Urmiya xanlı?ı
? 1747 v? 1868/1869-cu ill?r arasında, m?rk?zi
Urmiya
??h?ri olmaqla,
C?nubi Az?rbaycanın
q?rbind? yerl??mi? ?n nufuzlu
xanlıqlardan
biri.
Urmiya xanlı?ının tarixini ilk d?f? m?rhum tarixci Huseyn D?lili ?sas?n farsdilli m?nb?l?r? ?saslanaraq t?dqiq etmi?dir.
Xanlı?ın ?sasını
Nadir ?ah ?f?ar
'ın ?misi o?lu,
?f?ar
tayfasından olan
F?t?li xan ?f?ar
qoymu?du. O, h?tta
Nadir ?ahın
s?rk?rd?si olan
Azad xanı
da oz t?r?fin? c?k? bilmi?di. Bundan sonra, o, m?rk?zl??dirm? siyas?tini h?yata kecirm?y? ba?ladı. ?lk olaraq
T?briz?
hucum etdi, T?briz asılı hala salındı v? T?brizi paytaxt etdi. Daha sonra
Xoy xanı
?ahbaz xan
da F?t?li xanla ittifaq ba?lama?a m?cbur oldu. Bundan sonra is?
Qarada?
,
Mara?a
v?
S?rab
xanlıqları Urmiya xanlı?ından asılı v?ziyy?t? salındı. O,
1751
-ci ild?
Azad xanı
onunla ittifaqdan imtina ed?n ?r?van xanlı?ı uz?rin? gond?rdi. ?r?van xanı Mir Mehdi Kartli carı
II ?rakli
d?n kom?k ist?di.
II ?rakli
Qazax
v?
Borcalı
az?rbaycanlılarından topladı?ı ordunu
Mir Mehdi xan
a kom?y? gond?rdi.
Azad xan
geri oturduldu. Bel?likl?,
F?t?li xan ?f?ar
Maku
v?
?rd?bil
xanlıqları istisna olmaqla, butun C?nubi Az?rbaycan xanlıqlarına oz hakimiyy?tini yaya bilmi?di.
[1]
Urmiya xanlı?ının hokmdarı
F?t?li xan ?f?ar
Nadir ?ah ?f?arın
?n yaxın adamlarından biri idi v?
?f?arlar tayfasına
m?nsub idi. F?t?li xan ?f?ar
C?nubi Qafqazın
tutulması v?
?randa
ali hakimiyy?t u?runda mubariz?y? d? xususi ?h?miyy?t verirdi. Bu m?qs?dl? muxt?lif xanlıqlara mutt?fiqlik haqqında muraci?tnam?l?r gond?rildi.
?r?van xanlı?ına
hucum u?ursuz olduqda hucum istiqam?ti
Gurcustana
yon?ldi. Car
II ?rakli
m??lub edildi.
F?t?li xan
?randa
ali hakimiyy?t u?runda mubariz? aparan
K?rim xan Z?ndin
uz?rind? qalib g?ldikd?n sonra hakimiyy?tini M?rk?zi v? Q?rbi ?rana yaya bildi (
1752
). ?ranın ?imalında mohk?ml?n?n
M?h?mm?dh?s?n xan Qacarla
mubariz? c?tin oldu. M?h?mm?dh?s?n xan onun K?rim xan Z?ndl? muharib?sind?n istifad? ed?r?k
Gilanı
tutan F?t?li xanı oranı t?rk etm?y? m?cbur etdi. Bununla kifay?tl?nm?y?r?k
T?brizi
, sonra is?
Urmiyanı
tutdu (1757). Yalnız M?h?mm?dh?s?n xanın oldurulm?sil? asılılıqdan qurtulmaq mumkun oldu (
1759
). F?t?li xan T?briz? qayıtdı v? hakimiyy?tini mohk?ml?ndirdikd?n sonra
Qaraba?a
hucum etdi v? onu asılı v?ziyy?t? saldı (1759).
M?h?mm?dh?s?n xandan sonra ?randa ba?lıca quvv?y? cevril?n K?rim xan Z?nd Urmiyanı 1763-cu ild? 9 ay muhasir?d? saxlayır. N?hay?t Urmiya xanlı?ını tutan
K?rim xan Z?nd
F?t?li xan ?f?arı ?iraz qonaqlı?ında edam etdirir.
