Xanlıq
Urmiya xanlı?ı
????? ??????
Urmiya xanlı?ı
←     → 1747  ? 1865
Paytaxt	Urmiya
Dill?ri	Az?rbaycan dili , fars dili
R?smi dill?ri	Az?rbaycan dili , fars dili
Dovl?t dini	?slam ( ?i?lik )
?halisi	az?rbaycanlılar
?dar?etm? forması	Mutl?q monarxiya
Sulal?	?f?ar eli
Xan
? (1747-1763)	F?t?li xan ?f?ar (ilk)
? (1821-1865)	N?c?fqulu xan Qasımlı ?f?ar (son)

Az?rbaycan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Etnogenez
?n q?dim dovr Da? v? Mis dovru Qurucay m?d?niyy?ti Azıx ma?arası Azıxantrop Ta?lar ma?arası Damcılı ma?arası Zar ma?arası ?u?a ma?arası ?ulaveri-?omut?p? m?d?niyy?ti t?xm. 6500?3400 e.?. ?omut?p? ya?ayı? yeri Kur-Araz m?d?niyy?ti t?xm. 3400?2000 e.?. I Kult?p? ya?ayı? yeri (Bab?k) Qar?alart?p?si ya?ayı? yeri Leylat?p? m?d?niyy?ti Tunc v? D?mir dovru Xocalı-G?d?b?y m?d?niyy?ti t?xm. XIII?VII ?srl?r e.?. Boyalı Qablar m?d?niyy?ti t?xm. II minillik e.?. II Kult?p? ya?ayı? yeri (Bab?k) Uz?rlikt?p? ya?ayı? yeri Erk?n tayfa ittifaqları Aratta III min.I yar. e.?. Lulubi XXIII ?sr-II min. e.?. Kuti III min.?vv.-III min.son. e.?. Turukki XX?XIX ?sr e.?. Erk?n dovl?tl?r Manna 850?616 e.?. Midiya 728?549 e.?. ??quz 652?625 e.?. Kicik Midiya 558?330 e.?. Kup q?birl?ri m?d?niyy?ti e.?.IV ?sr-b.e. VII ?sr
Antik dovr ?sk?nd?r imperiyasından sonra Atropatena 328?224 e.?. Atropatidl?r Atropatena Ar?akil?ri Sasanil?r dovru Qafqaz Albaniyası e.?.IV ?sr?b.e.704 Arano?ulları Roma il? ?laq?l?r Alban Ar?akil?ri Xristianlı?ın yayılması 301 Satraplıq 252-639 Akilisen sulhu 387 Fars-Goyturk muharib?si 627-629 Mehranil?r Leq carlı?ı b.e III ?sr Maskut b.e III ?sr Kaspiana ?irvan
Orta ?srl?r ?r?b dovru ?slamın yayılması VIII-IX ?srl?r Arran ?rm?niyy? 653?884 Xurr?mil?r h?r?katı VIII-IX ?srl?r ??ki dovl?ti VIII ?sr?1117 Mehranil?r Arevmanelil?r Qriqol o?ulları Orta ?srl?r Az?rbaycanı Layzan?ahlar 861 ? 917 ?irvan?ahlar 861 ? 1539 M?zy?dil?r 861-1027 K?sranil?r 1027-1382 Vikinq yuru?l?ri 914-1041 Gurcu t?b??liyi 1124-1239 D?rb?ndil?r 1382-1539 D?rb?nd ?mirliyi 869 ? 1075 Sacil?r 889-929 Salaril?r 919-1062 ??ddadil?r 951?1075 Ani ?mirliyi 1072-1174 R?vvadil?r 955-1071 Vaspurakan carlı?ı 908?1021 Sunik carlı?ı 987? 1170 Artsak carlı?ı 1000?1261 Xacın knyazlı?ı X-XIV ?srl?r D?fn? sulal?si H?s?n-C?lalyanlar sulal?si Naxcıvan?ahlıq X ?sr ? XI ?srin 60-cı ill?ri ?budul?fil?r Turk - Monqol dovru Turkl??m? A?sunqurlular 1108?1227 Az?rbaycan Atab?yl?ri 1136-1225 Elxani t?b??liyind? 1236?1335 Qaraba? 1230-cu ill?r Cobanil?r 1335?1357 C?lairil?r 1336?1432 Teymuril?r Hurufilik ??ki hakimliyi 1384?1551 Orlat sulal?si Qara ke?i? n?sli Qaraqoyunlular 1406?1468 A?qoyunlular 1468?1508 ?rd?bil hakimliyi
Erk?n muasir dovr ?mperiyalar dovru v? parcalanma S?f?vil?r 1501?1736 Az?rbaycan tayfaları ?i?l??dirm? Qaraba? b?yl?rb?yliyi Az?rbaycan b?yl?rb?yliyi ?irvan b?yl?rb?yliyi Cuxurs??d b?yl?rb?yliyi Osmanlı il? muharib?l?r Habsburqlarla ittifaq Naxcıvan sanca?ı Ordubadil?r ?f?arlar 1736?1747 X?ms? m?likl?ri Qacarlar 1796?1925 Az?rbaycan xanlıqları 1747?1828 Az?rbaycan sultanlıqları XVI ?sr?1828 Car-Balak?n camaatı XVII ?sr?1830 Kur?kcay muqavil?si Gulustan muqavil?si Turkm?ncay muqavil?si Rusiya dovru Mus?lman ?yal?tl?ri r?isliyi 1804?1840 H?rbi dair? r?isliyi 1806?1840 Erm?ni vilay?ti 1828?1840 X?z?r vilay?ti 1840?1846 ?amaxı quberniyası 1846?1859 Bakı quberniyası 1859?1917 Yelizavetpol quberniyası 1868?1917 ?r?van quberniyası 1850?1917 Zaqatala dair?si 1859?1917 Bakı t?tili 1903 Milli oyanı? Milli Azadlıq H?r?katı Humm?t 1904 Musavat 1911 Qafqaz c?bh?si 1914?1918 Bakı qır?ınları 1918 Quba qır?ınları 1918 ?amaxı qır?ınları 1918 ?u?a qır?ınları 1918 Qafqaz ?slam Ordusu Bakı doyu?u 1918 Goycay sava?ı 1918 Araz Turk Cumhuriyy?ti 1918-1919 Mu?an H?rbi Diktaturası 1918-1919 Muasir Az?rbaycan ?lk Az?rbaycan Respublikası 1918?1920 Batum konfransı 1918 Mu?an Sovet Respublikası 1919 Erm?nistanla muharib? 1918?1920 Azadıstan 1920
Muasir dovr SSR? dovru Az?rbaycan SSR 1920?1991 Qaraba? usyanı 1920 G?nc? usyanı 1920 Moskva muqavil?si 1921 Qars muqavil?si 1921 Stalin repressiyaları 1920-1950 Da?lıq Qaraba? Muxtar Vilay?ti 1923 Naxcıvan Sovet Respublikası 1924 Az?rbaycan Milli Hokum?ti 1945-1946 II Dunya muharib?si 1941-1945 Az?rbaycan legionu Deportasiya 1947?1988 Sumqayıt hadis?l?ri 1988 Meydan h?r?katı 1988-1991 Qaraba? muharib?si 1989?1994 Qara Yanvar 1990 Must?qillik dovru Az?rbaycan 1991-ci ild?n Naxcıvan 1991-ci ild?n X?z?rin statusu 1991-ci ild?n Talı?-Mu?an 1993 Da?lıq Qaraba? 1994-cu ild?n Qaraba? muharib?si 1988-1994 Xocalı soyqırımı 1992 G?nc? hadis?l?ri 1993 Mart hadis?l?ri 1995 ?kinci Qaraba? muharib?si 2020 Boyuk Qayıdı? Az?rbaycan diasporu
Az?rbaycan portalı
b m r

