?raq muharib?si
Saat istiqam?tind?, ilk t?svir: AB? ?sg?rl?rinin S?m?rra ??h?rind? patrul n?zar?ti etm?si, ikinci t?svir: Ba?dad meydanındakı S?ddam Huseyn heyk?linin da?ıdılması, ucuncu t?svir: Ba?dadın c?nubunda bir avtomobil? yerl??dirilmi? bombanın partadılması, sonuncu t?svir: ?raq ?sg?rl?rinin muqavim?ti.
Tarix	20 mart 2003 ? 18 dekabr 2011
Yeri	?raq
S?b?bi	neomuhafiz?karlıq [d] , Qalıq yanacaqlar , ?nsan huquqları , Plasdarm , 11 sentyabr terror aktları
N?tic?si	AB? ordusunun olk?d?n c?kilm?si ?raqın i??alı. S?ddam Huseyn rejiminin devrilm?si, B??S partiyasının hakimiyy?td?n k?narla?dırılması v? S?ddam Huseynin edamı. Olk?d? ?l-Qaid? il? ba?lı ?m?liyyatların ba?lanması AB? v? ?raq arasında SOFA sulh muqavil?sinin imzalanması.
Munaqi?? t?r?fl?ri
?raq B??S Mehdi Ordusu ?l-Qaid? ?raq ?slam Ordusu ?qr?bl?r NATO AB? Boyuk Britaniya Pe?m?rg? Yeni ?raq Ordusu Oyanı? H?r?katı
Komandan(lar)
S?ddam Huseyn Qusey Huseyn   † Udey Huseyn   † Tariq ?ziz   Muqt?da ?s-S?dr ?zz?t ?brahim ?smayil C?buri ?bu Musab   † ?bu Eyyub Masri Usam? bin Laden Corc Uoker Bu? Tommi Franks Rikardo Sancez Corc Kessi Devid Petreus Toni Bler Qordon Braun Nuri ?l-Maliki
T?r?fl?rin quvv?si
375,000+ 70.000 ( sunnil?r ) 60.000 ( Mehdi ordusu ) 300.000 + 50.000
?tkil?r
Ordu ? 6,370-10,800 Dig?r ? 18,136-23,837 Saxlanılan ? 18,900 Koalisya ? 11,057 AB? ? 4.483 Britaniya ? 179
8 il 8 ay davam ed?n muharib? ?raqda 1.033.0000 insanın olumun? s?b?b oldu. Oldurul?n insanların 48% silahlı qar?ıdurmalar zamanı, 20% bomba yuklu atomobill?rin partadılmasında, 20% hava hucumları zamanı h?lak olmu?dur.
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

?raq muharib?si ? AB? v? onun mutt?fiql?rinin ?raqa S?ddam Huseyn rejmini devirm?k m?qs?dil? mudaxil?si.

1980?1988-ci ill?r ?ranla muharib?d?n sonra iqtisadi c?h?td?n z?ifl?m?sin? baxmayaraq, ?raq 1990-cı ilin 2 avqustunda qon?u Kuveyt? qar?ı h?rbi t?cavuz? ba?layır. ?raq hokum?ti subut etm?y? calı?mı?dır ki, Osmanlı imperiyası dovrund? Kuveyt B?sr? vilay?tinin bir hiss?si kimi ?raqın t?rkibind? olmu? sonralar is? zorla ingilis must?ml?k?cil?ri t?r?find?n B?sr? vilay?tind?n qoparılmı?dır. BMT -nin T?hluk?sizlik ?urası ?raqa z?bt etdiyi ?razid?n oz qo?unlarını geri c?km?k ucun 1991-ci ilin 15 yanvarına q?d?r vaxt vermi?dir. Bir gun sonra, daha do?rusu, yanvarın 16-dan 17-n? kec?n gec? ??rti adı " " S?hrada tufan " " ?m?liyyatı il? t?rkibi ?sas?n AB?, Boyuk Britaniya, Fransa v? b?zi ?r?b olk?l?rinin qo?unlarından ibar?t coxmill?tli h?rbi qo?un kontingenti Kuveytin ?razisin? daxil olub ?raqla muharib?y? ba?layır v? qısa mudd?t ?rzind? Kuveyt ?razisi ?raq qo?unlarından t?mizl?nir.
Bununla "ur?yi soyumayan" BMT -nin T?hluk?sizlik ?urası ?raqa qar?ı daha s?rt t?dbirl?r? ?l atır v? muxt?lif sanksiyalar t?tbiq etm?y? ba?layır. Ba?qa sozl? des?k ?raqdan h?r cur xammal v? hazır m?hsulun cıxarılmasına ilk novb?d? neftin v? t?bii qazın ixracına, el?c? d? ?rzaq v? d?rman m?mulatları istisna olmaqla ?raqa xammalın, hazır m?hsulların, xususil? h?rb s?nayesin? kom?k ed?c?k m?mulatların idxalına qada?a qoyulur.
1998-ci ilin dekabrında AB? v? Boyuk Britaniya h?rbi hava v? h?rbi d?niz quvv?ll?ri ?raqı, ilk novb?d? Ba?dadı raket at??in? tutur. ^[1]
AB? r?hb?rliyind?ki mutt?fiq quvv?l?r 1993, 1996, 1998 v? 2001 ill?rd? ?raqa qar?ı hava hucumları, sonra t?tbiq olunan BMT embarqosu 1996-cı ild? ba?layan qida qar?ılı?ı Neft proqramı il? yum?aldıldı.
AB?-nin ?raqa mumkun ola bil?c?k h?rbi mudaxil?si haqqında ilkin ehtimallar Kutl?vi informasiya vasit?l?rind? 2001-ci il 11 sentyabr hadis?l?rind?n sonra peyda olma?a ba?ladı. Kutl?vi informasiya vasit?l?rinin m?lumatına ?sas?n, Boyuk Britaniyanın ba? naziri Toni Bler h?l? 2002-ci ilin aprelind? olk?nin g?l?c?k muhar?b?d? i?tiraktına razılıq vermi?dir.
Birl??mi? Mill?tl?r T??kilatının Monitorinq, Yoxlama v? T?fti? Komissiyası ( ing. UNMOVIC ) ?raqda muharib? ba?layanad?k kutl?vi qır?ın silahlarının istehsalı il? ba?lı axtarı? aparsa da, onun istehasılı il? ba?lı hec bir iz tapmadı.
Amerikan V?t?nda? M?suliyy?ti M?rk?zi Must?qil Jurnalistl?r Fondu il? birg? t?dqiqat apararaq, 2001-ci ilin sentaybr ayından 2003-cu ilin sentyabr ayınad?k AB? hokum?tinin ?raqla ba?lı 935 yalan m?lumat verdiyini hesablamı?lar. 260 yalan b?yanat verm?kl? prezident Corc Bu? bu siyahıya ba?cılıq edir. Bu b?yanatlardan 232-si S?ddam Huseynin kutl?vi qır?ın silahına malik olmasıyla ba?lı olub, 28-i is? ?raqın " ?l-Qaid? il? ?laq?l?ri haqqındadır. ^[2]

Olk?d? atom silahının olmasını v? hokum?tin r?smi dair?l?rinin beyn?lxalq terrorizm? d?st?k verm?sini b?han? ed?r?k AB? v? onun t?r?fdarları oz h?rbi hava quvv?ll?rini ?raqa gond?rir. ?slind? m?qs?d ?raq neftin? sahib olmaq v? r?smi Va?inqtonun ist?kl?rin? m?h?l qoymayan S?ddam Huseyn hokum?tini devirm?k idi. B?zi m?nb?l?r? ?sas?n, ?srailin varlı?ını v? t?hluk?sizliyini qorumaq da i??al m?qs?dl?ri arasında var idi. AB?-nin ?raqa mudaxil?sinin sırf neft ucun olması haqqında m?lumatlar AB? t?r?find?n yayılmı? bir q?sdli plan kimi d? sayılır. ?raq muharib?sinin iqtisadi-siyasi t?r?fd?n neft amili il? ?laq?l?ndirdikd? , m?s?l?nin ideoloji t?r?fini anlamaq c?tinl??ir. ?ngilt?r?li m??hur jurnalist Robert Fisk hec d? t?saduf?n ?raq sava?ını s?lib yuru?l?rin? (xac yuru?l?rin?) b?nz?tm?yib, bu b?nz?tm?d? bir cox reallıqlar uz? cıxır. Robert Fisk in m?lumatına ?sas?n, ?raq muharib?sind? i?tirak ed?n xristiyan doyu?cul?r butun Xac yuru?l?rind? i?tirak ed?n xristiyanların sayında daha coxdur.
S?ddam zamanında ?raq :

• ?srail? qar?ı F?l?stinli mubariz?cil?ri acıq ??kild? mudafi? edirdi.
• Kapitalist v? acıq bazar iqtisadiyyatına olk?nin qapıları ba?lı idi.

Muharib?d?n ?vv?l dini munaqi??l?rin qızı?dırılması, kurd birl??m?l?rinin demokratiya yalanıyla aya?a qaldırılması bu muharib?y? geyindiril?n neft donundan cıxardaraq, ideoloji c?h?tl?rini d? acıq-a?kar gost?rir. Bel? ki, ??xs?n Corc Bu?un "Bu bir xac sava?ıdır" acıqlaması " NeoConların "( Muhafiz?karlar ) sava?a dini calarlar qatmasının ?n acıq isbatıdır.

Pol?a Silahlı Quvv?l?ri v? AB? Silahlı Quvv?l?ri Irakda kimy?vi kutl?vi qır?ın silahları tapdı ^{[3] [4] [5]} .