K?rim xan Z?ndin olumu il? xanlıq yenid?n must?qil siyas?t yeritm?y? ba?ladı.
Bu zaman M?h?mm?dh?s?n xan Qacarın o?lu A?a M?h?mm?d xan Urmiyalı ?li xanı yanına ca?ırıb gozl?rini cıxartdı. A?a M?h?mm?d xanın c?kilm?sind?n sonra ?mamqulu xan hakim secildi. O, S?rablı ?li xan ??qaqi il? Xoylu ?hm?d xana qar?ı ittifaq ba?ladı. Mutt?fiql?r T?briz yaxınlı?ındakı doyu?d? m??lub oldular. ?miraslan xan ?f?ar Urmiyaya hakim t?yin edildi, lakin onun xanlı?ı uzun c?km?di. M?h?mm?dqulu xan yeni hakim t?yin olundu. A?a M?h?mm?d xanın hucumundan sonra U?nu qalasına c?kildi. Qacarın olumu il? must?qilliyini b?rpa ed?n xanlıq, ?ran taxtına cıxan F?t?li ?aha tabe oldu.
[2]
Az?rbaycanın ?n q?dim v? ?n boyuk vilay?tl?rind?n biri olan Urmiya xanlı?ı ?imalda
Salmas
, ??rqd?
Urmiya golu
, c?nubda Gurcustan, q?rbd? Turkiy? v? ?ranla h?ms?rh?d idi.
Xanlı?ın ??rqind? yerl???n
Urmiya golu
nun ?yal?t ucun boyuk strateji, iqtisadi v? siyasi ?h?miyy?ti vardı. Bu gol vasit?sil? Az?rbaycanın dig?r c?nub xanlıqları il? ticar?t ?laq?l?ri qurulmu?du. Urmiya ?yal?ti Urmiya golunun sahill?ri istisna olmaqla, h?r t?r?fd?n boyuk da? silsil?l?ri il? ?hat? olunmu?dur. Urmiyada da? torpaqlarının yuxarı hiss?si daha cox qara torpaqla ortulduyund?n burada quru ?kincilik m?hsullarının bec?rilm?si ucun cox ?lveri?li ??rait var idi. S?rh?d da?larının b?zil?rinin s?thi ilin butun f?sill?rind? qarla ortu olurdu. Bu da, vilay?tin suya olan t?l?batını tamamil? od?mi?, kicik cayların v? d?r?l?rin yaranmasına s?b?b olmu?dur.
K?nd t?s?rrufatı v? ?kincilik
Urmiya xanlı?ının torpa?ını t?bii qurulu?una gor? iki hiss?y? ayırmaq daha do?ru olar. Bunlardan biri mulayim hava v? suvarma sistemin? malik geni? ova v? duz?nlikl?r, dig?ri is? ?sas?n ya?ı? v? qar suları il? suvarılan nisb?t?n s?rt hava ??raitin? malik da?lıq rayonlardır. Xanlı?ın h?m geni? duz?nlikl?rind?, h?m d? da?lıq mahallarında taxılcılıq geni? ??kild? inki?af etmi?dir.
Torpa?ı daha munbit olan xanlıqda ilin iki f?slind? (payız v? yay) bu?da ?kilirdi. Urmiya xanlı?ında geni? yayılmı? ?sas bu?da novl?rind?n ba?qa “mudik”, “d?v?di?”, “qaraqılcıq”, “sumuksuz” v? s. nadir bu?da v? arpa sortları yeti?dirilirdi.
Xanlıq ?razisind? h?mcinin duyu, paxla, lobya, m?rcim?k, darı, qar?ıdalı kimi d?nli bitkil?r geni? bec?rilirdi.
Xanlı?ın torpa?ı v? iqlimi tutunculuk ucun ?lveri?li oldu?undan onun istehsalı da geni? yayılmı?dı. U?nu mahalında tez-tez 1 ha sah?d?n 700 kq-dan cox tutun ?ld? edilirdi.