Urmiya xanlı?ı ? 1747 v? 1868/1869-cu ill?r arasında, m?rk?zi Urmiya ??h?ri olmaqla, C?nubi Az?rbaycanın q?rbind? yerl??mi? ?n nufuzlu xanlıqlardan biri.

Urmiya xanlı?ının tarixini ilk d?f? m?rhum tarixci Huseyn D?lili ?sas?n farsdilli m?nb?l?r? ?saslanaraq t?dqiq etmi?dir.

Xanlı?ın ?sasını Nadir ?ah ?f?ar 'ın ?misi o?lu, ?f?ar tayfasından olan F?t?li xan ?f?ar qoymu?du. O, h?tta Nadir ?ahın s?rk?rd?si olan Azad xanı da oz t?r?fin? c?k? bilmi?di. Bundan sonra, o, m?rk?zl??dirm? siyas?tini h?yata kecirm?y? ba?ladı. ?lk olaraq T?briz? hucum etdi, T?briz asılı hala salındı v? T?brizi paytaxt etdi. Daha sonra Xoy xanı ?ahbaz xan da F?t?li xanla ittifaq ba?lama?a m?cbur oldu. Bundan sonra is? Qarada? , Mara?a v? S?rab xanlıqları Urmiya xanlı?ından asılı v?ziyy?t? salındı. O, 1751 -ci ild? Azad xanı onunla ittifaqdan imtina ed?n ?r?van xanlı?ı uz?rin? gond?rdi. ?r?van xanı Mir Mehdi Kartli carı II ?rakli d?n kom?k ist?di. II ?rakli Qazax v? Borcalı az?rbaycanlılarından topladı?ı ordunu Mir Mehdi xan a kom?y? gond?rdi. Azad xan geri oturduldu. Bel?likl?, F?t?li xan ?f?ar Maku v? ?rd?bil xanlıqları istisna olmaqla, butun C?nubi Az?rbaycan xanlıqlarına oz hakimiyy?tini yaya bilmi?di. ^[1]