AB? prezidenti Corc Bu? 17 mart 2003 tarixind? uzun ill?r boyu kutl?vi qır?ın silahlarına sahip olmaqda gunahlandırdı?ı ?raq hokum?tin?, 48 saatlıq ultimatium vermi? v? bu mudd?t bitdikd? ?raqa d?rhal hucum etmi?dir. A? Evin yayımladı?ı bir x?b?rd? 35 olk?nin i??ala kom?k etdiyini elan etmi?dir. Bu x?b?rd? 15 olk?nin d? ?raq i??alına d?st?k verdikl?ri ancaq, adlarının qeyd olunmasını ist?m?dikl?ri bildirilmi?dir.

AB? muharib?y? 300 min ?sg?ri s?f?rb?r etmi?dir. ?ngilt?r? hokum?ti is? 47 min ?sg?rl? muharib?y? qo?ulmu?dur. ^[6]
H?rbi ?m?liyyatlarda Koalisiya quvv?l?rinin 700-d?n cox h?rbi t?yyar?si, strateji bombalayıcı t?yyar?l?r: В-52Н,В-2А, taktiki qırıcı t?yyar?l?r:,-15, F-16, F-117A, hucum t?yyar?l?ri: А-10А, yanacaq dolduran t?yyar?l?r: КС-135, КС-10, xususi ?m?liyyat t?yyar?l?ri : АС-130 v? s. istifad? olunmu?dur. "Tornado-GR.4", "Yaguar", "Puma", "Tristar", E-3D "Sentri", "Kanberra" v? s. t?yyar? v? vertolyotlar Kuveyt, S?udiyy? ?r?bistan, Oman, ?ordaniya, Q?t?r aviabazalarında yerl??dirilmi?di. ^[7]
Wikileaks saytının yaradıcısı Culian Assanj 2010-cu ild? " Reuters " media agentliyinin jurnalistl?rinin 2007-ci ild? NATO vertolyotları t?r?find?n gull?l?nm?sinin video materiallarının numayi? etdirdikd?n sonra, Assanj "dunyanın ?n demokratik dovl?tinin" q?z?bind?n gizl?nm?y? m?cbur olmu?dur. Wikileaksdl? d?rc olunan m?lumatlara ?sas?n, AB? 2386 ?d?d yaxın m?saf?li kimy?vi silah, beyn?lxalq huquq normalarına gor? qada?an olunmu? a? fosfor, z?h?rli qaz bombaları, sinir sistemin? t?sir ed?n, paralic yaradan sarin madd?sind?n v? bir cox dig?r kimy?vi silahlardan istifad? etmi?l?r. ^[8]
Amerika Quru Qo?unları Artilleriya xidm?tinin ba?cısı, polkovnik Ceyms Nouton cıxı?ında qeyd etmi?dir ki, ?raqla mubariz?d? az z?nginl??dirilmi? urandan da istifad? olunacaq. ^[9] Bu tip b?yanatla muharib? onc?si Pentaqon r?smil?ri d? cıxı?lar etmi?l?r. ^[10]

Tommi Frenks ?raqa mudaxil? zamanı koalisiya quvv?l?rinin q?r?gahı Doha ??h?rind? ( Q?t?r ) idi. AB? h?rbi quvv?l?rin? AB?-nin M?rk?zi Komandanlı?ının generalı Tommi Frenks ba?cılıq edirdi. 2003-cu ilin iyulunda onu Con Filip Abizaid ?v?z etdi. O, 2007-ci ilin 16 martında Vilyam Fellon t?r?find?n ?v?z olundu.

Koalisiya quvv?l?rin? ba?cılıq:

• Rikardo Sancez (iyun 2003 ? iyun 2004)
• Corc Keysi (iyun 2004-fevral 2007)
• Devid Petreus (fevral 2007-sentyabr 2008)
• Reymond Odierno (2008-in sentyabrından)

20 mart 2003-cu ild? Amerikan raketl?ri s?h?r vaxtı Ba?dada du?m?y? ba?ladı. Ardınca g?l?n gunl?rd? ?ngilis v? Amerikan quru qo?unları olk?nin c?nubundan daxil oldu. 9 aprel 2003-cu ild? AB? silahlıları Ba?dadın m?rk?zin? do?ru il?lil?m?y? ba?ladı. S?ddam Huseynin ??h?r uz?rind?ki hakimiyy?ti da?ıdıldı. Kurd f?dai d?st?l?ri v? Amerikalı ?sg?rl?r ?imaldakı K?rkuk ve Mosul ??h?rl?rini ?l? kecirdil?r. Paytaxtda v? bir cox iri ??h?rl?rd? q?tl v? qar?t halları d?f?l?rl? artdı.
?yul ayında AB? hokum?ti devrilmi? ?raq rejiminin uzvl?rind?n 55 ?h?miyy?tli ??xsi tutmaq ist?diyini elan etdi. Kecmi? Ba? nazirin muavini Tariq ?ziz tutuldu

Aprel ayında S?ddam Huseyinin o?ulları Uday ve Kusay Mosulda t??kil olunan silahlı basqında olduruldu. 2003-cu ilin oktyabr ayında Qızıl Xac m?rk?zinin d? aralarında oldu?u bir cox sivil m?rk?z bombardman edildi.
Noyabr 2003-cu ild? ?raqda t?hluk?li v?ziyy?t daha da katostrofik forma alma?a ba?ladı. 1 may 2003-cu ild? AB? prezidenti C. Bu? muharib?nin ba?a catmasını elan etm?sind?n 6 ay kecm?sini baxmayaraq, ?raqda muharib? sonrası ol?n ?sg?r sayı muharib? vaxtı ol?nl?rd?n cox idi. 15 noyabr tarixind? ?dar?etm? komissiyası olk?d? hakimiyy?ti ?raqlılara t?hvil verm?kl? ba?lı bir t?qvim elan olundu. 2003-cu il 14 dekabrında S?ddam Huseynin tutuldu?u dunyaya elan edildi. ^[11]
Muharib?nin ?n asan t?r?fi S?ddam Huseynin devrilm?si oldu, bundan d?rhal sonra bu vaxtad?k ?raqda movcud olan dovl?t qurulu?u cokdu.
?raq Muv?qq?ti Koalisiya ?urasının I S?dri elan edil?n Pol Bremer 12 may 2003-cu ild?n 28 iyul 2004-cu il?d?k ?raqın idar?edici hakimiyy?tinin ba?cısı oldu. O, ?raqda bir nov Prezident v?zif?sini yerin? yetirirdi.

2003-cu ilin 19 martından 4 aprelin? kimi (n? q?d?r ki H?rbi Hava Quvv?l?ri Ba?dadda m?rk?zl??mi? ??kild? idar? olunurdu) muxt?lif informasiya agentlikl?rin m?lumatına ?sas?n, gund? 3?5 arası Amerika t?yyar?si vurulurdu. Xarici jurnalistl?rin h?rbi ?m?liyyatlar zamanı m?hdudla?dırılmı? f?aliyy?tini d? n?z?r? alsaq bel? cıxır ki, Ba?dad v? ?trafında vurulan t?yyar?l?rin sayı daha cox ola bil?r.

15 aprel 2003-cu ild?n, y?ni ?raqın boyuk ??h?rl?rind? n?zar?t tam b?rq?rar olduqdan sonra i?galcılara qar?ı usyancıların mubariz?si ba?ladı. Usyanların ba? verm? tezliyi AB? ordusunun rahatlı?ını pozmu?du. ?g?r 2003-cu ilin may-iyun aylarında cıxı?lar az idis?, artıq novb?ti aylarda bu t??kil olunmu? tam bir struktura malik ?raq h?rakatına cevrilmi?di.

?raq anti-amerika h?rakatının yaranması v? t??kilatlanması AB?-nin ordakı h?rbi quvv?l?ri t?r?find?n tamamil? mani?siz ??kild? qar?ılandı. Amerika generalları muharib? bit?n kimi atılmı? silahları toplamaqdansa v? ya silahları insanlardan musadir? etm?kd?ns? antik ??yaların v? ?lyazmaların qar?tin? giri?dil?r. Oz soygunculu?unu gizl?tm?k ucun is? h?bsxanalardan cinay?tkarları buraxıb tam bir xaos yaratdılar. T?bii ki bel? halda hec bir sabit i??alcı rejimd?n sohb?t ged? bilm?zdi. ?g?r 2003-cu ilin may-iyun aylarında ?raqda 20 d?f? atı?malar olurdusa, yayın sonunda bunun sayı iki d?f?y? qalxdı. 2003-cu ilin payızında is? sutkada 200 d?f? hucum olurdu. ^[12]

---

Partizan d?st?l?ri ?vv?ll?r koalisiya quvv?l?rinin ?sg?rl?rin? hucum c?kirdil?r, buna gor? koalisiya ?sg?rl?ri bazalara c?kidil?r. Bundan sonra partizanlar koalisiya quvv?l?rin? xidm?t ed?n iraqlılara v? yukma?ınlarını h?d?f? alma?a ba?ladılar. Beyn?lxalq t??kilatların ?raqdakı m?rk?zl?rin?, xarici olk?l?rin s?firlikl?rin? hucumlarda t??kil olunmu?du.
2003-cu ilin avqustundan etibar?n bomba yuklu ma?ınlarla hucum ?sas h?rakat forması olmu?dur. 2004-cu ilin aprel-avqust aylarında partizan h?r?katı yeni bir m?rh?l?y? kecdi. Muqt?da ?s-S?drin liderliyind? ?i? ?r?bl?rin qatıldı?ı Koalisiya quvv?l?rin? qar?ı ikinci c?bh? acıldı. H?r?kat gizli partizan h?r?katından acıq ?sg?ri mubariz? v? caxna?malara cevrildi. ^[13]
2007?2008-ci ill?rd? sayıları 25?40min n?f?r hesab olunan partizanlar ?sas?n, kecmi? rejimin t?r?fda?ları, yerli siyasi birlikl?rin uzvl?ri, mut???kkil cinay?tkar d?st?l?rin uzvl?ri idil?r. ^[14]
Antoni Cordesmanın 2007 t?xminin? gor? ?raqda 15 ?25 min partizan movcuddur. ^[15]

2003-cu ilin sonuna do?ru ?raq ?i?l?rinin dini v? siyasi liderl?ri umumi seckil?rin kecirilm?si v? hakimiyy?tin secilmi? hokum?t? t?hvil verilm?si t?l?bi il? cıxı? etdil?r. ?i?l?r bu yolla uzun ill?r boyu S. Huseynin hakimiyy?ti dovrund? sunni azlı?ının ?lind? olan hakimiyy?ti ?la almaq istıyirdil?r. Onların t?l?bl?ri Muv?qq?ti Koalisiyanın planları il? f?rql?nirdi. AB?-nin movqeyi ?i?l?r arasında narazılıq yaratdı. ?i?l?rin ?n radikal numay?nd?l?rind?n biri ?slam dunyası ?sasında pluralist demokratik ?slam dovl?tinin qurulması ucun xarici qo?unların cıxarılması ucun calı?an molla Muqt?da ?s-S?dr idi. ^[16] 2004-cu ilin fevral-mart aylarında ?raqda muv?qq?ti sakitlik yarandı.

