Havay
State of Hawaii Moku??ina o Hawai?i
Bayraq [d] Gerb
21°30′ ?m. e. 158°00′ q. u.
Olk?	AB? [1]
?nzibati m?rk?z	Honolulu
Tarixi v? co?rafiyası
Yaradılıb	21 avqust 1959
Sah?si	28.311 km²
Hundurluk	925 m
?halisi
?halisi	1.455.271 n?f. ( 1 aprel 2020 ) [2]
R?q?msal identifikatorlar
ISO kodu	US-HI
R?smi sayt
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Havay ( ing. Hawaii ) ? Amerika Birl??mi? ?tatlarında ?tat. M?rk?zi Honolulu ??h?ridir.

Co?rafi Movqeyi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Havay arxipelaqı Sakit okeanın m?rk?zind? 3300 kilometr uzunlu?unda boyuk bir ?yri yaradan, ada v? rifl?rd?n ibar?tdir. Arxipelaq ??rqd? Havay adasında ba?layır v? t?xmin?n 180-ci meridianda yerl???n Kure atolunda bitir.

Havay arxipelaqı 8 boyuk adadan t??kil olunub. Bunlar ?tatın 99 %-ni t??kil ed?n Oahu, Havay, Maui, Kauai, Lanai, Molokai, Niihau v? Kahoolave adalarıdır. ?halinin boyuk hiss?si el? bu adalarda ya?ayır. Sah?si 8150 km ² olan Havay adası olk?nin 2/3-ni t??kil edir. Yerli ?hali bu adanı sad?c? olaraq "Boyuk Ada" adlandırır. Adalardan ?n balacası ? ?razisi 125 km ² olan Kahoolavedir. Bu ada ?halisizdir.

Havay adaları Sakit okeanının m?rk?zind? yerl??ir. ?tatın paytaxtı olan Honolulu ??h?ri San Fransisko ??h?rind?n 3850 km q?rbd?, Tokiodan 6500 km ??rqd? v? Avstraliyanın sahill?rind?n 7300 km ?imal-??rqd? yerl??ir. Bu ilk novb?d? adanın butun dunyadan t?crid olunması kimi gorunur v? son yuzillikl?rd? bu h?qiq?t?n d? bel? idi. Amma Sakit okeanı hovz?si olk?l?rinin bir-biri il? qar?ılıqlı iqtisadi ?laq?l?r yaratması v? okean resurslarından istifad?si n?tic?sind? adaların iqtisadi ?h?miyy?ti artmı?dır.

Adalar d?niz s?viyy?sind?n 4000?5000 m a?a?ıda yerl??irl?r v? coxlu sayda vulkanlarla z?ngindirl?r. Burada tez-tez ba? ver?n v? adaların yaranmasına s?b?b olan v? indiy? q?d?r davam ed?n vulkanik prosesl?r partlayıcı xarakterli deyill?r. Vulkan puskurm?si n?tic?sind? vulkanın hiss?l?ri uzaq m?saf?l?r? s?p?l?nmir. Havay adasında yerl???n bir cox vulkanlar h?l? d? aktivdirl?r. Mauna Loa vulkanı h?r 4 ild?n bir puskurur v? yaxınlıqda yerl???n Hilo ??h?ri ucun t?hluk? yaradır. Ba?qa bir vulkan Kilauea da aktivdir, amma h?r 7 ild?n bir puskurur. 1960-cı ild? bu vulkanın puskurm?si 10 km² ?razinin lava altında qalmasına s?b?b olmu?du. Bu puskurm?d?n sonra adanın ?razisi 260 hektar artmı?dır.