Xanlıqlarının k?nd t?s?rrufatında pambıqcılıq v? ip?kcilik d? mu?yy?n yer tuturdu. Xanlıqlar dovrund? pambıq, ip?k istehsalı Urmiya, Mara?a v? ?rd?bil xanlıqlarında daha geni? yayılmı?dı.
Ba?cılıq v? bostancılıq xanlıq ?halisinin ?sas m???uliyy?tl?rind?n biri idi.
Burada uzumculuyun inki?afı ??rabcılıq sah?sinin inki?afına musb?t t?sir gost?rmi?di v? n?tic?d? xanlıq butun regionda ??rab istehsalında ilk pill?d? idi.
Urmiya xanlı?ının torpaqlarının cox hiss?sini c?m?nlikl?r v? otlaqlar ?hat? edirdi. Muvafiq olaraq burada ?kincilikl? yana?ı, heyvandarlıq da ?halinin m???uliyy?tl?rind?n biri idi. B?zi m?nb?l?rd? heyvandarlıqla ?laq?li a?a?ıdakı statisikalar verilmi?dir: Urmiyada 16900 ba? at, 13200 ba? ay?ır, 26300 ba? e???k, 4400 ba? qatır, 33700 ba? in?k v? okuz, 3.685.000 ba? qoyun, 1.420.500 ba? keci varidi. Vilay?td? arıcılıq, ip?kcilik, toyuqculuq da geni? yayılmı? m???uliyy?t sah?l?rind?n idi.
Xanlıq m?rk?z Urmiya ??h?rind?n v? mahallardan ibar?t idi. Mahallar nahiy?l?r?, nahiy?l?r k?ndl?r?, obalara bolunurdu. Xanlıq don?mind?n ?vv?l movcud olmu? inzibati-?razi qurulu?u xanlıqlar dovrund? d? oldu?u kimi saxlanmı?dı.
Dol mahalı
- Urmiya vilay?tinin inzibati-?razi vahidl?rind?n biri d? Dol mahalıdır. Dоl mahalının ?razisi Qa?qag?dikd?n Xantavusa q?d?rdir. Mahal q?rbd?n Kurd, Meh da?ları, ?imaldan Baranduz mahalı il? h?ms?rh?d idi. Mahalın tabeliyind? R??ki-Sultanava, Pir?li, Kaman?, Nizava, Nara, О?ul Da?a?ıl, Birinci K?nan, ?kinci K?nan, B?rd?xо?, Nazlı, Papaz, Ziv?, Carava, ?еytanava, Samurta, Xudrava, Dol?, Dordb?nd, Talava, Cu?b?r, Balıstan, Xan, Tavus v? T?z?k?nd k?ndl?ri var idi.
Nazlı mahalı
- Mahal ?imaldan ?nz?l, ??rqd?n
Urmiya golu
, c?nubdan Sumay, q?rbd?n is? Urmiyanın ozu il? h?ms?rh?d idi. Mark?zi Saatlı q?s?b?si idi. Nazlı mahalında Av?ar elinin Kuhgiluy?li (K?hg?hli) oyma?ı ya- ?am sururdu.
Rovz? mahalı
- ?imaldan Sumay, ??rqd?n Nazlı, c?nubdan T?rg?v?r, q?rbd?n Urmiya il? s?rh?dl?nir. Rovz? mahalına 25 boyuk v? kicik k?nd ba?lı idi. K?lb?li sultan Qasımlı elin Qırxlı оyma?ını Rovz? cayının sahilind? yеrl??dirmi?di.
Sulduz mahalı
- Urmiya golunun c?nubunda yerl???n mahal oz adını XIII ?srd? monqollarla Az?rbaycana g?lmi? Sulduz ulusundan alıb. Mahal c?nub t?r?fd?n Fir?ngi da?ları il? ?hat? edilmi?di. Q?dimd? burada
Aysoru
tayfaları ya?ayırdı. Mahal Av?ar eli t?r?find?n idar? olunurdu.