Mubariz?nin bir dig?r forması terror aktlarının t??kil edilm?si oldu.bunlardan ?n ilki 2003-cu ilin avqustun 7-d? ?ordaniya s?firliyinin partladılması oldu. Bu terror aktını "?l-Qaid?"nin r?hb?ri ?bu Musab ?l-Z?rkavi goturur. Suiq?sdci terrorist minalanmı? ma?ını s?firlik binasının qar?ısında partlatması n?tic?sind? 19 b?f?r h?lak olmu?dur. ^[17] , ^[18]

Terroristl?rin sonrakı m?qs?dl?ri BMT-nin Ba?daddakı q?rargahının partladılması dururdu. 2003-cu il 19 avqustda 22 n?f?rin olumu il? n?tic?l?n?n terror hadis?sind? BMT-nin ?raq missiyasının s?dri Serjio Vieyra di Mello da h?lak olanlar arasında idi. ^[19] Muharib? dovru bu zamana q?d?rki ?n iri terror hadis?si ?talyan ordusunun Nasiriyy? bazasına edilmi? terror hadis?si sayılır. ^[20]
2004-cu il 2 mart ? hucum v? partlayı? silsil?si (aralarında sui-q?sd partlayı? hadus?si d? var), K?rb?lada z?vvarlara qar?ı ?i? A?ura mat?mi zamanı tor?dilib. 115?121 n?f?r h?lak olan ,200-d?n cox yaralı. ^{[21] [22] [23]}
2004-cu il 2 mart ? Ba?dadda ?i?l?rin A?ura mat?mi zamanı sui-q?sdci-terrorist t?r?find?n partayı? tor?dilib. 70 n?f?r? yaxın h?lak olan. ^{[22] [23] [24]}

2005-cil yanvarında Secki ?r?f?sind? sunni ?halinin ya?adı?ı ?razil?rd? seckil?r ?leyhin? baykot edils? d?, secki ba? tutdu. Bu dovr terrorcular oz sıralarını doldurmaq ucun, ?sas?n Suriya s?rh?dini kecib g?l?n doyu?cul?ri oz aralarına q?bul edirdil?r. Seckil?rd?n sonra may ayınad?k davam ed?n s?ssizlik terror aktları il? k?sildi.
2005-ci il 28 fevral ? sui-q?sdci-terrorist minalanmı? ma?ını Hilla ??h?r ?urasının qar?ısında i?sizl?r ordusunun arasında partladıb. 130 n?f?r? yaxın h?lak olan, 130?150 yaralı. 2 mart ?raqda umumi huzn gunu elan edilmi?di. ^{[25] [26] [27] [28]}
2005-ci il 10 mart ? sui-q?sdci-terrorist ozunu Mosulda m?scidd? partlatdı. 50?51 h?lak olan, 80?100 yaralı. ^[29] , ^{[30] [31]}
2005-ci il 4 may ? sui-q?sdci-terrorist ?raq polisi ucun yı?ım m?rk?zi kimi f?aliyy?t gost?r?n kurd ?rbil? paryiyasının binası qar?ısında ozunu partladıb. 45?60n?f?r h?lak olan, 100-d?n cox yaralı. ^{[32] [33]} , ^[34]
2005-ci il 16 iyul ? sui-q?sdci-terrorist ozunu Musaib bazarında partladaraq, bununla yaxınlıqdan kec?n benzin da?ıyan tankerin d? partlayı?ına s?b?b oldu. 98 h?lak olan, 150-d?n cox yaralı. 150-d?n cox ma?aza v? dukan m?hv edilib, 37 ma?ın (onlardan 13 ? dovl?t orqanlarına m?xsusdur). ^{[35] [36] [37]}
2005-ci il 14 sentyabr ? sui-q?sdci-terrorist minalanmı? avtobusu ( Ba?dad ) M???ulluq idar?sinin qar?ısında partladıb. 111?114 h?lak olan, 160 yaralı. ^{[38] [39] [40]}
Bu movzu il? ba?lı daha dol?un m?lumatı gost?ril?n m?qal?d?n almaq olar. ru:Список крупнейших терактов в ходе Иракской войны

?raqda 30 yanvar 2005-ci il tarixi parlament seckil?ri t??kil olundu. 5200 secki m?nt?q?sind? 9 saat ?rzind? seckil?r kecirilmi?dir. R?smi m?nb?l?r? ?sas?n, 8,55 milyon secki bulleteni h?qiqi hesab edilmi?, bu secki huququ olan ?halinin 58%-dir. ?raqlılar Milli Asambleyanın 275 uzvuun? s?s vermi?dil?r. Secil?nl?r oz novb?sind? prezidenti, onun muavinl?rini secm?li v? g?l?c?k Konstitusiyanın layih?sini hazırlamalı idil?r.
2005-ci il 13 fevralda elan edil?n n?tic?l?r:

• Ay?tullah ?li ?s-Sistani (?i? dini lideri, Birl??mi? ?raq ?ttifaqı) ? 48% s?s.
• Kurdustan ?ttifaqı ? (Demokratik Kurdustan Partiyası, V?t?np?rv?r Kurdustan ?urası) ?25,7% s?s.
• ?raq siyahısı bloku ?13,8% s?s.
• sunni partiyaların yı?dıqları s?s m?lum deyil. ^[41]

B?zi m?nb?l?r? ?sas?n, 2% secici ? 150000 min n?f?r Qazi ?l-Yav?r? s?s vermi?l?r

Parlamentd? yerl?rin bolgusu

---

• Umumi ? 275 deputat
• 140 ? "Birl??mi? ?raq ?ttifaqı" (?i?l?r),
• 75 ? "Kurd ?ttifaqı",
• 40 ? "?raq siyahısı",
• 17 ? sunni deputatlar.

2005-ci il dekabrın 15-d? ?raq parlamentin? yenid?n seckil?r ba?landıqdan d?rhal sonra Ba?dadın m?rk?zi basqına m?ruz qalmı?dır. Polis numay?nd?l?rinin m?lumatına gor?, secki m?nt?q?l?ri acıldıqdan bir nec? d?qiq? sonra ?raq paytaxtının "ya?ıl zona" adlı yax?ı mohk?ml?ndirilmi? rayonu minomyot at??in? m?ruz qalmı?dır. Bu rayonda hokum?t idar?l?ri v? xarici dovl?tl?rin s?firlikl?ri yerl??ir. Dekabrın 15-d? iraqlılar yeni parlamentin ? Milli Assambleyanın deputatlarını secm?lidirl?r. ?i?l?r v? sunnil?r s?sverm? ?r?f?sind? oz t?r?fdarlarını seckil?ri boykot etm?m?y? ca?ırmı?lar. Eyni zamanda, "?raqda ?l-Qaid? ?l-cihad" qrupla?masına seckil?r gunu h?ml? v? basqınlardan c?kinm?k xahi?i il? ca?ırı? s?sl?ndirilmi?dir. ^[42] , ^[41] S?sverm? gunu 40 n?f?rin terror qurbanı oldu?u m?lumdur. ^[43]

Dekabrın 15-d? keciril?n parlament seckil?rinin n?tic?si il? artıq ?raqda daimi parlament yaradılmalı idi. Bu seckil?rd? d? Birl??mi? ?raq ?ttifaqı ustunluyu ?l? aldı. Onlar 128 deputatla parlamentd? t?msil olundular. Sunni partiyalar 58 deputat yeri, kurd partiyalar 53 deputat yernini tuta bildil?r. ^[44]

Son ill?r sunni h?rbi qrupla?maları, o cuml?d?n B??s partiyasının kecmi? f?alları v? S. Huseyn ordusunun zabitl?ri, habel? muxt?lif terrorcu strukturlar ?i?l?rin ba?cılıq etdiyi Heyd?r ?l-Abadi hokum?ti il? yeni mubariz? metodlarına ?l atma?a ba?lamı?lar. Ekstremist qrupla?malar (m?s?l?n, "?raq v? ?am ?slam Dovl?ti") "?l-Qaid?" il? sıx ?laq?d?dir. Sunni birl??m?l?rinin m?qs?di hakim ?i? koalisiyasını devirm?kdir. Yaraqlılara b?zi ?r?bistan monarxiyaları v? ilk novb?d? S?udiyy? ?r?bistanı d?st?k verir. Bel? ki, S?udiyy? ?r?bistanı sunni qrupla?malarını pul, silah v? t?limcil?rl? t?chiz edir. ^[45] ?raqda ?i? siyasi quvv?l?rin hakimiyy?tı g?lm?si ?slamın iki muxt?lif ?sas t?riq?t numay?nd?si olan ?raqlılar arasında ?h?miyy?tli d?r?c?d? g?rgin munasib?tl?r yaratdı. Baxmayaraq ki, Sunnil?r dini azlıq idil?r, onlar ?n?n?vi olaraqolk?nin siyasin elitasının ?sasını t??kil edirdil?r (S?ddam Huseyn ozu d? sunni idi). V?ziyy?tin d?yi?m?si, ?i? v? kurdl?rin siyasi t???bbusu ?l? alması v? ?raq ?razisind? oz suveren dovl?tini elan etm?sinin reallı?ı fikri sunni icmasının qorxudurdu. ?i? v? kurd icmalar oz dovl?tl?rini yaratsaydılar, olk? hiss?l?r? parcalanacaq v? dem?k olar ki, butun ?sas neft yataqlarının itir?c?kdi. Bu vaxta q?d?r sunni v? ?i? silahlı qrupların ?raqdakı xarici quvv?l?r? qar?ı doyu?urdul?rs?, 2006-cı ild?n beyn?lxalq koalisiya quvv?l?rin? qar?ı mubariz? ikinci plana c?kildi.

