?nhisarcı r?qab?t bazarı
?
istehlakcıların
mu?yy?n t?l?batını od?m?kd?n m?qs?dil? f?rqli m?hsullar t?klif ed?n coxlu sayda satıcınn v? alıcının oldu?u bazara inhisarcı r?qab?t bazar deyilir.
[1]
Bu bazar inhisar v? t?kmil r?qab?t bazarlarının arasında yerl??ir. Bu s?b?bd?n onlarn muxt?lif xususiyy?tl?rini ozund? birl??dirir.
?nhisarcı r?qab?tin ?sas xususiyy?tl?ri a?a?ıdaklardır:
- Eyni t?l?batı od?y?n muxt?lif m?hsullar.
- Coxlu sayıda alıcı v? satıcı.
- Uzunmudd?tli dovrd? bazara giri?-cıxı?ın s?rb?stliyi.
- Firmalar bazarda cox az paya malikdirl?r.
- Alclar v? satıclar tam informasiyaya malik deyill?r.
- Uzunmudd?tli dovrd? firmalar sıfır m?nf??tl? f?aliyy?t gost?rirl?r.
?nhisarcı r?qab?t n?z?riyy?sinin ?sasları
Edvard Cemberlin
t?r?find?n 1933-cu ild? n??r olunan "?nhisarcı R?qab?t N?z?riyy?si" kitabında qoyulmu?dur.
?nhisarcı r?qab?t, m?hsulun diferensialla?dırılması baxımından h?r bir firmanın oz m?hsulu uz?rind? mu?yy?n inhisar gucun? sahib olması il? xarakteriz? olunur: r?qibl?rin h?r?k?tl?rind?n asılı olmayaraq qiym?tini qaldıra v? ya endir? bil?r. Bununla birlikd?, bu guc h?m kifay?t q?d?r cox sayda ox?ar mal istehsalcısının olması il?, h?m d? dig?r firmalar t?r?find?n bu sah?y? ?h?miyy?tli d?r?c?d? giri? azadlı?ı il? m?hdudla?ır. M?s?l?n,
Reebok
idman ayaqqabısının "p?r?sti?karları" m?hsulları ucun dig?r ?irk?tl?rin m?hsullarından daha cox pul od?m?y? hazırdır, lakin qiym?t f?rqi cox ?h?miyy?tlidirs?, alıcı h?r zaman bazarda daha az bilin?n firmaların analoqlarını daha ucuz bir qiym?t? tapacaqdır. Eyni ?ey kosmetika s?nayesinin m?hsulları, geyim, ayaqqabı istehsalı v? s.
Bu bazarda da tarazlıq noqt?si marjnal g?lirin marjinal x?rc? b?rab?r olan istehsal h?cmind? ?ld? edilir
[2]
. Uzunmudd?tli dovrd? bazar i?tirakcılar m?nf??t ?ld? ed? bilmirl?r. Cunki bazarda m?nf??t yaranan kimi bazara yeni i?tirakcılar daxil olur. Bazarda t?klif coxalır v? qiym?tl?r a?a?ı enir. Bu o h?dd? q?d?r davam edir ki, qiym?tl?r orta x?rcl?r? b?rab?rl??sin. Bu zaman bazara giri? dayanır. Cunki dig?r ??xsl?r ?vv?lki i?l?rind? qazandıqları q?d?r m?nf??t ?ld? etm?k ucun bu bazara daxil olma?a ehtiyac duymayacaqlar.
Bazarda z?r?r olduqda is? firmalar bazardan cıxma?a ba?layacaqlar bu s?b?bd?n istehsal h?cmi v? m?hsul t?klifi azalacaq. Bu o h?dd? q?d?r davam edir ki, qiym?tl?r orta x?rcl?r? b?rab?rl??ir. Bu zaman bazardan cıxı? dayanır. Cunki bazar i?tirakcıları indi qazandıqları q?d?r m?nf??t ?ld? etm?k ucun bu bazardan cıxıb yeni i?? daxil olma?a ehtiyac duymayacaqlar.