Baranduz mahalı
- Mahall oz adını B?radost tayfalarından alıb. V. Minorski B?radost tayfası haqqında yazır: “B?radostlar dovri: “Al?m-araya” gor?,
?ah T?hmasib
zamanında Urmiyada boyuk ?mirl?r vali olark?n ?ahsev?n kimi tanınan B?radost tayfası Kara Tac, T?rg?v?r il? M?rg?v?ri almı? idi.“ Mahal c?nubdan T?rg?v?r, ??rqd?n Urmiya mahalları ?imaldan Bala?an yuks?kliyi, q?rbd?n ??k?n bula?ı, Dilavan v? Nu?ir?van g?diyi il? h?ms?rh?ddir. Mahalın k?ndl?ri da? ?t?kl?rind? v? duz?nlikl?rind? yerl??mi?di.
?nz?l mahalı
- bu mahal b?zi m?nb?l?rd? Qaraba? da adlanır. ?nz?l mahalı ?imaldan Salmas, ??rqd?n Urmiya golu, c?nubdan Sumay mahalı v? q?rbd?n Baranduz cayı il? h?ms?rh?ddir. Mahal
I ?ah Abbas
dovrund?n (1611-ci ild?n) ba?layaraq, xanlıqlar dovrun?d?k Y?hya b?y v? daha sonra onun n?sli t?r?find?n irsi olaraq soyurqal v? tiyul huququ ?sasında idar? edilirdi.
Sayınqala mahalı
- gunumuzd?
?ahindej
adlanır. Mahal
Mara?a
nın c?nub-??rqind? yerl??irdi v? ?imaldan ?cirli, Cahardоl mahalları, c?nubdan Saqqız mahalı, ??rqd?n Tikab mahalı, q?rbd?n Bоkan mahalı il? h?ms?rh?d idi.
U?nu mahalı
- ?imaldan Urmiya, ??rqd?n Sulduz, q?rbd?n Qasımlı d?r?si il? h?ms?rh?ddir.U?nu umumiyy?tl? da?lıq yerdir. Lakin onun ?sas k?ndl?ri mahalın m?rk?zind? uzanan duz?nlikd? yerl??ir. Qarada? v? K?ll??in da?ları arasındakı d?r?l?rd?n axan ?lixan v? A?cay bu duz?nliy? tokulur. Mahalın m?rk?zi U?nu ??h?ridir.
D??t mahalı -
c?nubdan M?rg?v?r, ??rqd?n
Urmiya golu
, ?imaldan B?rr?, Rovz?, q?rbd?n Mir?eyxi v? Z?rin? cayları il? h?ms?rh?d idi. Mahalın ?razisi ?sas?n da?lıq v? t?p?likd?n ibar?tdir.
M?rg?v?r mahalı -
??mdinan, Ovsi, Q?s?b?li k?ndl?ri v? B?rd?sur mahalı il? h?ms?rh?d idi. Mahalın ?razisi ?sas?n da?lıqdır. Onun ?n boyuk duz?nliyi uzunlu?u 5 v? eni 1, 5 mil olan ovalıqdır. M??hur Dumdum qalası M?rg?v?r mahalında yerl??irdi.
T?rg?v?r mahalı -
C?nubdan D??t, ??rqd?n Urmiya mahalları, ?imaldan Nazlı cayı, q?rbd?n M?rg?v?rl? h?ms?rh?d idi. Mahalın ?sas duz?nliyi Deyr d?r?sind?n ba?layaraq ?imal-??rq?-B?rd?r?? v? ?rzin qalalarına q?d?r geni? m?saf?d? uzanır. Mahalın ?razisi Nazlı cayından ayrılan v? Me?gin adı da?ıyan qolun suyu il? t?min edilirdi. M?h?mm?dqulu xan Av?arın hakimiyy?ti don?mind? T?rg?v?r mahalının naibi ?brahim xan idi.
Sumay mahalı -
C?nubdan Baranduz, ??rqd?n Urmiya, ?imaldan Salmas mahalı, ?sk?nd?r v? Sultan adlı kicik da?larla h?ms?rh?d idi. Mahal da?lıq sah? oldu?u ucun onun sakinl?ri ?sas?n maldarlıqla m???ul olurdular. Eyni zamanda burada ?kinciklik d? yayılmı?dır.