Tarixi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Adanın ilkin ?halisi olan polineziyalıların bu adalara t?xmin?n 1000 il ?vv?l, Havay adalarından 4000 km ?imal-q?rbd? yerl???n Markiz adalarından g?ldikl?ri hesab olunur. 500-600 il ?vv?l is? polineziyalıların ikinci miqrasiyası ba? verir. 18-ci ?srd? adalar avropalılar t?r?find?n k??f olunur. Havay adalarına ilk d?f? g?lmi? avropalı 1778-ci ild? Ceyms Kuk olmu?dur. O bu adalara "Sandvic Adaları" adını vermi?di. Kuk sonradan "Boyuk Ada"da oldurulmu?du. Adaların k??fi x?b?ri tezlikl? butun Avropa v? Amerikaya yayılır v? hamı Asiya v? Amerika arasında yerl???n v? geni? iqtisadi ?h?miyy?t da?ıyan bu adalara sahib olmaq ist?yir. 1820-ci ill?rd? adalar ?imali Amerikadan olan balina ovcuları ucun istirah?t v? ehtiyat bazası rolunu oynayırdı. Eyni zamanda Amerikanın ?imal-??rqind?n buraya protestant missionerl?ri axı?ma?a ba?layır v? xristian dininin yerli ?hali arasında yayılmasında boyuk u?urlar ?ld? edirl?r.

Havay adalarında ilk ??k?r plantasiyası 1837-ci ild? t?sis edilir. 19-cu ?srin sonunda Havay dunyanın ?n ba?lıca ??k?r ixracatcılarından birin? cevrilir. ?c?i quvv?sin? olan t?l?bi od?m?k ucun 1852 ? 1930-cu ill?r arasında adaya 400000 n?f?r? yaxın k?nd t?s?ruffatı i?cisi g?tirilir. Onların boyuk hiss?si asiyalılar idil?r. Bu da g?lm?l?r? nisb?t?n yerli ?halinin sayının azalmasına s?b?b olur. 1852-ci ild? etnik Havaylılar ?halinin 95%-ini t??kil edirdil?rs?, 1900-cu ild? onlar 15%-d?n daha az idil?r. 1930-cu ild?n sonra AB? ?halisinin miqrasiyası n?tic?sind? Havay adalarının yeni avropalı sakinl?ri formala?mı?dır. Halhazırda ?tatın ?halisi 1.2 milliona yaxındır.

Havay adalarında avropalılardan onc? muxt?lif krallıqlar movcud olmu?dur. 1785 ? 1795-ci ill?rd? Kameha-meha t?r?find?n xırda krallıqlar l??v edilir v? vahid dovl?t yaradılır. 19-cu ?srd?n ba?layaraq amerikalıların adalarda olan movqeyi getdikc? artır v? adanın oz must?qilliyini itirm?si halında onun AB?-y? qo?ulmasını qacılmaz edir. Adada Amerika m?n??li plantatorların artması onların ada hakimiyy?tind?n olan narazılıqlarının artmasına s?b?b olur. 1887-ci plantatorlar, movcud monarxiya qurulu?lu hokum?ti plantatorların hakimiyy?tini tanımasına vadar edirl?r. 1893-cu ild? yeni inqilabcı hakimiyy?t AB?-y? birl??m?k ist?yi il? Va?inqtona muraci?t edirl?r. Birinci d?f? r?dd cavabı alan inqilabcı hakimiyy?tin ist?yi 1898-ci ild? q?bul olunur. Bel?likl? Havay AB?-nin ?n son 50-ci ?tatına cevrilir.

?qtisadiyyatı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Havay adalarının torpaqlarının 80%-i yerli ?tat hakimiyy?tin? m?xsusdur. Oz?l torpaqlar is? 39 n?f?r? m?xsusdur. Onların h?r birinin torpa?ının ?razisi 2000 hektardan coxdur.

1860-cı ill?rd?n sonra ??k?r v? ananas Havay adalarının iqtisadiyyatının ?sas t?rkib hiss?sini t??kil edirdi. 1940-cı ill?r? q?d?r iqtisadiyyat k?nd t?s?ruffatı yonumlu olaraq qalmaqda davam edirdi. Halhazırda Havay ?halisinin 30%-i k?nd t?s?ruffatı sferasında calı?ır. Havay h?l? d? ??k?r istehslaında dunyada on?mli rola malikdir v? bundan ?lav? ild? 650.000 ton ananas istehsal edir.

?qtisadiyyatın dig?r vacib sferası is? turizmdir. H?r il Havay adalarına 4.5 milyona yaxın turist g?lir. 1950-ci ild? Havayın g?lirl?rinin 4%-ini t??kil ed?n turizmin payı gunumuzd? 30%-d?k artmı?dır.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1. ↑ ^{1 2} archINFORM   (alm.) . 1994.
2. ↑ 2020 United States Census . / red. AB? ?halinin siyahıya alınması burosu