
.
- ↑
20,0
20,1
?хм?тз?ки В?лиди Ту?ан
//
Баш?орт энциклопедия?ы
. ? ?ф?:
БР ДА?У ≪Баш?орт энциклопедия?ы≫
, 2015?2024. ?
ISBN 978-5-88185-143-9
.
- ↑
История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред.
М. М. Кульшарипов
; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. ?
М
.: Восточная литература, 2010. ? Т. VI. ? С. 305. ? 374 с. ?
ISBN 978-5-02-036494-3
.
- ↑
Т?рки теленд?, баш?орт теленд? 1992, 2005 йылдар?а н?шер ител?
- ↑
?ф?л? ?хм?тз?ки В?лиди?е? ≪Б?г?нг? т?ркиле Т?рк?стан ??м я?ын тарихы≫ китабыны? икенсе б?леге донъя к?р?е. ≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2015, 30 декабрь
- ↑
?хм?тз?ки В?лиди музейы
- ↑
Аглиуллина А.
2010 год объявлен ТЮРКСОЙ годом Ахмет-Заки Валиди
(билд??е?)
.
≪Башинформ≫
(2 февраль 2010).
Дата обращения: 2 февраль 2015.
- ↑
Захаров С.
Городскому парку Анкары присвоено имя Ахмет-Заки Валиди.
(билд??е?)
≪Башинформ≫
(27 август 2010).
Дата обращения: 2 февраль 2015.
- ↑
Аглиуллина А.
Генеральный секретарь Международной организации тюркской культуры (ТЮРКСОЙ) Дюсен Касеинов награждён медалью ≪Ахмет-Заки Валиди Тоган≫ Академии наук Республики Башкортостан
(билд??е?)
.
≪Башинформ≫
(15 февраль 2011).
Дата обращения: 2 февраль 2015.
- ↑
БАШ?ОРТОСТАН ТАРИХЫ - ИСТОРИЯ БАШКОРТОСТАНА т?рк?м?нд? белдере?
???би?т
- Ахмет-Заки Валиди. / сост. Г. А. Хисамов, Т. Н. Сагитов, Г. Г. Галимова. ? Уфа: Китап, 2010. ? 200 с. ?
ISBN 978-5-295-05210-1
.
- А. А. Валидов ? организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917?1920). Документы и материалы. /Сост. Н. М. Хисматуллина, Р. Н. Бикметова, А. М. Галеева, Ю. Р. Сайранов. ? Уфа: Китап, 2005. ? Т. 1. ? 392 с. ?
ISBN 5-295-03702-9
.
- Ахметзаки Валиди Тоган (ученый, политик, личность). //Судьба и наследие башкирских ученых-эмигрантов. Уфа, 1995.
- Байкара Т.
Заки Валиди Тоган / сост., пер., доп., указ. Р. М. Булгакова, А. М. Юлдашбаева. ? Уфа: Китап, 1998. ? 328 с. ?
ISBN 975-17-0367-0
.
- Башкирское национальное движение 1917?1920 гг. и А. Валиди: Зарубежные исследования./ Составление и вступительная статья И. В. Кучумова. ? Уфа: Гилем, 1997. ? 250 с. ?
ISBN 5-7501-0092-8
.
- Из истории российской эмиграции: письма А.-З. Валидова и M. Чокаева (1924?1932 гг.). ?
М
.: РАН, 1999.
- История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред.
М. М. Кульшарипов
; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. ? Уфа: Гилем, 2010. ? Т. V. ? С. 411?415. ? 468 с. ?
ISBN 978-5-7501-1199-2
.
- Кульшарипов М. М., Юлдашбаев А. М.
Заки Валиди как политик и ученый-востоковед
. ? Уфа, 2010.
- Салихов А. Г.
Научная деятельность А. Валидова в России
. ? Уфа: Гилем, 2001. ? 164 с. ?
ISBN 5-7501-0241-6
.
- Служение: сборник / А.-З. Валиди Тоган, А. Инан, Г. Таган; сост. и пер. А. М. Юлдашбаев. ? Уфа: Китап, 2007. ? 207 с. ?
ISBN 978-5-295-04119-8
.
- Х?с?йенов ?. Б.
?хм?тз?ки В?лиди Ту?ан. Тарихи-биографик китап. ? ?ф?: ≪Баш?орт энциклопедия?ы≫ ?илми н?шри?те, 2000. ? 384 с. ?
ISBN 5-88185-014-9
.
- Ш?к?р Р.
Ар?а?лы баш?орттар. ?илми-биографик очерктар. Тулыландырыл?ан 2-се ба?ма?ы. ? ?ф?: Китап, 2005. ? 376 с. ?
ISBN 5-295-02098-3
.
- Юлдашбаев А. М.
Валидов (Валиди) Ахметзаки Ахметшахович.// Башкортостан: краткая энциклопедия. ? Уфа: Башкирская энциклопедия, 1996. ? С. 200. ? 672 с. ?
ISBN 5-88185-001-7
.