B?rd?sur mahalı -
M?rg?v?r, ??mdinan, Urmiya v? T?rg?v?r mahalları il? ?hat? edilmi?di. Onun inzibati m?rk?zi yuzd?n artıq evi olan B?rd?sur k?ndi idi. Bu qala yerli hakiml?rin iqam?tgahı idi. Qalada dovl?t i?l?ri il? m???ul olan hiss? “?l?mlik”, yerli hakimin ail?sinin ya?adı?ı hiss? is? “H?r?mlik” adlanırdı.
B?yki?ili mahalı -
Xanlı?ın kicik mahallarından biri olan B?yki?ili ?imaldan Nazlı cayı, ??rqd?n Urmiy? golu, c?nubdan Urmiya mahalı, q?rbd?n Baranduzla h?ms?rh?ddir. Mahal oz adını
Av?ar
elinin B?yki?ili oyma?ından alıb. B?yki?ili oyma?ı ?sas?n Urmiya bolg?sind? koc-du?l? m???ul id. Tarixi ?d?biyyatda b?z?n B?g??li, B?gi?li kimi d? yazılır.
T?kab mahalı -
Mara?a xanlı?ının c?nub-??rqind? yerl???n ?n boyuk mahallardan biri idi. O, ?imaldan S?r?s, Qaraa?ac, c?nubdan Miran?ah, ??rqd?n ?nguran, q?rbd?n Sayınqala mahalları il? h?ms?rh?d idi. Mahalın ?razisi da?lıqdır.
Qo?acay v? ya Miyandab mahalı -
Mahal Mara?anın c?nub-q?rbind?, Urmiya golunun sahilind? v? tam duz?nlikd? yerl??mi?dir. O, ?imaldan Kavdil k?ndi, c?nub- dan Tatau, ??rqd?n Cı?ıtı v? q?rbd?n Urmiy? golu il? h?ms?rh?d idi.
Sovucbulaq mahalı -
Bu mahal hazırda
Mahabad
adlanır. Q?dim zamanlardan Urmiya vilay?tin? tabe idi. Bu bolg?d? Mukri, M?m??, Dehbokri, M?ngur v? G?vr?k tayfaları ya?ayır.
Urmiya mahalı -
Urmiya mahalının inzibati m?rk?zi Urmiya ??h?ri idi. ??h?r ?halisinin suya olan ehtiyacı Urmiya v? yaxud ≪??h?r≫ cayı adlanan cay vasit?sil? t?min edilirdi.
?halinin ?sas pe??si ba?cılıq, xususil? uzumculuk, s?n?tkarlıq, ticar?t, ?kincilik v? maldarlıq idi. Xanlıqlar dovrund? ??h?r qalın v? mohk?m da? hasarla ?hat? edilmi?dir. Qala divarlarının ?trafında geni? v? d?rinx?nd?kl?r qa- zılmı?dı. ??h? daxil olmaq ucun qala divarlarında Torpaqqala, Hazaran, Bazarba?, ?ah Yurdu (Yurte-?ah), Hindi, M???d, ?rk, adlı darvazalar var idi.
Xanlıq idar?ciliyi aqrar munasib?tl?rd? muhum d?yi?iklikl?r etm?di. S?f?vi dovl?tinin butun ?razisind?, o cuml?d?n Urmiyada da torpaqlar dovl?t (divan), xass? v? ya xalis?, feodalların xususi mulkiyy?ti (mulk), dini idaral?r v? ruhani torpaqları (v?qf) va k?nd icmalarının torpaqlarına (camaat torpa?ı) bolunurdu.
- Divan torpaqları.
Urmiya xanlı?ında dovl?t? ba?lı оlan tоrpaqlar divani v? ya x?zin? tоrpa?ı adlanırdı. Bu tоrpaqların g?liri butovlukd? x?zin?y? catırdı. Bel? torpaq mulkiyy?ti ≪divani≫ adlanırdı. Lakin ?vv?lki ?srl?rd?n f?rqli olaraq XVIII ?srin ikinci yarısında Az?rbaycan xanlıqlarında dovl?t torpaqları t?dric?n ?vv?lki ?h?miyy?tini itir?r?k bir nov xanın ??xsi mulkiyy?tin? cevrilmi?di.