22 fevralda nam?lum ??xsl?r t?r?find?n Samir? ??h?rind? ?l-?sg?ri m?scidind? partlayı? t??kil edildi. Hec bir can itkisi yox idi, lakin ?i? m?scidinin qubb?si da?ılmı?dı. Dini munaqi?? z?minind? zorakılıq dal?ası sonrakı gunl?rd? ?raqı burumu?du.

BMT-nin Ba? katıbi Kofi Annan x?b?rdarlıq etmi?dir ki, ?raq v?t?nda? muharib?si ?r?f?sind?dir. O demi?dir: "?g?r v?ziyy?tin pisl??m?si prosesini dayandırmaq ucun t?cili v? q?ti t?dbirl?r gorm?s?k, onda, ?raqda ba? ver?nl?ri n?z?r? almaqla, butun bunlara biz d? c?lb oluna bil?rik. Mahiyy?t etibaril? biz, ?slind?, el? c?lb olunmu?uq". K. Annan iki il ?vv?l AB?-nin ?raqa h?rbi mudaxil?sini qanunsuz adlandırmı?dı, cunki bu mudaxil? BMT-nin T?hluk?sizlik ?urasından yan kecmi?di. Onun iradı Va?inqtonun k?skin narazılı?ına s?b?b olmu?du. Ba? katib bu ilin sentyabrında laqeydliyin v? zorakılı?ın indiki meyill?rinin saxlanılaca?ı halda ?raqda ?sil v?t?nda? muharib?sinin ba?lanaca?ı bar?d? x?b?rdarlıq etmi?dir. O bildirmi?dir ki, Yaxın ??rq olk?l?rinin liderl?ri arasında coxmill?tli quvv?l?rin ?raqda qalıb-qalmaması m?s?l?sind? fikir ayrılı?ı movcuddur. ^[46]

2006-cı ilin yanvar ayında "Cey? ?t-Taifa ?l-M?nsur", "Cey? ?hli-Sunn? v?l-Camaa", "Cey? ?l-fatihin", "Cund ?s-S?hab?" kimi kicik qruplarla birl???n qrupla?ma "Mucahidun ?ura Konseyi" adını aldı.

?raq muharib?sinin qız?ın dovrund? Anbar , Nin?v? , Diyal? , Babil , K?rkuk v? S?lah?ddin bolg?l?rind? aktivlik gost?r?n qrupla?ma uzvl?ri 2006-cı ilin 15 oktyabr tarixind? paytaxtı Baquba ??h?ri olan "?raq ?slam Dovl?ti" adlı dovl?t elan etdi. Bu tarixd?n etibar?n "Mucahidun ?ura Konseyi" adı altında topla?an qrupla?maların kecirdiyi ?m?liyyatlar "?raq ?slam Dovl?ti" adıyla kecirilm?y? ba?ladı.

Corc Bu? 2007-ci il 10 yanvar-da AB?-nin ?raqdakı yeni strategiyasını elan etdi. Qeyri-r?smi olaraq "Yeni yolla ir?li" adını alan x?tt Boyuk Dal?a adı il? m??hurdu. ^[47]

Corc Bu? ?raq m?s?l?sind? s?hvl?r buraxdı?ını etiraf edirdi. O, u?ursuzluqların s?b?bini ?sg?r catı?mazlı?ı v? amerikan komandanlı?ının kifay?t q?d?r h?r?k?t azadlı?ının olmamasında gorurdu. Yeni strategiyada ?raqa ?lav? ordu hiss?l?rini gond?rilm?si m?s?l?sin? toxunulurdu. ?g?r ?vv?ll?r Amerikan ?sg?rl?ri doyu?cul?rd?n t?mizl?nmi? ?razil?ri t?rk edirdil?rs?, "Boyuk dal?a" x?ttin? gor? ?sg?rl?r t?hluk?ssizliyi qorumaq m?qs?dil? h?min ?razil?rd? qalacaqlar. ^[48]

?l-Qaid? ? Usam? bin Ladenin kecmi? lideri oldu?u terror t??kilatı. 1989-cu ild? yaranmı?dır. 2009-cu ild? Londonda n??r olunan "El Kuds El Arabi" q?zetinin ba? redaktoru Abdulbari Atvan bununla ba?lı cox maraqlı m?qal? yazıb. Bu m?qal? dunyanın, o cuml?d?n Q?rbin bir cox nufuzlu n??rl?rind? t?rcum? edil?r?k yerl??dirilib. ^[49]