Uzunmudd?tli dovrd?n f?rqli olaraq firmalar qısamudd?tli dovrd? bazara daxil ola v? ya bazardan cıxa bilm?dikl?ri ucun bazar i?tirakcıları bu dovrd? m?nf??t ?ld? ed? v? ya z?r?rl? uzl??? bil?rl?r. Bu dovrd? d? tarazlıq noqt?si marjinal x?rcl?rl? marjinal g?lirl?rin k?si?diyi yerd? olur.
[3]
M?hsul f?rqi bu bazar qurulu?unun ?sas xususiyy?tidir. S?nayed? xususiyy?tl?ri yaxın, lakin bircins olmayan mallar istehsal ed?n bir qrup satıcı (istehsalcı) varlı?ını, y?ni muk?mm?l ?v?zedici olmayan malların movcudlu?unu n?z?rd? tutur.
M?hsul f?rqi a?a?ıdakılara ?saslana bil?r.
- m?hsulun fiziki xususiyy?tl?ri;
- yer;
- Qabla?dırma, ticar?t markası, ?irk?t imici, reklamla ?laq?li “x?yali” f?rql?r.
Bundan ?lav?, f?rql?ndirm? b?z?n ufuqi v? ?aquli olaraq bolunur:
- ?aquli malların keyfiyy?tin? v? ya dig?r ox?ar meyarlara gor? ??rti olaraq “pis” v? “yax?ı” ya bolunm?sin? ?saslanır (TV secimi - “Temp” v? ya “Panasonic”);
- ufuqi olaraq, alıcının t?xmin?n b?rab?r qiym?tl?rl? malları pis v? ya yax?ı deyil, uy?un v? zovqun? uy?un olmayan (avtomobil secimi -
Volvo
v? ya Alfa-Romeo) bolduyunu du?unur.
M?hsulun oz versiyasını yaratmaqla h?r firma bir nov m?hdud inhisar ?ld? edir. Yalnız bir
Biq-Mak
sendvic istehsalcısı, yalnız bir Akvafre? di? pastası istehsalcısı, ?qtisadiyyat m?kt?bi jurnalının yalnız bir na?iri v? s. r?qab?ti.
M?hsul f?rqi bazar qiym?tl?rin? m?hdud t?sir imkanını yaradır, cunki bir cox istehlakcı mu?yy?n qiym?t artımları il? d? mu?yy?n bir markaya v? firmaya sadiq qalır. Bununla birlikd?, r?qib firmaların m?hsullarının ox?arlı?ı s?b?bind?n bu t?sir nisb?t?n az olacaqdır. ?nhisarcı r?qibl?rin m?hsulları arasındakı t?l?bin qar?ılıqlı elastikliyi olduqca yuks?kdir. T?l?b ?yrisi cuzi m?nfi bir meyl gost?rir (muk?mm?l r?qab?td? ufiqi t?l?b ?yrisind?n f?rqli olaraq) v? eyni zamanda t?l?bin yuks?k qiym?t elastikliyi il? xarakteriz? olunur.
Qisa mudd?td? inhisarcı r?qab?tin muc?rr?d modeli
?nhisar r?qibl?ri ?h?miyy?tli inhisar gucun? malik deyill?r, buna gor? d? t?l?b dinamikası inhisar t?l?bind?n f?rql?n?c?kdir. Bazarda r?qab?t oldu?una gor?, ilk firmanın m?hsullarında qiym?t artması halında istehlakcılar dig?rin? muraci?t ed?c?kl?r, bu s?b?bd?n firmaların h?r birinin m?hsullarına t?l?b elastik olacaqdır. Elastiklik s?viyy?si, firmaların h?r birinin m?hsulları il? ?laq? amili olan f?rql?nm? d?r?c?sind?n asılı olacaqdır. H?r bir firma ucun optimal istehsal h?cmi
t?miz inhisar
v?ziyy?tin? b?nz?r ??kild? mu?yy?n edilir. Qrafik? ?sas?n, qiym?tin t?l?b ?yrisi il? t?yin olundu?unu qeyd etm?k lazımdır. M?nf??t v? ya z?r?rin olması orta x?rcl?rin dinamikasından asılıdır. ATC ?yrisi Po-dan a?a?ıya do?ru gedirs?, firma m?nf??t ?ld? edir (kolg?li duzbucaqlı). ATC ?yrisi daha yuks?kdirs?, bu z?r?rin miqdarıdır. Qiym?t orta x?rcl?rin d?y?rini kecmirs?, firma f?aliyy?tini dayandırır.
