?stanbul Kultur Universitesi’nde o?retim uyeli?i yapan ve hem ?stanbul hem de Berlin barolarının uyesi olan Prof. Dr. Funda Ba?aran Yava?lar , ulkemiz vergi sisteminde reform yapılması gerekti?ine dikkat cekiyor. Kısa sure once yururlu?e giren dijital hizmet vergisinin yerinde bir adım oldu?unu ancak yeterli olmadı?ını vurgulayan Yava?lar, “?u an yasalarımız ancak Turkiye’de ofis gibi fiziki varlı?ı bulunan ?irketleri vergilendirebiliyor. Yalnızca dijital olarak calı?an ?irketlerin vergilendirilmesi icin de adım atmak gerekiyor” diyor.

Funda hanım, vergi sisteminden ?ikayet, i? dunyasının yanı sıra vatanda?ların da surekli dile getirdi?i bir konu. Sizce Turkiye’deki vergi sisteminin temel sorunları neler? Bu sorunlar once toplumun sonra da ekonominin butununu ne yonde etkiliyor?

Buradaki temel sorun anayasal ilkelerden uzakla?ılmı? olmasıdır. Aslında anayasamıza baktı?ınızda butun modern hukuk devletlerinde olan ilkelerin bizde de duzenlenmi? oldu?unu goruruz. Ancak uygulamada sıkıntılar var. Yasalarımızda da buyuk oranda sorunlar bulunuyor; bu yuzden butun vergi kanunlarını onumuze koyarak anayasa ilkelerine uygun bir ?ekilde vergi mevzuatını yenilemek gerekti?ini du?unuyorum. Turkiye Kıta Avrupası sistemine ba?lı bir ulkedir ve bu sistemin en onemli ozelli?i yazılı hukuk sistemine sahip olmasıdır. Yasalara ait alt mevzuatların uygulanması soz konusu oldu?unda mevzuattan sapmalar meydana geldi?ini goruyoruz. Oysa butun mevzuatın anayasaya uygun bir ?ekilde yorumlanması gerekir.

Anayasa Mahkemesi’nin belli noktalarda, ozellikle de bireysel ba?vurularda cok daha iyi bir koruma sa?ladı?ını goruyoruz. Ancak ulkemizdeki norm denetiminde gecmi?ten bu yana etkili bir koruma sa?lanamıyor. Bu durum da adaletsiz bir vergi da?ılımına yol acıyor. Bugun dolaylı vergilerde bir a?ırlık oldu?unu goruyoruz. Bunun anlamı, tuketicilerin o yuku kar?ılıyor olmasıdır cunku dolaylı vergiler yansıtılabilen vergilerdir. Tuketici, verginin yasal mukellefi olmasa da vergiyi oder. Zira bir yansıtma mekanizması yoluyla yasal mukellefin onu kendinden arındırmasına izin verilmektedir.

Bunun dı?ında do?rudan vergiler bakımından da ciddi sorunlar oldu?unu goruyoruz. Ozellikle gelir vergisinde indirilebilecek giderler bakımından, zorunlu ya?am giderlerinin dikkate alınmaması acısından, servet vergilerinde servetin de?erini dikkate almayan, buna kar?ılık birtakım gostermelik olcutleri esas alan uygulamalar bulunuyor.

Vergi kaca?ı konusu ulkemizde daima tartı?ılır. Sizce bu konu toplumsal mı yoksa sistemsel bir sorun mudur? Bu durumu etik acıdan nasıl de?erlendirmeliyiz?

Oncelikle vergi kacırılması tamamen denetimle ilgilidir. Bu durum sadece ulkemizde gorulmuyor, orne?in ?talya’da da mevcuttur. Yani e?er denetim sıkıla?tırılırsa, yasalar anayasaya uygun bir ?ekilde uygulanırsa, mukellef yakalanaca?ını bilir ve yakalandı?ında ciddi bir ?ekilde ustune gelinece?ini o?renirse herkes bu kurallara uygun davranır.

Bu noktada en buyuk sorunlardan biri aflardır. Bunların bir an once kaldırılması gerekiyor. Aslında af durumu, cok uc durumlarda, pandemi veya sava? gibi ko?ullar nedeniyle olur. Cok kısa sure oncesinde bir pandemi ya?adık ve orne?in, Avrupa’daki ulkelerin pandemiye ra?men vergi affı cıkarmadıklarına ?ahit olduk. Bunun yerine, mukellefi rahatlatıcı ba?ka birtakım imkanlar sundular. Ayrıca, vergi affı sadece belli bir kesime de?il, toplumun tamamına yonelik olmalıdır; aksi halde adaletsizlik ortaya cıkar. Ulkemizde vergi aflarına bakıldı?ında hep belli bir kesimin esas aldı?ını goruyoruz. Aftan yararlanan kesim ise bu duruma ra?men ?ikayetcidir cunku affı matrah artırımına ba?lamaktadır.