Urmiya xanlı?ının hokmdarı F?t?li xan ?f?ar Nadir ?ah ?f?arın ?n yaxın adamlarından biri idi v? ?f?arlar tayfasına m?nsub idi. F?t?li xan ?f?ar C?nubi Qafqazın tutulması v? ?randa ali hakimiyy?t u?runda mubariz?y? d? xususi ?h?miyy?t verirdi. Bu m?qs?dl? muxt?lif xanlıqlara mutt?fiqlik haqqında muraci?tnam?l?r gond?rildi. ?r?van xanlı?ına hucum u?ursuz olduqda hucum istiqam?ti Gurcustana yon?ldi. Car II ?rakli m??lub edildi.

F?t?li xan ?randa ali hakimiyy?t u?runda mubariz? aparan K?rim xan Z?ndin uz?rind? qalib g?ldikd?n sonra hakimiyy?tini M?rk?zi v? Q?rbi ?rana yaya bildi ( 1752 ). ?ranın ?imalında mohk?ml?n?n M?h?mm?dh?s?n xan Qacarla mubariz? c?­tin oldu. M?h?mm?dh?s?n xan onun K?rim xan Z?ndl? muharib?sind?n istifad? ed?r?k Gilanı tutan F?t?li xanı oranı t?rk etm?y? m?cbur etdi. Bununla kifay?tl?nm?y?r?k T?brizi , sonra is? Urmiyanı tutdu (1757). Yalnız M?h?mm?dh?s?n xanın oldurulm?sil? asılılıqdan qurtulmaq mumkun oldu ( 1759 ). F?t?li xan T?briz? qayıtdı v? hakimiyy?tini mohk?ml?ndirdikd?n sonra Qaraba?a hucum etdi v? onu asılı v?ziyy?t? saldı (1759).

M?h?mm?dh?s?n xandan sonra ?randa ba?lıca quvv?y? cevril?n K?rim xan Z?nd Urmiyanı 1763-cu ild? 9 ay muhasir?d? saxlayır. N?hay?t Urmiya xanlı?ını tutan K?rim xan Z?nd F?t?li xan ?f?arı ?iraz qonaqlı?ında edam etdirir.

K?rim xan Z?ndin olumu il? xanlıq yenid?n must?qil siyas?t yeritm?y? ba?ladı.

Bu zaman M?h?mm?dh?s?n xan Qacarın o?lu A?a M?h?mm?d xan Urmiyalı ?li xanı yanına ca?ırıb gozl?rini cıxartdı. A?a M?h?mm?d xanın c?kilm?sind?n sonra ?mamqulu xan hakim secildi. O, S?rablı ?li xan ??qaqi il? Xoylu ?hm?d xana qar?ı ittifaq ba?ladı. Mutt?fiql?r T?briz yaxınlı?ındakı doyu?d? m??lub oldular. ?miraslan xan ?f?ar Urmiyaya hakim t?yin edildi, lakin onun xanlı?ı uzun c?km?di. M?h?mm?dqulu xan yeni hakim t?yin olundu. A?a M?h?mm?d xanın hucumundan sonra U?nu qalasına c?kildi. Qacarın olumu il? must?qilliyini b?rpa ed?n xanlıq, ?ran taxtına cıxan F?t?li ?aha tabe oldu. ^[2]

Az?rbaycanın ?n q?dim v? ?n boyuk vilay?tl?rind?n biri olan Urmiya xanlı?ı ?imalda Salmas , ??rqd? Urmiya golu , c?nubda Gurcustan, q?rbd? Turkiy? v? ?ranla h?ms?rh?d idi. ^[3] Xanlı?ın ??rqind? yerl???n Urmiya golu nun ?yal?t ucun boyuk strateji, iqtisadi v? siyasi ?h?miyy?ti vardı. Bu gol vasit?sil? Az?rbaycanın dig?r c?nub xanlıqları il? ticar?t ?laq?l?ri qurulmu?du. Urmiya ?yal?ti Urmiya golunun sahill?ri istisna olmaqla, h?r t?r?fd?n boyuk da? silsil?l?ri il? ?hat? olunmu?dur. Urmiyada da? torpaqlarının yuxarı hiss?si daha cox qara torpaqla ortulduyund?n burada quru ?kincilik m?hsullarının bec?rilm?si ucun cox ?lveri?li ??rait var idi. S?rh?d da?larının b?zil?rinin s?thi ilin butun f?sill?rind? qarla ortu olurdu. Bu da, vilay?tin suya olan t?l?batını tamamil? od?mi?, kicik cayların v? d?r?l?rin yaranmasına s?b?b olmu?dur.