?l-Qaid?nin t?l?ffuz variasiyasına "?sas" m?nasını ver?n ?l Qaeda da daxildir; ?sas; Qaidat ?l-Cihad (Cihad ucun ?sas); kecmi? Qaidat ?nsar Allah (Allah d?st?kcil?rinin ?sası); ?slam Ordusu; ?slami Xilasetm? Fondu; ?sas; Muq?dd?s ??h?rl?ri Qoruma Qrupu; Muq?dd?s Yerl?rin Azadlı?ı u?runda ?slam Ordusu; Y?hudil?r v? S?libcil?r ?leyhin? Cihad u?runda Dunya ?slam C?bh?si; Us?ma bin Laden ??b?k?si; Us?ma bin Laden T??kilatı; ?l-Cihad; Cihad Qrupu; Misir ?l-cihadı; Misir ?slami Cihadı; Yeni Cihad v? s. m?nalar verir. AQ FTO kimi 1999-cu il 8 oktyabrda mu?yy?nl??dirilib. AQ 1988-ci ild? Us?ma bin Laden t?r?find?n t??kil olunub v? ilkin olaraq ?fqanıstanda Sovet ?ttifaqına qar?ı doyu??n uzvl?rd?n ibar?t idi. Qrup ?fqan muqavim?ti ucun sunni islamcı ekstremistl?r? maliyy?, yeni ?sg?r, n?qliyyat v? t?lim kom?kl?ri edib. AQ-nin strateji m?qs?dl?rin? Birl??mi? ?tatlar v? onun mutt?fiql?rin? qar?ı doyu?m?k ucun mus?lmanları birl??dirm?k, qrupun "qeyri-islami" hesab etdiyi rejiml?ri devirm?k v? q?rblil?ri v? qeyri-mus?lmanları mus?lman olk?l?rind?n xaric etm?k daxildir. ?sas m?qs?d is? butun dunya uz?rind? pan-islamist xilaf?t qurmaqdır.
?raqda ?l-Qaid? FTO kimi 2004-cu il 17 dekabrda mu?yy?nl??dirilib. 1990-cı ill?rd? ?ordaniya do?umlu militant ?bu Musab ?l-Z?rqavi Birl??mi? ?tatların v? Q?rb h?rbi quvv?l?rinin islam dunyasında i?tirakına v? h?mcinin ?srail? v? onun movcudlu?una Q?rbin d?st?yin? qar?ı "?l-Tovhid v?l-Cihad" adlı terror qrupu yaratmı?dı. O, "?raqı Azad Etm? ?m?liyyatı" zamanı ?raqa getmi? v? 2006-cı ilin iyununda olumun? q?d?r Birl??mi? ?tatlar v? koalisiya quvv?l?rin? qar?ı qrupuna r?hb?rlik etmi?dir. 2004-cu ilin sonlarında o, ?l-Qaid? il? birl??mi? v? Us?ma bin Laden? s?daq?t sozu vermi?dir. Bundan sonra ?l-Tovhid ?raqda ?l-Qaid? (AQ?) kimi tanınma?a ba?lamı? v? ?l-Z?rqaviy? ?l-Qaid?nin titulu ? "?ki Cay Olk?sind? ?l-Qaid?nin ?miri" verilmi?dir. 2006-cı ilin yanvarında ?raqdakı sunni ekstremistl?ri birl??dirm?k m?qs?dil? AQ? ?raqdakı muxt?lif sunni terrorist qruplarını ?hat? etm?k niyy?ti il? Mucahidin ?urası (MSC) adlı c?tir t??kilat yaratdı. AQ? 2006-cı ilin oktyabrının ortalarına q?d?r hucumlarını MSC adı il? h?yata kecirmi?, o vaxt is? ?bu Musab ?l-Z?rqavinin varisi ?bu ?yyub ?l-M?sri ?l-Qaid?nin "?raq ?slam Dovl?ti" (?S?) elan etm?kl? regional xilaf?t yaratmaq m?qs?dini h?yata kecirm?k ucun ilk addımı atdı v? indi d? AQ? oz hucumlarını bu ad altında h?yata kecirir. ?raqlılqr qrup uzvl?rinin 90%-0ini ?hat? edir. AQ?-nin tarixind? ilk dovl?r t??kilat ali r?hb?rliyind? xarici m?n??lil?rin qeyri-mut?nasib ustunluyu indi AQ? liderliyind? iraqlıların dominantlı?ı il? ?v?z edilmi?dir. AQ?-ni daha cox ?raq m?n??li etm?k ucun AQ?-nin r?hb?rlik etdiyi ?S? ?raq milliy?tind?n olan ?bu Om?r ?l-Ba?dadini ozunun lideri adlandıraraq yaradılmı?dır. 2010-cu ilin aprelind? gozl?nilm?z hucum zamanı ?l-Ba?dadi v? AQ?-nin dig?r lideri ?bu ?yyub ?l-M?sri oldurulmu?, n?tic?d? AQ? t?r?find?n ?bu B?kir ?l-Ba?dadi ?l-Husseyni ?l-Qura?i ?S?-nin ba?cısı v? ?bu ?brahim ?l-?ssavi is? onun Muharib? Naziri adlandırılmı?dır.
AQ?-nin x?l?fi olan, ?l-Z?rqavinin ba?cılıq etdiyi qrup 2003-cu ild? yaradılmı? v? bir-cox iraqlıları, Koalisiyanı v? Qırmızı Xac kimi yardım agentlikl?rini h?d?f alaraq qısa zamanda diqq?t m?rk?zin? g?lmi?dir. 2003-cu ilin avqustunda Ba?dadda ?ordaniya s?firliyinin partladılması v? 12 gun sonra Ba?dadda BMT Ba? Ofisin? Ba? Katibin ?raq uzr? Xususi Numay?nd?si Sergio Vieira de Mello da daxil olmaqla 23 n?f?rin oldurulm?si il? n?tic?l?n?n avtomatik h?r?k?t ed?n partlayıcı cihazla ( VBE?D ) kamikadze partlayı?ı kimi ?sas terror aktlarına gor? AQ? m?suliyy?ti oz uz?rin? goturmu?dur. A?kar olundu?undan b?ri AQ? yuks?k profilli hucumlar t??kil edib ? o cuml?d?n, q?fil partlayan silahla ( ?ED ) Birl??mi? ?tatların h?rbi personalına v? ?raq infrstrukturuna 2004-cu il boyu hucumlar, amerikan Nikolas Berqin (11 may, 2004), Cek Armstronqun (22 sentyabr, 2004) v? Cek Henslinin (21 sentyabr, 2004) ba?larının k?silm?sinin video yazısı, h?rbi v? mulki h?d?fl?r? kamikadze hucumları v? raket hucumları. AQ? cinay?tl?ri ?sas?n kamikadze hucumlarından v? xarici v? iraq ?m?ıliyyatlarından istifad? ed?r?k, ?raqın kutl?vi bombalanmasından ibar?tdir. AQI ozunun c?bh? t??kilatı olan ?S?-d?n istifad? ed?r?k, 2010-cu il ?rzind? cox aktiv olmu?, Koalisiya quvv?l?rin?, ?raq mulki h?d?fl?rin? v? h?rbi obyektl?r?, dem?k olar ki, gund?lik hucumlar t??kil etmi?l?r. Bu hucumların coxunun ciddi z?r?rl?ri olmu?dur. Misal ucun, 2010-cu ilin yalnız 31 oktyabr v? 2 noyabrında minomyotlarla, VB?ED-l?rl? v? ?ED-l?rl? Ba?dadda hucumlar h?yata kecirmi? v? n?tic?d? 122 n?f?r olmu?, 430 n?f?r yaralanmı?dır. Butunlukd?, 2010-cu il ?rzind? ?raq ?razisind? 350 hucuma gor? m?suliyy?t da?ıyır v? ya ?ubh?li bilinir.
Gucu: Uzvl?rinin sayı 1000?2000 n?f?r hesablanaraq ?raqda ?n boyuk v? potensiallı sunni ekstremist qrup sayılır. Yerl??m?si/?m?liyyat sah?si: AQ?-nin ?m?liyyatları ?sas?n ?raqdadır, lakin ?ordaniyadada hucumlar h?yata kecirib. Qrup Yaxın ??rq, ?imali Afrika, ?ran, C?nubi Asiya v? Avropa uzr? maddi-texniki ??b?k?y? ?saslanır. Hal-hazırda AQ? ?raqda ?m?liyyatlarını ?sas?n Ninava, Diyala, Salah ?d Din v? Ba?dad ?yal?tl?rind? aparır v? ?l Anbarda imkanlarını b?rpa etm?y? calı?ır. ^[50]

Muqt?da ?s-S?dr ?raqın Ali dini liderl?ri ?li ?s-Sistani v? ?bdul?ziz ?l-Hakiml? yana?ı, olk?nin ?n xarizmatik dini v? siyasi fiqurlarından biridir. ?s-S?drin ?bdulm?cid ?l-Xoyi il? munasib?tl?ri IV Ra?idi x?lif? ?linin N?c?f ??h?rind? yerl???n m?qb?r?sind? idar?ciliyi ?l? almaq ustund? meydana g?lmi?di. Bel? ki, sozuged?n m?qb?r? ?i? z?vvarların ba?lıca ziyar?t etdiyi m?kanlardan biri sayılırdı ki, bu da oz novb?sind? kulli miqdarda g?lir dem?k idi. Muqt?danın ?li ?s-Sistani il? d? munasib?tl?ri yax?ı deyildi. Bel? ki, ?s-Sistani K?rb?la ??h?rind? xususi nufuza sahib idi v? ??h?r? "n?zar?t edirdi". Muqt?da is? burada da pay sahibi olmaq niyy?tini gizl?tmirdi. Bunun n?tic?sind? 2003-cu ilin oktyabrında ?s-S?dr t?r?fdarları K?rb?la ??h?rind? n?zar?ti ?l? alma?a calı?ır. Ancaq Muqt?danın Mehdi Ordusu ?s-Sistaninin "B?dr Ordusu"nun guclu muqavim?ti il? qar?ıla?ır. Yaranan g?rginlik n?t?c?sind? " Mehdi Ordusu m??lub olur v? xeyli itki verir. M. ?s-S?dr Mehdi Ordusu nun 2003-cu ild?n ba?layan formala?ma i?ini ba?a catdırmı?dı. Artıq 2004-cu ild? ordudakı ?sg?rl?rin sayı 10 min n?f?r? catırdı. Mehdi Ordusu Ba?dadda v? ?raqın c?nubunda ?i?l?rin daha cox ya?adı?ı ?yal?tl?rd? koalisiya quvv?l?rin? qar?ı silahlı mubariz?y? ba?layır. 04-cu il iyun ayının 4-d? Mehdi Ordusu il? koalisiya quvv?l?ri arasında imzalanan muqavil?d?n sonra Muqt?da N?c?f ??h?rind? c?ml???n dig?r ??h?rl?rd?n olan t?r?darlarına evl?rin? yollanmaları bar?d? gost?ri? verir. O t?r?fdarlarına ?raq t?hluk?sizlik quvv?l?rin? hucum etm?yi qada?an edir v? siyasi partiya yaratmaq niyy?tini gizl?tmir. Bununla da M.?s-S?dr 2005-ci ild? keciril?c?k seckil?rd? i?tirak etm?y? calı?ır. Muv?qq?ti hokum?tin prezidenti Qazi ?l-Yav?r Mehdi Ordusu nun silahsızla?dırılaca?ı t?qdird? Muqt?danın olk?d?ki siyasi prosel?r? qo?ula bil?c?yini b?yan edir. Ancaq Muqt?da ?s-S?dr i??al davam etdiyi mud?t ?rzind? siyasi f?aliyy?t? qo.ulmayaca?ını bildirir. ^[51]

?raqdakı ?i? doyu?cul?rinin lideri Muqt?da ?s-S?dr 2008-ci il avqustun 28-d? ozunun h?rbil??dirilmi? t??kilatı olan Mehdi Ordusu nun f?aliyy?tinin dayandırıldı?ını elan edib. Ehtimallara gor?, onun ardıcılları bundan sonra f?aliyy?tl?rini, ?sas?n, t?hsil, din v? sosial siyas?t istiqam?tind? quracaqlar. Qeyd ed?k ki, bir q?d?r ?vv?l ?s-S?drin oz qrupunun f?aliyy?t istiqam?tini d?yi??r?k, siyasi t??kilata cevirm?k v? silahlı mubariz?d?n ?l c?km?k niyy?ti bar?d? m?lumat yayılmı?dı. Bundan ba?qa, Muqt?d?da ?s-S?dr ?vv?ll?r d? ?raq hakimiyy?tin? sulh ba?lama?ı t?klif edib. Xatırladaq ki, 2008-ci ilin iyun ayında Mehdi Ordusu ?i? doyu?cul?rinin ?raqın c?nubundakı ?sas dayaq noqt?l?rind?n olan Amara ??h?rini doyu?suz t?hvil verib. ^[52]

Birl??mi? ?tatların ?raqdakı s?firi Rayan Kroker Amerika h?rbi quvv?l?rinin ?raqda qalmaları bar?d? hokum?tin t?hluk?sizlik paktını q?bul etm?sini tarixi bir s?n?d adlandırıb. S?fir s?n?d? ?raqın xarici i?l?r naziri Xo?yar Zebari il? imza atdıqdan sonra bu b?yanatı verib. C?nab Kroker deyib ki, t?hluk?sizlik paktı ?raqla Birl??mi? ?tatlar arasındakı munasib?tl?r ucun boyuk ?h?miyy?t k?sb edir. S?n?d Amerika h?rbi quvv?l?rinin 2011-ci ilin axırına q?d?r ?raqda qalmasını t?sbit edir. ^[53]

Avqustun 31-d? AB? ?raqdakı h?rbi ?m?liyyatlarını r?sm?n dayandırıb. ?raqın Ba? naziri Nuri ?l-Maliki bu munasib?tl? televiziya il? xalqa muraci?tind? bildirib ki, onun olk?si m?hz h?min h?rbi ?m?liyyatlarla must?qilliyin? qovu?ub. O deyib ki, artıq ?raq suveren v? must?qil dovl?tdir, olk?ni daxild?ki terrorcu qruplardan v? k?nar quvv?l?rd?n ?raqın oz ordusu qoruyacaq.