Sizce Turkiye icin en verimli vergi sistemi ne olabilir? Burada nasıl bir reform uygulanmalı?

E?er yurtdı?ından bir model arıyorsak kesinlikle ?skandinav ulkelerine bakabiliriz. ?skandinav ulkelerinde do?rudan vergilerin a?ırlı?ının cok yuksek oldu?unu goruyoruz. Bu ulkeler bunu yapıyor olmalarına ra?men muthi? bir vergi geliri elde ediyorlar. Elde edilen vergilerin do?ru bir ?ekilde kullanılmasıyla da refah seviyesi son derece yuksek oluyor. Almanya hukuk devleti ilkesini duzgun bir ?ekilde uygulaması bakımından son derece iyi bir ornektir. Yani, ilkeler bazında bakıldı?ında Almanya bize uygun bir ornek te?kil edebilir. Bu yuzden Avrupa ?nsan Hakları Mahkemesi uzerinde Alman bilim insanlarının ve yargısının etkisi buyuktur. Bizler ilkeleri do?ru bir ?ekilde anlayıp uygularsak yeterli olacaktır.

Vergiyle birlikte etkin incelemelerin yapılması noktasında Turkiye’nin teknolojik altyapısı nasıldır? Bu altyapılar etkin denetleme icin sizce yeterli mi? E?er de?ilse, burada ne gibi de?i?im ve donu?umler yapılabilir?

Yine Almanya orne?ine baktı?ımızda ozellikle de pandemiyle beraber dijitalle?menin de?erinin cok iyi anla?ıldı?ını ve halen onem ta?ıdı?ını goruyoruz. Ancak do?rusu dijitalle?me konusunda Almanya bizden daha geridedir cunku gecmi?teki Yahudi soykırımı gibi durumlar sebebiyle ki?isel verilerin korunması konusunda buyuk hassasiyet gosteriyorlar.

Turkiye dijitalle?mede her gecen gun daha da ilerliyor ancak ki?isel verilere anayasaya uygun bir bicimde davranılmıyor. Vergi ?daresi inanılmaz bir veri toplayıcısı konumunda. Vatanda?ların neredeyse finansal her hareketini gormektedir. Bu noktada vergi idaresinin ucuncu ki?i ve kurumlarla yapmı? oldu?u protokolleri topluma acıklaması gerekti?ini du?unuyorum. Turkiye’de bu konuyla ilgili acilen aksiyona gecilmesi gerekiyor ama mukellefler bunun bilincinde olmadıklarından bir adım atılamıyor.

Vatanda?lar ya da mukelleflerde vergi bilincini yaratmak icin neler yapılabilir?

Medya yeterince konuya dahil olmazsa vatanda? da bunun bilincinde olamaz. Artık cocuklara ilkokulda dahi vergi bilinci a?ılanmaya calı?ılıyor ancak ben bunun cok iyi bir ?ekilde yapıldı?ını zannetmiyorum. Vergiyle her zaman kamu harcamalarını ve refahı birlikte du?unmek gerekiyor. Vergi, devletin bize hizmet vermesi icin toplanıyor; e?er bu paralar duzgun bir ?ekilde kullanılıyorsa refahın son derece yuksek olması beklenir. Maliyede kamusal secim adı verilen bir teori vardır. Yani, paranın nereye harcanaca?ı konusunda iktidarın takdir yetkisine sahip oldu?u kabul edilir. Bu takdir yetkisinin de aslında refahı maksimize edecek duzeyde kullanılması gerekir. Kamu harcamalarının da vergiyle birlikte cok iyi bir ?ekilde denetlenmesi gerekir ki bilinc duzeyi yukselebilsin. Bence bu konu surekli olarak medya onunde tartı?ılırsa hem bilinc hem de refah duzeyi artırılabilir. Sosyal medyanın gucunu de inkar etmemek gerekiyor.

Vergi tabanının geni?lemesi noktasında neler yapılabilir?

Vergi tabanının geni?letilmesi daha fazla mukellefi i?in icine katmak demektir. Yani, daha once vergilendirilmemi? birtakım alanların artık vergilendirilmeye ba?lanmasıdır. Aynı ?ekilde, daha onceden vergi dı?ında kalmı? kimselerin de bu kapsama dahil edilmesidir. Turkiye’ye baktı?ımızda mesela genel servet vergisi sayesinde vergi tabanı geni?letilebilir. Cunku zaten gelir uzerinden alınan vergilerde ve dolaylı vergilerde son derece geni?tir. Hatta artık dolaylı vergilerde neredeyse verginin vergisi alınır hale gelindi. Kurumlar vergisinde de zaten kurumların butun kazancları kapsam icine alınıyor. Fakat orada gelir vergisi kanununa bir atıf var. Gelir vergisi kanununa baktı?ımızda kaynak ve net artı? olmak uzere iki ce?it teori goruruz. Bizim sistemimizde kaynak teorisi a?ırlıklı karma bir teorinin kabul edildi?i farz ediliyor. Ancak uretim surecine girmi? olan artı gelirin vergilendirilmesinin kabul edildi?i anlamına gelir.