K?nd t?s?rrufatı v? ?kincilik

Urmiya xanlı?ının torpa?ını t?bii qurulu?una gor? iki hiss?y? ayırmaq daha do?ru olar. Bunlardan biri mulayim hava v? suvarma sistemin? malik geni? ova v? duz?nlikl?r, dig?ri is? ?sas?n ya?ı? v? qar suları il? suvarılan nisb?t?n s?rt hava ??raitin? malik da?lıq rayonlardır. Xanlı?ın h?m geni? duz?nlikl?rind?, h?m d? da?lıq mahallarında taxılcılıq geni? ??kild? inki?af etmi?dir.

Torpa?ı daha munbit olan xanlıqda ilin iki f?slind? (payız v? yay) bu?da ?kilirdi. Urmiya xanlı?ında geni? yayılmı? ?sas bu?da novl?rind?n ba?qa “mudik”, “d?v?di?”, “qaraqılcıq”, “sumuksuz” v? s. nadir bu?da v? arpa sortları yeti?dirilirdi. ^[4]

Xanlıq ?razisind? h?mcinin duyu, paxla, lobya, m?rcim?k, darı, qar?ıdalı kimi d?nli bitkil?r geni? bec?rilirdi.

Xanlı?ın torpa?ı v? iqlimi tutunculuk ucun ?lveri?li oldu?undan onun istehsalı da geni? yayılmı?dı. U?nu mahalında tez-tez 1 ha sah?d?n 700 kq-dan cox tutun ?ld? edilirdi. ^[5]

Xanlıqlarının k?nd t?s?rrufatında pambıqcılıq v? ip?kcilik d? mu?yy?n yer tuturdu. Xanlıqlar dovrund? pambıq, ip?k istehsalı Urmiya, Mara?a v? ?rd?bil xanlıqlarında daha geni? yayılmı?dı.

Ba?cılıq v? bostancılıq xanlıq ?halisinin ?sas m???uliyy?tl?rind?n biri idi. ^[6] Burada uzumculuyun inki?afı ??rabcılıq sah?sinin inki?afına musb?t t?sir gost?rmi?di v? n?tic?d? xanlıq butun regionda ??rab istehsalında ilk pill?d? idi. ^[5]

Urmiya xanlı?ının torpaqlarının cox hiss?sini c?m?nlikl?r v? otlaqlar ?hat? edirdi. Muvafiq olaraq burada ?kincilikl? yana?ı, heyvandarlıq da ?halinin m???uliyy?tl?rind?n biri idi. B?zi m?nb?l?rd? heyvandarlıqla ?laq?li a?a?ıdakı statisikalar verilmi?dir: Urmiyada 16900 ba? at, 13200 ba? ay?ır, 26300 ba? e???k, 4400 ba? qatır, 33700 ba? in?k v? okuz, 3.685.000 ba? qoyun, 1.420.500 ba? keci varidi. Vilay?td? arıcılıq, ip?kcilik, toyuqculuq da geni? yayılmı? m???uliyy?t sah?l?rind?n idi. ^[7]

Xanlıq m?rk?z Urmiya ??h?rind?n v? mahallardan ibar?t idi. Mahallar nahiy?l?r?, nahiy?l?r k?ndl?r?, obalara bolunurdu. Xanlıq don?mind?n ?vv?l movcud olmu? inzibati-?razi qurulu?u xanlıqlar dovrund? d? oldu?u kimi saxlanmı?dı. ^{[8] [9]}

Dol mahalı - Urmiya vilay?tinin inzibati-?razi vahidl?rind?n biri d? Dol mahalıdır. Dоl mahalının ?razisi Qa?qag?dikd?n Xantavusa q?d?rdir. Mahal q?rbd?n Kurd, Meh da?ları, ?imaldan Baranduz mahalı il? h?ms?rh?d idi. Mahalın tabeliyind? R??ki-Sultanava, Pir?li, Kaman?, Nizava, Nara, О?ul Da?a?ıl, Birinci K?nan, ?kinci K?nan, B?rd?xо?, Nazlı, Papaz, Ziv?, Carava, ?еytanava, Samurta, Xudrava, Dol?, Dordb?nd, Talava, Cu?b?r, Balıstan, Xan, Tavus v? T?z?k?nd k?ndl?ri var idi. ^[8]