Avqustun 31-d? AB? prezidenti Barak Obama A? Evd? etdiyi cıxı?ında ?raqda h?rbi ?m?liyyatların sona catdı?ını elan edib.

Bu, ?slind? ?m?liyyatların dayandırılmasının formal elanıdır. AB? ordusu ?raqda doyu?u h?l? avqustun 7-d?n dayandırıb, t?hluk?sizliy? n?zar?ti bu olk?nin ordusuna vermi?di. ^[54]

Pentaqon 2010-cu il sentyabr ayında ?raqda " Yeni ??f?q " adlı layih?ni h?yata kecirm?y? ba?layır. 2011-ci ilin sonunad?k ?raq ?razisind? 50 min n?f?rd?n ibar?t altı h?rbi qo?un birl??m?si qalacaq. ?raqda qalan ?sg?rl?r ?raq h?rbcil?rin? v? polisl?rin? m?sl?h?tl?r ver?c?kl?r. Amerikalılar silah da?ısalar da, ondan yalnız mudafi? m?qs?dil? v? ya ?raq hokum?tinin birba?a ?mril? istifad? ed?c?kl?r. Bundan ba?qa, ?raqda ekstremistl?rin l??vil? m???ul olacaq AB?-nin xususi t?yinatlı quvv?l?ri d? qalacaq. Sual oluna bil?r: AB?-nin h?yata kecirdiyi " ?ok v? titr?m? " ?m?liyyatı hansı n?tic?l?rl? yekunla?dı? H?rbi ?m?liyyatın m?qs?di kutl?vi qır?ın silahlarının ?raqda a?kar edilm?si olmu?du. R?smi Va?inqton iddia etmi?di ki, kecmi? diktator S?ddam Huseyn gizli laboratoriyalarda kutl?vi qır?ın silahları istehsal edir. Lakin coxsaylı axtarı?lar n?tic?siz ba?a catdı v? ?raqda AB?-ni narahat ed?n silahlar tapılmadı. Bundan sonra AB? hokum?ti ?raqda hakimiyy?ti devirm?kl? olk?d? sabit demokratik rejimin yaradılmasının z?ruri oldu?unu acıqlamı?dı. S?ddam Huseyn devrildi v? olk? AB? v? mutt?fiql?rinin n?zar?ti altına kecdi. Lakin ot?n mudd?t ?rzind? ?raqda AB?-nin arzuladı?ı demokratik rejim yaranmadı. 2005-ci ild? terror aksiyaları altında keciril?n ilk parlament seckil?ri siyasi sistemin mohk?ml?nm?sin? yox, partiyalararası mubahis? v? munaqi??l?r? g?tirib cıxardı. ^[55]

Olk?	H?rbi kontingent	F?aliyy?t tarixl?ri ()
AB?	250000	200000 ?sg?r (avqust 2010-cu il? q?d?r) 50000 (18 dekabr 2011-ci il? q?d?r)
Boyuk Britaniya	45000	iyul 2011-ci il? q?d?r
?taliya	3200	2003 iyul ? 2006 noyabr
Avstraliya	2000	iyul 2009-cu il? q?d?r
Ukrayna	1650	avqust 2003 ? dekabr 2005 (?sas hey?t) dekabr 2008 (qalan hiss?)
Albaniya	240	aprel 2003 ? dekabr 2004
Az?rbaycan	250	dekabr 2008-ci il? q?d?r
Bolqarıstan	490	2005 (?sas hey?t) 2008 (qalan hiss?)
Macarıstan	300	avqust 2003 ? mart 2005
Danimarka	550	aprel 2003 ? dekabr 2007
Honduras	370	avqust 2003 ? may 2004
Erm?nistan	50	yanvar 2005 ? oktyabr 2008
Bosniya v? Herseqovina	40	iyun 2005 ? noyabr 2008
Dominikan Respublikası	300	may 2004-cu il? q?d?r
?spaniya	1300	aprel 2003 ? aprel 2004
?slandiya	2	may 2003-cu il? q?d?r
Qazaxıstan	30	sentyabr 2003 ? oktyabr 2008
Latviya	140	aprel 2004 ? iyun 2007 (?sas hiss?) noyabr 2008 (qalan hiss?)
Litva	120	iyun 2003 ? avqust 2004
Estoniya	40	iyun 2005 ? fevral 2009
Makedoniya	80	iyul 2003 ? noyabr 2008
Moldaviya	20	sentyabr 2003 ? dekabr 2008
Monqolustan	180	avqust 2003 -sentyabr 2008
Hollandiya	1350	iyul 2003 ? mart 2005
Nikaraqua	230	sentyabr 2003 ? fevral 2004
Yeni Zellandiya	60	sentyabr 2003 ? sentyabr 2004
Norvec	150	iyul 2003 ? iyun 2004 (?sas hiss?) avqust 2006 (qalan hiss?)
Pol?a	2500	2003 ? oktyabr 2008
Portuqaliya	130	noyabr 2003 ? fevral 2005
Rumıniya	730	iyul 2003 ? iyul 2008
Salvador	380	avqust 2003 ? sentyabr 2009
Sinqapur	160	dekabr 2003?2004
Slovakiya	110	avqust 2003 ? yanvar 2007
Tayland	420	avqust 2003 ? avqust 2004
Tonqa	60	iyul, dekabr 2004 ? dekabr 2008
Filippinl?r	50	iyul 2003 ? iyul 2004
Cexiya	300	dekabr 2003 ? dekabr 2008
Yaponiya	600	iyul 2004 ? yanvar 2006
Gurcustan (BMT-nin t?rkibind?)	2000	avqust 2003 ? avqust 2008
C?nubi Koreya (BMT-nin t?rkibind?)	3600	may 2003 ? dekabr 2008

avqust 2003-cu ild? BMT T?hluk?sizlik ?urası UNAMI missiyasının ( United Nations Assistance Mission for Iraq ) yaradılması haqqında 1500 n-li q?tnam? q?bul edib. 2004-cu ilin yanvarından Ba?dadda BMT missiyasını Fici h?rbi hiss?l?ri h?yata kecirir. BMT-nin bayra?ı altında 2005?2008-ci ill?rd? Gurcustandan bir batalyon v? C?nubi Koreyadan bir briqada xidm?t etmi?dir.

• Muharib?nin ?vv?lind? ?raq ordusu 375 min ?sg?rl? t?msil olunmu?du.
• Doyu??n t?r?fl?r arasında el? d? boyuk texniki f?rq yox idi.
• ?raq ordusu 600 minlik zirehli texnika il? t?chiz edilmi?di. ^[56]

?raq ordusu z?if olmasa da muharib?d? m??lub olmu?du. Bu bir cox faktorlardan asılı idi. ?vvala, Yaxın ??rqin bir cox dovl?t orduları kimi ?raq ordusu da daha cox daxili munaqi??l?ri, daxild? yaran bil?c?k i?ti?a?ları yatırmaq ucun t?lim gormu?du (bunu tarixi prosesl?r subut edir), xarici du?m?nl?rl? mubariz?d? onlar taktiki c?h?td?n z?if idil?r.

Muharib?nin ?vv?lind? muharib?nin AB? iqtisadiyyatına z?r?ri maksimum 150 milyard dollar hesablanmı?dır. ^[57] Lakin bu r?q?m muharib? ?rzind? 3 trilyon dollara catmı?dır. 1trilyon dollarlıq z?r?ri od?m?k 15?20 illik ?raq nefti h?cmind? hesablanır. Sad?c? bu r?q?ml?r muharib?nin miqyasını v? d?h??tini gost?rm?y? kifay?tdir.

Koalisiya quvv?l?rinin ilk ill?rd? itkil?ri

27 mart 2003 il? koalisiyada (hava ?m?liyyatları da daxil olmaqla) 49 olk? i?tirak edirdi . Olk?l?rin sıyahısına bax.: [1]

Olk?l?r- ?raqdakı koalisiya i?tirakcılarının ilk iki il ?rzind?ki silahlı mudaxik?si (mart 2003 ? mart 2005)

Olk?	H?rbi kontinqentin sayı (n?f?r.)	?raqda h?lak olub(n?f?r.) Mart 2005-ci il? gor? v?ziyy?t
AB?	153000	1517
Boyuk Britaniya	8800	--
C?nubi Koreya	3600	--
?taliya	3100	--
Gurcustan	2000	--
Pol?a	1700	--
Ukrayna	1700	--
?spaniya	1300	--
Niderland	1300	--
Rumıniya	830	--
Yaponiya	550	--
Danimarka	500	--
Bolqarıstan	450	--
Tayland	450	--
Avstraliya	400	--
Salvador	380	--
Honduras	370	--
Macarıstan	300	--
Dominikan Respublikası	300	--
Sinqapur	200	--
Monqolustan	180	--
Az?rbaycan	150	--
Fici ( BMT ?sg?rl?rinin t?rkibind?)	150	--
Norvec	150	--
Portuqaliya	127	--
Latviya	120	--
Litva	120	--
Nikaraqua	115	--
Cexiya	110	--
Slovakiya	105	--
Albaniya	70	--
Yeni Zellandiya	60	--
Estoniya	55	--
Filippinl?r	50	--
Erm?nistan	45	--
Tonqa	45	--
Makedoniya	33	--
Qazaxıstan	29	1 [58]
Moldaviya	12	--

T?kc? 2006-cı ilin sonuna AB?-y? 530-dan cox M1 "Avrams" tankı, 700 BMP "Bredli", 160 BTR M113, 220 BREM M88, 450 yuk ma?ını, 1000-d?n cox "Hammer" ?raqdan t?mir ucun yollanılmı?dı. ^[59]

H?mcinin bu 9 ild? AB? 4 500 (b?zi m?nb?l?rd? 6 000) ?sg?rini d? h?lak olub. ^[60]

?raqda koalisiya quvv?l?ri umumilikd? 4 628 ?sg?ri h?lak olub, ?n azı 31 327 ?sg?r is? yaralanıb

?raqda 2003-cu ild?n bu gun?d?k davam ed?n h?rbi ?m?liyyatlarda koalisiya quvv?l?ri umumilikd? 4 628 ?sg?ri h?lak olub, ?n azı 31 327 ?sg?r is? yaralanıb. Koalisiya quvv?l?rinin ?raqdakı itkisi 2001-ci ild?n bu gun?d?k ?fqanıstandakı itkil?rd?n 3,9 d?f? cox olub.