- Xalis? torpaqları.
XVIII-XIX ?srd? Urmiyada vilay?tin m?hsuldar torpaqlarının yerl??diyi ?razil?rd? bir cox xalis? torpa?ı movcud idi.
?f?ar xanları must?qil hakimlik dovrund? bir cox ?razini tutub oz mulkl?ri kimi istifad? etmi?di. Xanlı?ın xalis? torpaqlarına 63 k?nd daxil idi. Bu vilay?td?ki k?ndl?rin 18% ni t??kil edirdi.
- Mulk v? ya ?rbabi torpaqları.
Atalardan miras qalmı?, hec bir ??rt? tabe tutulmayan torpaq sah?l?ri, su kanalları, me??l?r, otlaqlar v? s. d?n ibar?t idi. Mulk sahibin? mulk?dar v? ya ?rbab deyiilirdi.
Orta ?srl?rd? Urmiyada k?ndlil?rin calı?dı?ı torpaqların 40% mulk?darların ?lind? idi. Bu sahibkarlar arasında ?n iri torpaq sahibl?ri ??far b?yl?ri idi.
- Tiyul torpaqları.
Gost?rdiyi xidm?t qar?ılı?ında m?rk?zi hakimiyy?t t?r?find?n veril?n torpaq mulkiyy?ti. Tiyul sahibinin onu satmaq v? ba?ı?lamaq huququ yoxidi. H?diyy? kimi veril?n bu torpaqlar ?sas?n qon?u vilay?tl?rd?n ?l? keciril?n v? ya ita?t etm?y?n mulk?darlardan alınan torpaqlar idi.
- V?qf torpaqları.
M?scid, ibad?t m?kanı, ocaq v? s kimi muxt?lif dini qurum v? qurulu?lara m?xsus torpaqlar.
V?qf torpaqların mulkiyy?ti n?sild?n n?sil? oturulurdu. Ad?t?n bu torpaqda i?l?y?n k?ndlil?r m?hsulun 1/10 hiss?sini oz sahibin? verm?li idis? Urmiya xanlı?ında din adamları m?hsulun 4/10 hiss?sini m?nims?yirdil?r.
- ?cma torpaqları.
?sas?n vilay?tin uc v? da?lıq bolg?l?rind? yerl???n, umumi ?haliy? m?xsus torpaqlar.
Vergil?r
Az?rbaycanın dig?r xanlıqlarında oldu?u kimi Urmiya xanlı?ında da vergi v? muk?ll?fiyy?tl?r eyni idi. Urmiya xanlı?ında is? k?ndli h?y?tl?rinin boyuk hiss?sinin yеrl??diyi mulk?dar k?ndl?rind? r?iyy?tl?rind?n b?hr?nin bir hiss?si kimi bu?da v? arpanın 1/10-i, dar?alıq, ba?ba?ı vеrgil?ri mulk?darın, b?hr?nin dig?r hiss?si-salyana vеrgisi, taxıl v? ya pul ??klind? еvba?ı t?yin еdil?n оtaq x?rci, ixracat (xan qо?unun saxlanmasına s?rf еdil?n)-dig?r vеrgi v? yı?ımlar xan x?zin?sinin xеyrin? yı?ılırdı.
- Malc?h?t - vergisi m?hsulun onda birind?n ibar?t idi. ?g?r torpaq mulk sahibini toxum v? k?nd t?s?rrufatı texnikası il? ?kilmi?s? bu verginin miqdarı be?d? bir? qalxırdı. Ba? v? bostanın m?hsulundan “malc?h?t” vergisi ucd? bir nisb?tind? idi. H?r on ail? a?aya, yaxud b?y? bir ki?i v? h?r on be? ail? bir qadın xidm?tci verm?y? borclu idi. M?hsuldan veril?n “malc?h?t” vergisi torpaq sahibinin anbarına v? ya gost?rdiyi yer? m?cburi olaraq ?kincil?r t?r?find?n da?ınmalı idi.