Nazlı mahalı - Mahal ?imaldan ?nz?l, ??rqd?n Urmiya golu , c?nubdan Sumay, q?rbd?n is? Urmiyanın ozu il? h?ms?rh?d idi. Mark?zi Saatlı q?s?b?si idi. Nazlı mahalında Av?ar elinin Kuhgiluy?li (K?hg?hli) oyma?ı ya- ?am sururdu. ^{[10] [11]}

Rovz? mahalı - ?imaldan Sumay, ??rqd?n Nazlı, c?nubdan T?rg?v?r, q?rbd?n Urmiya il? s?rh?dl?nir. Rovz? mahalına 25 boyuk v? kicik k?nd ba?lı idi. K?lb?li sultan Qasımlı elin Qırxlı оyma?ını Rovz? cayının sahilind? yеrl??dirmi?di. ^[10]

Sulduz mahalı - Urmiya golunun c?nubunda yerl???n mahal oz adını XIII ?srd? monqollarla Az?rbaycana g?lmi? Sulduz ulusundan alıb. Mahal c?nub t?r?fd?n Fir?ngi da?ları il? ?hat? edilmi?di. Q?dimd? burada Aysoru tayfaları ya?ayırdı. Mahal Av?ar eli t?r?find?n idar? olunurdu. ^[10]

Baranduz mahalı - Mahall oz adını B?radost tayfalarından alıb. V. Minorski B?radost tayfası haqqında yazır: “B?radostlar dovri: “Al?m-araya” gor?, ?ah T?hmasib zamanında Urmiyada boyuk ?mirl?r vali olark?n ?ahsev?n kimi tanınan B?radost tayfası Kara Tac, T?rg?v?r il? M?rg?v?ri almı? idi.“ Mahal c?nubdan T?rg?v?r, ??rqd?n Urmiya mahalları ?imaldan Bala?an yuks?kliyi, q?rbd?n ??k?n bula?ı, Dilavan v? Nu?ir?van g?diyi il? h?ms?rh?ddir. Mahalın k?ndl?ri da? ?t?kl?rind? v? duz?nlikl?rind? yerl??mi?di. ^{[12] [11]}

?nz?l mahalı - bu mahal b?zi m?nb?l?rd? Qaraba? da adlanır. ?nz?l mahalı ?imaldan Salmas, ??rqd?n Urmiya golu, c?nubdan Sumay mahalı v? q?rbd?n Baranduz cayı il? h?ms?rh?ddir. Mahal I ?ah Abbas dovrund?n (1611-ci ild?n) ba?layaraq, xanlıqlar dovrun?d?k Y?hya b?y v? daha sonra onun n?sli t?r?find?n irsi olaraq soyurqal v? tiyul huququ ?sasında idar? edilirdi. ^[13]

Sayınqala mahalı - gunumuzd? ?ahindej adlanır. Mahal Mara?a nın c?nub-??rqind? yerl??irdi v? ?imaldan ?cirli, Cahardоl mahalları, c?nubdan Saqqız mahalı, ??rqd?n Tikab mahalı, q?rbd?n Bоkan mahalı il? h?ms?rh?d idi. ^[14]

U?nu mahalı - ?imaldan Urmiya, ??rqd?n Sulduz, q?rbd?n Qasımlı d?r?si il? h?ms?rh?ddir.U?nu umumiyy?tl? da?lıq yerdir. Lakin onun ?sas k?ndl?ri mahalın m?rk?zind? uzanan duz?nlikd? yerl??ir. Qarada? v? K?ll??in da?ları arasındakı d?r?l?rd?n axan ?lixan v? A?cay bu duz?nliy? tokulur. Mahalın m?rk?zi U?nu ??h?ridir. ^[15]

D??t mahalı - c?nubdan M?rg?v?r, ??rqd?n Urmiya golu , ?imaldan B?rr?, Rovz?, q?rbd?n Mir?eyxi v? Z?rin? cayları il? h?ms?rh?d idi. Mahalın ?razisi ?sas?n da?lıq v? t?p?likd?n ibar?tdir. ^[16]

M?rg?v?r mahalı - ??mdinan, Ovsi, Q?s?b?li k?ndl?ri v? B?rd?sur mahalı il? h?ms?rh?d idi. Mahalın ?razisi ?sas?n da?lıqdır. Onun ?n boyuk duz?nliyi uzunlu?u 5 v? eni 1, 5 mil olan ovalıqdır. M??hur Dumdum qalası M?rg?v?r mahalında yerl??irdi. ^[16]

T?rg?v?r mahalı - C?nubdan D??t, ??rqd?n Urmiya mahalları, ?imaldan Nazlı cayı, q?rbd?n M?rg?v?rl? h?ms?rh?d idi. Mahalın ?sas duz?nliyi Deyr d?r?sind?n ba?layaraq ?imal-??rq?-B?rd?r?? v? ?rzin qalalarına q?d?r geni? m?saf?d? uzanır. Mahalın ?razisi Nazlı cayından ayrılan v? Me?gin adı da?ıyan qolun suyu il? t?min edilirdi. M?h?mm?dqulu xan Av?arın hakimiyy?ti don?mind? T?rg?v?r mahalının naibi ?brahim xan idi. ^[17]