Orne?in, bir gayrimenkul satın aldınız ve bunu kısa bir sure sonra sattınız. Burada bir gelir elde etmenize ra?men kaynak teorisine gore bu bir gelir olarak kabul edilmiyor. Buna kar?ılık ABD’de uygulanan net artı? teorisiyle mali gucunuzde artı? yaratan her ?ey size dair verginin konusu icerisinde kabul ediliyor. Almanya gibi ulkelere baktı?ımızda ise piyasa gelir teorisinin kabul edildi?ini goruyoruz. Yani, ucuncu ?ahısla bir hukuki ili?ki cercevesinde elde edilen her turlu gelirin vergi konusu oldu?u kabul edilir. Bunun bizim ulkemizde de kabul edilmesi son derece yararlı olabilir.

Peki Turkiye’de faaliyet gosteren yabancı ?irketler, ozellikle de e-pazaryerleri gibi dijital platformların vergilendirmesi konusunda durum nedir?

Bu noktada halen bir fiziki varlı?ın/ofisin/tesisin arandı?ını goruyoruz. E?er fiziki varlık yoksa ve sadece internet uzerinden pazara girilmi?se, ?irket o ulkeden kazanc elde ediyor olsa dahi vergilendirilemiyor zira mevzuatımızda buna ili?kin bir hukum yer almıyor. Dolayısıyla o ?irketin sizin sınırlarınız icerisindeki kazancının ne ?ekilde vergilendirilece?i konusunda siz bir cifte vergilendirmeyi onleme anla?ması yapmı? vaziyettesiniz. Ancak bu anla?mada da yine elektronik varlık dikkate alınmamı?tır. Bu durum sadece Turkiye’ye ozgu bir eksiklik de de?ildir.

Bunu ortadan kaldırmaya yonelik olarak OECD uzun suredir, G-20 ile ortakla?a calı?arak cok bir calı?ma yurutuyor. 2019’un Ekim ayında ortaya konulan iki sutunlu onerinin birinci aya?ı tam da dijital ekonomiyi hedef alıyordu. Fakat orada bir ilerleme sa?lanamadı cunku o donemde ABD ba?kanlı?ında Trump vardı ve bu oneriye sıcak yakla?madı. ?kinci sutunda ise uluslararası asgari kurumlar vergisi vardı ve ancak Biden hukumeti gelince burada bir anla?ma sa?landı. Asgari kurumlar vergisini ise yakın bir zamanda Avrupa Birli?i uygulamaya ba?layacak. Yani orada da dijital ekonomiden ziyade vergi cennetli?ini onlemeye yonelik bir amac var. Cunku pek cok uluslararası ?irket, verginin hic alınmadı?ı veya sistemin ?effaf olmadı?ı ulkelere karlarını aktararak parayı asıl kazandıkları yerde hicbir vergi odemiyorlar.

Bunu ortadan kaldırmaya yonelik bir anla?ma sa?landı ve hangi ulkede olursa olsun yuzde 15 vergi alınması kararla?tırıldı. Turkiye’ye baktı?ımızda ise her iki noktada da bir ilerleme sa?lanabilmi? de?il. Yani ?u anda Turkiye ne vergi cennetlerine para akı?ını onlemeye yonelik bir adım atıyor ne de dijital ekonomiden kaynaklanan sorunlar icin tedbir alıyor. Turkiye o kadar cok kendi icine donmu? vaziyette ki kendi sorunlarıyla u?ra?maktan vergi gibi cok onemli konularla ilgili etkin onlem alamıyor.

Turkiye’nin global normlara uymayı?ı, dongusel ekonomi kapsamında adımlar atmadı?ımız anlamına mı geliyor?

Turkiye OECD’nin cok eski uyelerinden bir tanesi ve buradaki kararları oyle veya boyle mevzuatına aktarmı?tır. Ancak burada kendi cıkarlarını koruyucu yonde hareket edebilir. Dijital hizmet vergisi bu noktada iyi bir adım olmasına ra?men dar kapsamlıydı. Bu kapsamın geni?letilmesinin otesinde, ilgili kanunlarla sanal varlı?ın do?rudan kabul edilmesi gerekir. Fiziki varlı?ın ?art olarak ko?ulmasının onune gecilerek cifte vergileri onleme anla?maları revize edilebilir. Tabii ki bu uluslararası geli?melerin de dikkate alınması acısında oldukca uzun bir i? ancak bir noktada buna ba?lamak gerekiyor.