- Ba?dari - ??h?r? g?l?n tacirl?rd?n "ayaq basdı" pulu kimi alınan vergi idi. Urmiya xanlı?ına daxil olac tacirl?r 2 tum?n ba?dari verm?li idil?r.
- Avraz - adlandırılan v? mulk?darın torpa?ının iki gun ?rzind? k?nd ?kincil?ri t?r?find?n kollektiv sur?td? ?kilm?sini n?z?rd? tutan xanlıq dovrund?n qalma icbar yen? d? quvv?d? idi. K?ndlil?r bu m?cburi i?i d? yerin? yetirm?li idil?r.
- Copba?ı - adıyla tanınan v? otlaqlara aid olan xanlıq dov- rund?n qalma vergi k?ndlil?r t?r?find?n yerin? yetirilir v? od?nilirdi. Mulk?darın torpa?ında muv?qq?ti olaraq ya?ayan koc?ri ?kincil?r ail? ba?ına dord manat od?m?li idil?r.
K?ndlil?r feodal v? torpaq sahibl?ri ucun etm?li olduqları m?cburi ?m?k muk?ll?fiyy?ti biyar adlanırdı. Ad?t?n Az?rbaycanın dig?r xanlıqlarında xristianlar h?rbi muk?ll?fiyy?tl?rd?n azad olsalar da, Urmiya xanlı?ında bu hal istisna idi. 1784-cu ild? ?mamqulu xan ?f?arın ?mri il? xristianlar da h?rbi muk?ll?fiyy?tl?r? tabe tutuldular.
?halinin sosial t?rkibi
mulk?darlar, m?aflar, r?iyy?t, r?ncb?rl?r
olmaqla bir nec? qrupa bolunurdu. Urmiya xanlı?ında mulk?dar zumr?sin? ba?da xan оlmaqla, о?ulları, qızları, qоhum-?qr?baları, v?zirl?r, ali ruhanil?r, m?likl?r, naibl?r, sultanlar, b?yl?r, a?alar, bir sozl? tiyulu, sоyurqalı оlan butun fеоdallar daxil idil?r.
Vеrgid?n azad ??xsl?r? m?aflar dеyirdil?r.
K?ndli t?b?q?si r?iyy?t adlanırdı.
Urmiya xanlı?ında iki qrup r?iyy?t vardı. Birincisi dovl?t?, divana (x?zin?y?) vеrgi od?y?n r?iyy?tl?r. ?kinci qrup r?iyy?tl?r asılı оlduqları mulk?darlara od?nc vеrirdil?r.
Xanlıq don?mind? malikl?rin, mulk?darların mulkl?rind? calı?ıb mu?yy?n pay alan k?ndli zumr?si d? vardı ki, оnlar r?ncb?r adlanırdılar.
- N.C. Mustafayeva.
C?nubi Az?rbaycan xanlıqları. Bakı. 1995.
- ?nv?r Cingizo?lu
, Aydın Av?ar, Av?arlar, Bakı, "?u?a", 2008, s?h. 139-140
- ?nv?r Cingizo?lu
,
B?hram M?mm?dli
.
Urmiya xanlı?ı
(PDF)
. Bakı: SDU n??riyyatı. 2013. s?h. 188.
- Huseyn D?lili.
Urmiya xanlı?ının tarixi ocerki (XVIII ?srin II yarısı XIX ?srin 30-cu ill?rind?) - Namiz?dlik disserasiyası. Bakı. 1967.
- Huseyn D?lili.
Az?rbaycanın c?nub xanlıqları (XVIII ?srin ikinci yarısında). Bakı: "Elm". 1979.
- Govh?r M?mm?dova.
Urmiya xanlı?ı. Ankara: Turkl?r jurnalı. 2002. s?h. 133-148.
- Suleyman ?liyarlı.
Az?rbaycan tarixi uzaq ke?mi?d?n 1870-ci il? q?d?r. Bakı: Az?rbaycan n??riyyatı. 1995.
- Az?rbaycan tarixi. Yeddi cildd?. III cild (XIII-XVIII ?srl?r)). Bakı: Elm n??riyyat. Nail? V?lixanlı. 2007. s?h. 592.
|
---|
Xanlıqlar
| |
---|