Sumay mahalı - C?nubdan Baranduz, ??rqd?n Urmiya, ?imaldan Salmas mahalı, ?sk?nd?r v? Sultan adlı kicik da?larla h?ms?rh?d idi. Mahal da?lıq sah? oldu?u ucun onun sakinl?ri ?sas?n maldarlıqla m???ul olurdular. Eyni zamanda burada ?kinciklik d? yayılmı?dır. ^[18]

B?rd?sur mahalı - M?rg?v?r, ??mdinan, Urmiya v? T?rg?v?r mahalları il? ?hat? edilmi?di. Onun inzibati m?rk?zi yuzd?n artıq evi olan B?rd?sur k?ndi idi. Bu qala yerli hakiml?rin iqam?tgahı idi. Qalada dovl?t i?l?ri il? m???ul olan hiss? “?l?mlik”, yerli hakimin ail?sinin ya?adı?ı hiss? is? “H?r?mlik” adlanırdı. ^[18]

B?yki?ili mahalı - Xanlı?ın kicik mahallarından biri olan B?yki?ili ?imaldan Nazlı cayı, ??rqd?n Urmiy? golu, c?nubdan Urmiya mahalı, q?rbd?n Baranduzla h?ms?rh?ddir. Mahal oz adını Av?ar elinin B?yki?ili oyma?ından alıb. B?yki?ili oyma?ı ?sas?n Urmiya bolg?sind? koc-du?l? m???ul id. Tarixi ?d?biyyatda b?z?n B?g??li, B?gi?li kimi d? yazılır. ^[19]

T?kab mahalı - Mara?a xanlı?ının c?nub-??rqind? yerl???n ?n boyuk mahallardan biri idi. O, ?imaldan S?r?s, Qaraa?ac, c?nubdan Miran?ah, ??rqd?n ?nguran, q?rbd?n Sayınqala mahalları il? h?ms?rh?d idi. Mahalın ?razisi da?lıqdır. ^[19]

Qo?acay v? ya Miyandab mahalı - Mahal Mara?anın c?nub-q?rbind?, Urmiya golunun sahilind? v? tam duz?nlikd? yerl??mi?dir. O, ?imaldan Kavdil k?ndi, c?nub- dan Tatau, ??rqd?n Cı?ıtı v? q?rbd?n Urmiy? golu il? h?ms?rh?d idi. ^[20]

Sovucbulaq mahalı - Bu mahal hazırda Mahabad adlanır. Q?dim zamanlardan Urmiya vilay?tin? tabe idi. Bu bolg?d? Mukri, M?m??, Dehbokri, M?ngur v? G?vr?k tayfaları ya?ayır. ^[20]

Urmiya mahalı - Urmiya mahalının inzibati m?rk?zi Urmiya ??h?ri idi. ??h?r ?halisinin suya olan ehtiyacı Urmiya v? yaxud ≪??h?r≫ cayı adlanan cay vasit?sil? t?min edilirdi. ^[21] ?halinin ?sas pe??si ba?cılıq, xususil? uzumculuk, s?n?tkarlıq, ticar?t, ?kincilik v? maldarlıq idi. Xanlıqlar dovrund? ??h?r qalın v? mohk?m da? hasarla ?hat? edilmi?dir. Qala divarlarının ?trafında geni? v? d?rinx?nd?kl?r qa- zılmı?dı. ??h? daxil olmaq ucun qala divarlarında Torpaqqala, Hazaran, Bazarba?, ?ah Yurdu (Yurte-?ah), Hindi, M???d, ?rk, adlı darvazalar var idi. ^[22]

Xanlıq idar?ciliyi aqrar munasib?tl?rd? muhum d?yi?iklikl?r etm?di. S?f?vi dovl?tinin butun ?razisind?, o cuml?d?n Urmiyada da torpaqlar dovl?t (divan), xass? v? ya xalis?, feodalların xususi mulkiyy?ti (mulk), dini idaral?r v? ruhani torpaqları (v?qf) va k?nd icmalarının torpaqlarına (camaat torpa?ı) bolunurdu.