?raqda muharib? dovrund? AB? 4 311, ?ngilt?r? 179, ?taliya 33, Pol?a 22, Ukrayna 18, Bolqarıstan 13, ?spaniya 11, Danimarka 7, Gurcustan 5, Salvador 5, Slovakiya 4, Rumıniya v? Latviya h?r biri 3, Niderland, Estoniya, Avstraliya v? Tailand h?r biri 2, Az?rbaycan, Cexiya, Fici, Macarıstan, Qazaxıstan, C?nubi Koreya is? h?r biri 1 h?rbcisini itirib. ^[61]

S?ddam rejiminin da?ılmasından sonrakı 3 il yarım mudd?td? h?r?katcıların ?lind?n 150 min insan h?lak olub. Bu mudd?t ?rzind? yaralanan ?raqlı 450 min n?f?r hesablanır. Bunanla bele ?raq S?hiyy? Nazirliyi bu r?q?ml?rin n?y? ?sas?n hesablandı?ını x?b?r vermir. ^[62]

Bu? oz cıxı?larında qeyd edirdi ki, 2003-cu ild?n etibar?n son 3 il ?rzind? 30 min sivil ?halinin h?lak oldu?unu qeyd etmi?dir. ?raq hokum?ti bu r?q?min 48 min oldu?unu, qeyri-hokum?t t??kilatları is? 128 mind?n cox oldu?unu qeyd edirl?r. AB? Mudafi? Nazirliyinin verdiyi m?lumata ?sas?n 2005-ci ilin mayından 2006-cı ilin iyununad?k ?raqda orta hesabla gun ?rzind? 117 sivil v?t?nda? h?lak olmu?dur. ^[63]

H?r ay 200 el? 300 v?t?nda? bombalı hucumlarda ya da sui-q?sdl?rd? h?yatını itirir. Bu ?d?d, m?zh?b doyu?unun ya?andı?ı 2006-2007 ill?rind? 3 min olurdu . ?raq ?nsan Haqqları Nazirliyinin m?lumatlarına gor?, 2009-cu il ?idd?t hadis?l?rind? 4 min 68 v?t?nda? oldu, 15 min 935i yaralandı. ?raq ?nsan Haqqları Nazirliyinin m?lumatlarına gor?, 2009-cu il ?idd?t hadis?l?rind? 4 min 68 v?t?nda? oldu, 15 min 935i yaralandı. ?idd?t hadis?l?rinin sayındakı eni?? baxmayaraq h?r gun 15 q?d?r bu cur hadis? meydana g?lir. M?zh?b qar?ıdurmaları s?b?biyl? ?n az 1,5 milyon ?raqlı evl?rini t?rk ed?r?k olk? icind? ba?qa bir bolg?y? da?ınmaq m?cburiyy?tind? qaldı. BM Muhacirl?r Yuks?k Komissarlı?ına qeydli muhacir sayı 207 min, ancaq xaricd? ya?ayan ?raqlıların c?minin 3 milyonu tapa bil?c?yi ifad? edilir. Mart ayında edil?n umumi seckid? 300 min? yaxın ?raqlı s?firlikl?rd? s?s verm?y? qatıldı. R?smi m?lumatlara gor?, olk?d?ki i?sizlik nisb?ti yuzd? 18, ancaq mut?x?ssisl?r gerc?k r?q?min yuzd? 30a yaxın oldu?unu du?unur. ??sizlik, xususil? qanuni bir dolanı?ıq qayna?ı tapa bilm?dikl?rind? silahlanaraq cinay?t? yon?l?n g?ncl?ri t?sir edir. ?raqdakı evl?rin boyuk hiss?sin? gund? yalnız bir nec? saat elektrik verilir. Elektrikl?rin k?silm?si ?raqdakı ?n boyuk ?ikay?t movzularından biridir . ?raqda 7 milyon adam y?ni ?halinin yuzd? 23-u kasıblıq s?rh?dinin altında ya?ayır. ???aldan ?vv?l d? olk?d?ki ?h?miyy?tli probleml?rd?n biri olan sui-istifad?, doyu?un yaratdı?ı xaosla birlikd? daha da artdı.

Beyn?lxalq ??ffaflıq T??kilatının 2009-cu il Sui-istifad? hallarının Q?bul etm? ?ndeksind?, ?raq 180 olk?nin arasında 176. sırada yer aldı

C?miyy?t : 10?18 ya?larındakı ?raqlı g?ncl?rin 300 mind?n bir az daha coxu hec m?kt?b? getmir

BM t?r?find?n edil?n bir anket, g?ncl?rin yuzd? 62inin komputer istifad? etm?diyini ortaya qoydu.

Eyni anket? gor?, yen? g?ncl?rin yuzd? 62i bir qız u?a?ının ail?nin ??r?fin? l?k? surm?si v?ziyy?tind? bir qohumu t?r?find?n oldurul? bil?c?yini du?unur. Yuzd? 92i d? bir qadının i?? getm?d?n ?vv?l icaz? ist?m?si lazım oldu?u movzusunda h?m fikir.

X?st?xanalar : Sa?lamlıq Nazirliyin? gor?, yataq sayı 35 min olan ?raqda bu ?d?din 95 min? cıxarılması lazımdır.

Dullar v? yetiml?r: Bu movzuda r?smi bir m?lumat olmamasına qar?ı, s?lahiyy?tlil?r? gor?, olk?d?ki dulların sayı ?n az 1 milyon, yetiml?rin sayı is? 3 milyon. ^[64]

AB?-nin 9 ild? ?raqa verdikl?ri :

---

Oldurul?n gunahsız iraq v?t?nda?ları : 1,2 milyondan cox (2003?2007).
Olk?d?n qacan v?t?nda?lar : 3,7 milyon (2003?2007).
Ail? uzvl?rind?n ?n azı birini itir?n iraqlı sayı : 8?12 milyon.

M?lum oldu?u kimi, AB? prezidenti Barak Obama ?raq i??alının sona catdı?ını b?yan etm?sind?n sonra ?raqdakı AB? ?sg?rl?ri bu olk?ni t?rk ed?r?k, Kuveyt ?razil?rin? daxil oldular. Dun?n (dekabrın 18-d?) AB?-nin i??alcı ordusunun son h?rbi karvanı da ?raq ?razisini t?rk etdi. Bel?likl?, AB?-nin 9 illik ?raq cinay?tl?ri sona catdı. Dunyanın ?ks?r m?tbu orqanları 9 ild? iraqda oldurul?n dinc insanların sayının yuz mind?n bir q?d?r cox oldu?unu bildirir. Amma bir sıra beyn?lxalq ara?dırmalar bu gost?ricinin reallıqdan 10 d?f? az oldu?unu acıq-a?kar gost?rir. Dunyanın nufuzlu h?ft?lik tibbi jurnalı ? " The Lancet " qeyd edir ki, t?kc? 2003?2006-cı ill?rd? AB? v? mutt?fiql?r 654 min iraqlını q?tl? yetirib. Jurnalın ilk hesabatı 29 oktyabr 2004-cu ild? n??r edilmi?di. H?min hesabatda 98 min (hesabatda deyilir ki, bu gost?rici 194 min? q?d?r ola bil?r) iraqlının olduyu qeyd edilirdi. ?kinci ara?dırma 11 oktyabr 2006-cı ild? aparıldı. Bu d?f? 654 min (940 min? q?d?r ola bil?r) iraqlının q?tl? yetirildiyi subut edildi.

---

Nufuzlu " The Guardian " q?zeti is? iraqda h?lak olanların sayı bar?d? daha d?h??tli faktlar ortaya qoyub. " Opinion Research Business " M?rk?zin? istinadla yayılan x?b?r? gor?, 2007-ci il?d?k ?raqda 1,2 milyon insan q?tl? yetirilib. H?mcinin keciril?n sor?uların n?tic?l?rin? gor?, h?r dord iraqlıdan biri, Ba?dadda is? h?r iki iraqlıdan biri ail? uzvl?rind?n birini itirib. T?kc? dord il ?rzind? 3,7 milyondan cox iraqlı olk?d?n gedib. H?mcinin sor?u n?tic?l?rin? gor?, ol?n iraqlıların 48%-i odlu silahla, 20%-i avtomobill?r? yerl??dirilmi? bombaların partlaması n?tic?sind?, 9%-i d? hava hucumları n?tic?sind? h?yatını itirib. ^[60]

---

?slam Times n??riyyatı bir hesabatında qeyd edib ki, ?raqda Amerikanın 7 il i??alcılıq siyas?tini davam etdirm?si 7 milyon n?f?rin did?rgin du?m?sin?, 8 milyon qadın v? u?a?ın ba?sız qalmasına v? yuz minl?rl? n?f?rin yaralanıb v? h?lak olmasına s?b?b olmu?dur.