Uzunmudd?tli perspektivd?, muk?mm?l r?qab?td? oldu?u kimi, iqtisadi m?nf??tin movcud olması s?nayey? yeni firmaların axınına s?b?b olacaqdır. Oz novb?sind? t?klif artacaq, tarazlıq qiym?ti azalacaq v? m?nf??t miqdarı azalacaq. N?tic?d? bazara son gir?n firma iqtisadi m?nf??t ?ld? etm?diyi zaman bir v?ziyy?t yaranır. M?nf??ti artırma?ın yegan? yolu m?hsul f?rqliliyini artırmaqdır. Bununla birlikd?, uzun mudd?td?, qanuni mane?l?r olmadı?ı t?qdird?, r?qibl?r m?nf??ti artıran f?rql?ndirm? sah?l?rini kopyalaya bil?c?kl?r. Bu s?b?bd?n firmaların nisb?t?n ox?ar ??rtl?rd? olaca?ı ehtimal olunur. T?l?b c?dv?linin meylin? gor? firma x?rcl?ri minimuma endirm?d?n ?vv?l qiym?t v? orta maya arasındakı tarazlı?a nail olacaqdır. Buna gor? inhisarcı bir r?qibin optimal h?cmi muk?mm?l bir r?qibin h?cmind?n az olacaqdır. Bu tarazlıq, n?tic?d? firmanın ?sas m?qs?dinin muv?ff?qiyy?t s?viyy?sin? catmaq oldu?u q?na?tin? g?lir.
Bir inhisar v?ziyy?tind? oldu?u kimi, inhisar r?qib inhisar gucun? malikdir ki, bu da suni k?sir yaratmaqla m?hsulların qiym?tl?rini qaldırma?a imkan verir. Ancaq inhisardan f?rqli olaraq, bu guc mane?l?r s?b?bind?n deyil, f?rqlilik s?b?bind?n meydana g?lir. ?nhisarcı r?qib, x?rcl?ri minimuma endirm?y? calı?mır v? orta x?rc (AC) ?yrisi mu?yy?n bir texnologiyanı ifad? etdiyind?n, bu firmanın movcud avadanlıqdan az istifad? etdiyini (y?ni artıq guc? sahib oldu?unu) gost?rir. C?miyy?t baxımından bu, t?sirsizdir, cunki b?zi m?nb?l?rd?n istifad? olunmur. Eyni zamanda h?ddind?n artıq tutumun olması f?rql?nm?y? ??rait yaradır. N?tic?d? istehlakcılar zovql?rin? gor? muxt?lif mallar ala bilirl?r, buna gor? c?miyy?t muxt?lifliyin m?mnuniyy?tini resursların daha az s?m?r?li istifad?sinin qiym?ti il? tarazla?dırmalıdır. Cox vaxt c?miyy?t inhisarcı r?qab?tin movcudlu?unu t?sdiql?yir.
- Самуэльсон, Пол Энтони.
Монополистическая конкуренция - революция в теории
(Microeconomics: Selected Readings). Нью-Йорк. 1971 [The Monopolistic Competition Revolution].
- Чемберлин Э.
Теория монополистической конкуренции (Реориентация теории стоимости) / пер. с англ. Э. Г. Лейкина и Л. Я. Розовского. ? М.: Экономика ,
1996
. ? 351 с. ? Серия ≪Экономическое наследие≫. ?
ISBN 5-282-01828-8
.