• Divan torpaqları. Urmiya xanlı?ında dovl?t? ba?lı оlan tоrpaqlar divani v? ya x?zin? tоrpa?ı adlanırdı. Bu tоrpaqların g?liri butovlukd? x?zin?y? catırdı. Bel? torpaq mulkiyy?ti ≪divani≫ adlanırdı. Lakin ?vv?lki ?srl?rd?n f?rqli olaraq XVIII ?srin ikinci yarısında Az?rbaycan xanlıqlarında dovl?t torpaqları t?dric?n ?vv?lki ?h?miyy?tini itir?r?k bir nov xanın ??xsi mulkiyy?tin? cevrilmi?di. ^[23]
• Xalis? torpaqları. XVIII-XIX ?srd? Urmiyada vilay?tin m?hsuldar torpaqlarının yerl??diyi ?razil?rd? bir cox xalis? torpa?ı movcud idi. ^[21] ?f?ar xanları must?qil hakimlik dovrund? bir cox ?razini tutub oz mulkl?ri kimi istifad? etmi?di. Xanlı?ın xalis? torpaqlarına 63 k?nd daxil idi. Bu vilay?td?ki k?ndl?rin 18% ni t??kil edirdi. ^[7]
• Mulk v? ya ?rbabi torpaqları. Atalardan miras qalmı?, hec bir ??rt? tabe tutulmayan torpaq sah?l?ri, su kanalları, me??l?r, otlaqlar v? s. d?n ibar?t idi. Mulk sahibin? mulk?dar v? ya ?rbab deyiilirdi. ^[24] Orta ?srl?rd? Urmiyada k?ndlil?rin calı?dı?ı torpaqların 40% mulk?darların ?lind? idi. Bu sahibkarlar arasında ?n iri torpaq sahibl?ri ??far b?yl?ri idi. ^[25]
• Tiyul torpaqları. Gost?rdiyi xidm?t qar?ılı?ında m?rk?zi hakimiyy?t t?r?find?n veril?n torpaq mulkiyy?ti. Tiyul sahibinin onu satmaq v? ba?ı?lamaq huququ yoxidi. H?diyy? kimi veril?n bu torpaqlar ?sas?n qon?u vilay?tl?rd?n ?l? keciril?n v? ya ita?t etm?y?n mulk?darlardan alınan torpaqlar idi. ^[26]
• V?qf torpaqları. M?scid, ibad?t m?kanı, ocaq v? s kimi muxt?lif dini qurum v? qurulu?lara m?xsus torpaqlar. ^[27] V?qf torpaqların mulkiyy?ti n?sild?n n?sil? oturulurdu. Ad?t?n bu torpaqda i?l?y?n k?ndlil?r m?hsulun 1/10 hiss?sini oz sahibin? verm?li idis? Urmiya xanlı?ında din adamları m?hsulun 4/10 hiss?sini m?nims?yirdil?r. ^[25]
• ?cma torpaqları. ?sas?n vilay?tin uc v? da?lıq bolg?l?rind? yerl???n, umumi ?haliy? m?xsus torpaqlar.

Vergil?r

Az?rbaycanın dig?r xanlıqlarında oldu?u kimi Urmiya xanlı?ında da vergi v? muk?ll?fiyy?tl?r eyni idi. Urmiya xanlı?ında is? k?ndli h?y?tl?rinin boyuk hiss?sinin yеrl??diyi mulk?dar k?ndl?rind? r?iyy?tl?rind?n b?hr?nin bir hiss?si kimi bu?da v? arpanın 1/10-i, dar?alıq, ba?ba?ı vеrgil?ri mulk?darın, b?hr?nin dig?r hiss?si-salyana vеrgisi, taxıl v? ya pul ??klind? еvba?ı t?yin еdil?n оtaq x?rci, ixracat (xan qо?unun saxlanmasına s?rf еdil?n)-dig?r vеrgi v? yı?ımlar xan x?zin?sinin xеyrin? yı?ılırdı. ^[28]

• Malc?h?t - vergisi m?hsulun onda birind?n ibar?t idi. ?g?r torpaq mulk sahibini toxum v? k?nd t?s?rrufatı texnikası il? ?kilmi?s? bu verginin miqdarı be?d? bir? qalxırdı. Ba? v? bostanın m?hsulundan “malc?h?t” vergisi ucd? bir nisb?tind? idi. H?r on ail? a?aya, yaxud b?y? bir ki?i v? h?r on be? ail? bir qadın xidm?tci verm?y? borclu idi. M?hsuldan veril?n “malc?h?t” vergisi torpaq sahibinin anbarına v? ya gost?rdiyi yer? m?cburi olaraq ?kincil?r t?r?find?n da?ınmalı idi. ^[29]
• Ba?dari - ??h?r? g?l?n tacirl?rd?n "ayaq basdı" pulu kimi alınan vergi idi. Urmiya xanlı?ına daxil olac tacirl?r 2 tum?n ba?dari verm?li idil?r. ^[9]
• Avraz - adlandırılan v? mulk?darın torpa?ının iki gun ?rzind? k?nd ?kincil?ri t?r?find?n kollektiv sur?td? ?kilm?sini n?z?rd? tutan xanlıq dovrund?n qalma icbar yen? d? quvv?d? idi. K?ndlil?r bu m?cburi i?i d? yerin? yetirm?li idil?r. ^[30]
• Copba?ı - adıyla tanınan v? otlaqlara aid olan xanlıq dov- rund?n qalma vergi k?ndlil?r t?r?find?n yerin? yetirilir v? od?nilirdi. Mulk?darın torpa?ında muv?qq?ti olaraq ya?ayan koc?ri ?kincil?r ail? ba?ına dord manat od?m?li idil?r. ^{[29] [9]}