AB? 2003-cu ild? kutl?vi qır?ın silahların olması v? kutl?vi qır?ın silahlarının istehsalını b?han? ed?r?k bu olk?y? hucum etdi.

Bu hegemoncu quvv? ?raqda kutl?vi qır?ın silahlarını tapmasa da, 7 il mudd?tind? bu olk?d? qaldı.

YUN?SEF -in bildirdiyin? gor?, 2006-cı il?d?k ?raqda i??alcı quvv?l?rin i?tirakı 5 milyon 700 min n?f?rd?n cox u?a?ın ba?sız qalmasına s?b?b olmu?dur ki, umumilikd? bu u?aqlar terror aktları kimi hadis?l?r ya tor?dilmi? partlayı?larda oz atalarını itiribl?r. 2009-cu ild? BMT t?r?find?n t?qdim olunan hesablamalara uy?un olaraq 2009-cu ilin birinci altı ayına q?d?r ?raqdakı ba?sız qadınların sayı 565 min n?f?r? catıb. Bel? bir halda bu olk?d? kobudluqlar n?tic?sind? h?r gun 400 u?aq yetim olur. O?ru d?st?l?ri v? yaraqlı qrupların t??kili, ?raqın i??ala m?ruz qalmasının dig?r m?nfi n?tic?l?rind?n olmu?dur. ^[65]

2015-ci ilin ?vv?ll?rin? yaxın ?raqda siyasi v? h?rbi qar?ıdurma a?a?ıdakı istiqam?tl?rd? davam edirdi: sunni-?i?, kurd muxtariyy?ti-m?rk?zi hokum?t, cihadcılar-hokum?t qo?unları. Muxt?lif siyasi v? dini ?qid?l?r? qulluq ed?n ekstremist v? terrorcu qrupla?malar ozl?rinin t?sir dair?sini geni?l?ndirm?y? calı?ırlar. Toqqu?malar ?sas?n ?raqın ?imal, q?rb v? m?rk?zi ?yal?tl?rind? gedir. Son 10 ild? 200 mind?n cox insan h?lak olmu?, bir nec? milyon is? qacqın du?mu?dur. Xeyli karbohidrat ehtiyatına malik olan dovl?t iqtisadiyyatın normal f?aliyy?tini t?min ed?, ?halinin h?yat s?viyy?sini qaldıra, ya da hec olmasa stabill??dir? bilmir. Olk?d? elektrik enerjisinin verilm?sind? fasil?l?r ba? verir, icm?li su catı?mır, n?qliyyat stabil i?l?mir, k?nd t?s?rrufatında t?krar istehsal prosesi pozulmu?dur, i?sizlik yuks?k s?viyy?d?dir, ?haliy? tibbi xidm?tin gost?rilm?si sah?sind? d? v?ziyy?t mur?kk?bdir. Budc?nin cox hiss?si ?haliy? birba?a d?st?k gost?rilm?sin?, o cuml?d?n ?rzaq paylarının verilm?sin? x?rcl?nir. ?raqda davam ed?n siyasi qeyri-stabillik, olk?d? lazımi qanunvericilik bazasının olmaması, t?hluk?sizliyin t?min edilm?si m?s?l?sind? ciddi probleml?rin olması, yerli burokratiyanın ozba?ınalı?ı bir cox xarici investorları olk?d? i?l?m?kd?n c?kindirir.

---

?raq ucun musb?t ssenari k?nar quvv?l?rin mudaxil?sini minimuma endirm?k ??rtil? umummilli dialoq ?sasında konfessiyalararası v? mill?tl?rarası munaqi??l?ri t?nziml?m?k v? ya ?n azı g?rginliyi azaltmaqdan ibar?tdir. Bu halda ?raq iqtisadiyyatının dirc?lm?si, ordunun mohk?ml?nm?si olk?y? yenid?n regional liderl?rd?n birin? cevrilm?y?, ?ranla, AB?-la indikin? nisb?t?n daha b?rab?rhuquqlu munasib?tl?r qurma?a, qon?u ?r?b dovl?tl?ri v? Turkiy? il? ?m?kda?lıq ucun t?m?l yaratma?a imkan ver?r. ?raqla Rusiya arasında kecmi?d? movcud olan coxt?r?fli munasib?tl?rin, ilk novb?d? iqtisadi munasib?tl?rin v? xarici ticar?t ?laq?l?rinin b?rpası ucun d? real imkanlar acılmı? olar.

Lakin neqativ ssenari daha realdır. M?rk?zi hakimiyy?t qar?ıdurmanın kompromis? hazır olmayan ?sas i?tirakcılarını barı?dırmaq iqtidarında deyil. Vahid c?bh? x?ttinin olmadı?ı v? coxsaylı "ikinci d?r?c?li" fikir ayrılıqlarının movcud oldu?u, silah bollu?u v? gizli terror t??kilatlarının f?aliyy?t gost?rdiyi bir ??raitd? v?ziyy?t h?l? uzun mudd?t stabill??m?y?c?kdir. ?sas quvv?l?r olk?nin g?l?c?yin? muxt?lif prizmadan baxırlar, lakin daxili birliyi olmayan muxalif?t h?rbi cevrili? t??kil etm?k v? hakimiyy?ti "yıxmaq" iqtidarında deyil. Bu is? qeyri-stabillik dovrunun h?l? uzun mudd?t davam ed?c?yini gost?rir.

---

Daha uzaq perspektivd? olk?d? stabilliyin b?rpa edilm?sin? olk?nin inzibati-?razi bolgusund? aparılmalı olan islahatlar kom?klik ed? bil?rdi. Dovl?t hakimiyy?tinin ?ks-m?rk?zl??dirilm?si, regional idar?etm? orqanlarına yerl?rd? sosial-iqtisadi inki?afın t?nziml?nm?si uzr? daha muhum funksiyaların verilm?si bu gunun bir cox ziddiyy?tl?rini aradan qaldırma?a, m?rk?z r?hb?rliyi il? region r?hb?rl?ri arasında inamı gucl?ndirm?y? kom?k ed?rdi. Lakin H. ?l-Abadi hokum?ti federalizm ?saslarında real ?ksm?rk?zl??m?y? neqativ munasib?t b?sl?yir. ^[45]

AB? h?l? d? ?raqdadır

19 avqust 2010-cu ild? ?raqdan tamamil? c?kildiyini dey?n AB?-nin olk?d? h?l? t?xmin?n 50 min ?sg?ri var. AB? ?raq dovl?tind?n icaz? almadan ist?diyi bolg?d? ?m?liyyat etm? s?lahiyy?tini d? ?lind? tutur. ?raqda AB?-lı kapitalistl?r? aid t?xmin?n 9 min ?irk?t var v? bu ?irk?tl?r bazarda boyuk paya sahibdir. Amerika ?irk?ti Blackwater? aid 7 min sayda muzdlu ?sg?r d? ?raqdadır. AB?-nin ?raqda 100-d?n cox ya?ayı? m?nt?q?si var. AB? ?sg?rl?ri d? m?nt?q?l?rd? ya?ayır. M?nt?q?l?r ??h?r m?rk?zl?rind?n ba?qa ??h?r? uzaq col sah?l?rind? d? var v? olk?nin dord bir t?r?fini idar? altına almı? v?ziyy?td?dir. Bundan ba?qa paytaxt Ba?dadda da 8 AB? ya?ayı? m?nt?q?si var. B?sr? Korf?zind?ki neft yataqlarının boyuk qisminin yerl??diyi Um Kars Limanında olan Camp Bucca ?sg?ri m?nt?q?si AB?-nin ?raq neftini idar? etm?si baxımından ?h?miyy?tlidir. ^[66]

?d?biyyatda bu sava?a "Three Trillion Dollar War" (3 Trilyon dollarlıq muharib?) adı verilib. [[Fayl:Three trillion dollar war.jpg|thumbnail|right| Joseph Stiglitz v? Linda Bilmesin " There trillion dollar war kitabı

1. "?lvida Ba?dad" ? rejissor Mehdi Naderi ^[67]
2. "Sarinin anası" ? rejissor Ceyms Lonqli
3. "Tısba?alar da ucar" ? rejissor B?hman Qobadi ^[68]
4. "Farengeyt 9/11" ? rejissor Maykl Mur ^[69]
5. "Amerika snayperi" ? rejissor Klin ?stvud ^[70]
6. "Bu?" ? rejissor Oliver Stoun ^[71]
7. "Fırtına hokmdarı" ? rejissor Ketrin Biqelou
8. "Vicdan ?sg?rl?ri" ? rejissor Ketrin Rayn, Hari Breynberq
9. "?tkiy? son"- rejissor Kimberli Pirs
10. "Elci" ? rejissor ? Oren Moverman
11. "Ya?ıl Zona" ? Pol Qrinqras ^[72]
12. "Xususi t?yinatlılar keciy? qar?ı" ? rejissor Qrant Heslov
13. "Ela vadisind?" ? rejissor Pol Haqqis
14. " Qurdlar vadisi: ?raq " ? rejissor Serdar Akar ^[73]
15. "Ucsuz bucaqsız" ? rejissor Carlz Ferguson ^[74]
16. "S?ddamın evi" ? rejissor Aleks Holms
17. "Ovcunun sarayı" ? rejissor Petra Epperlayn, Maykl Tapper
18. "Bu?un beyni"- rejissor Cozef Miley, Mayk ?ub
19. "Amerikan ?sg?rl?ri" (Qara ?ahin 2) ? rejissor Sidni Fyuri
20. "Qatil n?sil" ? rejissor Suzanna Vayt, Saymon Cons

• Panzer Battalion (2005)- Sabaton
• "Boom!", "B. Y. O. B." ? System of a Down
• ?raq lobster ? Family guy

Bu m?qal?d?ki istinadlar muvafiq istinad ?ablonları il? gost?rilm?lidir.