K?ndlil?r feodal v? torpaq sahibl?ri ucun etm?li olduqları m?cburi ?m?k muk?ll?fiyy?ti biyar adlanırdı. Ad?t?n Az?rbaycanın dig?r xanlıqlarında xristianlar h?rbi muk?ll?fiyy?tl?rd?n azad olsalar da, Urmiya xanlı?ında bu hal istisna idi. 1784-cu ild? ?mamqulu xan ?f?arın ?mri il? xristianlar da h?rbi muk?ll?fiyy?tl?r? tabe tutuldular. ^[31]

?halinin sosial t?rkibi mulk?darlar, m?aflar, r?iyy?t, r?ncb?rl?r olmaqla bir nec? qrupa bolunurdu. Urmiya xanlı?ında mulk?dar zumr?sin? ba?da xan оlmaqla, о?ulları, qızları, qоhum-?qr?baları, v?zirl?r, ali ruhanil?r, m?likl?r, naibl?r, sultanlar, b?yl?r, a?alar, bir sozl? tiyulu, sоyurqalı оlan butun fеоdallar daxil idil?r. ^[30]

Vеrgid?n azad ??xsl?r? m?aflar dеyirdil?r. ^[32]

K?ndli t?b?q?si r?iyy?t adlanırdı. ^[33] Urmiya xanlı?ında iki qrup r?iyy?t vardı. Birincisi dovl?t?, divana (x?zin?y?) vеrgi od?y?n r?iyy?tl?r. ?kinci qrup r?iyy?tl?r asılı оlduqları mulk?darlara od?nc vеrirdil?r. ^[25]

Xanlıq don?mind? malikl?rin, mulk?darların mulkl?rind? calı?ıb mu?yy?n pay alan k?ndli zumr?si d? vardı ki, оnlar r?ncb?r adlanırdılar. ^{[29] [30]}

1.	F?t?li xan ?f?ar	1747?1748
2.	Mehdi xan ?f?ar	1748?1749
3.	Azad xan ?fqan	1749-1757
4.	F?t?li xan ?f?ar (yenid?n)	1757?1762
5.	Rust?m xan ?f?ar	1762-1763
6.	Ba?ır b?y ?f?ar	1763
7.	Rzaqulu xan ?f?ar	1763-1772
8.	?mamqulu xan ?f?ar	1772-1783
9.	M?h?mm?dqulu xan ?f?ar	1784-1795
10.	Qasım xan ?f?ar	1795-1796
11.	Mustafaqulu xan ?f?ar	1796-1797
12.	M?h?mm?dqulu xan ?f?ar (yenid?n)	1797
13.	Huseynqulu xan ?f?ar	1797-1821
14.	N?c?fqulu xan ?f?ar	1821-1865

• Az?rbaycan xanlıqları

• N.C. Mustafayeva. C?nubi Az?rbaycan xanlıqları. Bakı. 1995.
• ?nv?r Cingizo?lu , Aydın Av?ar, Av?arlar, Bakı, "?u?a", 2008, s?h. 139-140
• ?nv?r Cingizo?lu , B?hram M?mm?dli . Urmiya xanlı?ı (PDF) . Bakı: SDU n??riyyatı. 2013. s?h. 188.
• Huseyn D?lili. Urmiya xanlı?ının tarixi ocerki (XVIII ?srin II yarısı XIX ?srin 30-cu ill?rind?) - Namiz?dlik disserasiyası. Bakı. 1967.
• Huseyn D?lili. Az?rbaycanın c?nub xanlıqları (XVIII ?srin ikinci yarısında). Bakı: "Elm". 1979.
• Govh?r M?mm?dova. Urmiya xanlı?ı. Ankara: Turkl?r jurnalı. 2002. s?h. 133-148.
• Suleyman ?liyarlı. Az?rbaycan tarixi uzaq ke?mi?d?n 1870-ci il? q?d?r. Bakı: Az?rbaycan n??riyyatı. 1995.
• Az?rbaycan tarixi. Yeddi cildd?. III cild (XIII-XVIII ?srl?r)). Bakı: Elm n??riyyat. Nail? V?lixanlı. 2007. s?h. 592.