Kuzey Gokyuzu yıldız haritası, kuzey gok kutbunda ortalanmı?.
Buyuk krater:
Daedalus
; capı yakla?ık 93 kilometre. Foto?raf,
Apollo 11
1969'da Ay yorungesine oturdu?unda cekilmi?.
Astronomi
,
gok bilimi
ya da
gokbilim
[a]
gok cisimlerinin
kokenlerini, evrimlerini,
fiziksel
ve
kimyasal
ozelliklerini acıklamaya calı?an
do?a bilimi
dalıdır. Astronominin sınırlı ve ozel bir alanı olan
gok mekani?i
ile karı?tırılmaması gerekir. Astronomi daha acık bir deyi?le,
yorungesel
cisimleri ve
Dunya atmosferinin
dı?ında gercekle?en,
yıldızlar
,
gezegenler
,
kuyrukluyıldızlar
,
kutup ı?ıkları
,
gokadalar
ve
kozmik mikrodalga arkaalan ı?ınımı
gibi gozlemlenebilir tum olay ve olguları inceleyen bilim dalıdır.
Astronomi
terimi
Eski Yunanca
'daki
astron
ve
nomos
(?στρον ve ν?μο?) sozcuklerinden turetilmi? olup "yıldızların yasası" anlamına gelir.
Asteroitlerin
ve kuyruklu yıldızların ke?findeki katkıları goz onune alınırsa astronomi, amatorlerin de etkin bir rol oynayabildikleri seyrek bilim dallarından biridir.
Astronomi yeryuzundeki en eski bilimlerden biri olarak kabul edilir. Arkeolojik bulgular, en eski ca?larda bile insanların gok hakkında bilgileri oldu?unu ortaya koymaktadır.
Cilalı Ta? Devri
'nde insanlar
ekinoksların
tekrarlayan ozelli?ini, mevsimlerle ili?kisini ve bazı
takımyıldızları
bilmekteydiler. Ca?da? gok bilimi geli?imini, ozellikle
Antik Ca?
'daki ve onları izleyen matematikcilere ve
Orta Ca?
'ın sonunda ke?fedilmi? gozlem aletlerine borcludur. Ba?langıcta ayrılmaz bir ikili sayılan ve paralel olarak ilerleyen
astroloji
(gunumuzde bir
sozdebilim
olarak kabul edilir) ve gok bilimi zamanla yollarını birbirlerinden ayırmak zorunda kalmı?lardır.
Bir sanatcının yorumu ile
Gune? Sistemi
'nin do?u?u (on gezegen diski).
Teleskop
Antik Ca?'da gok biliminin geli?imindeki onemli hususlar olarak ?unlar soylenebilir:
- Astronomi onceleri yalnızca, cıplak gozle gorulen gok cisimlerinin gozlemi ve hareketleri hakkındaki ongorulerden olu?uyordu. Eski zamanlarda gozlemler cıplak gozle yapılıyorsa da o zamanlar gunumuzdeki gibi sanayi ve ı?ık kirlili?inin bulunmayı?ı insanlara buyuk bir avantaj sa?lıyordu. Bu yuzden antik ca?da yapılan gozlemlerin gunumuzde yapılması neredeyse olanaksız derecesinde zordur.
- Eski insanların dairesel tarzda dikmi? oldukları 6.500 yıllık megalitlerin (
Nabta Playa
,
Stonehenge
) astronomik gozlem amacıyla kullanıldıkları sanılmaktadır.
- Eski ca?larda astronomide ilerlemi? uygarlıklardan bazıları,
Cin
,
Hint
,
Sumer
,
Babil
,
Mısır
,
Toltek
,
Zapotek
ve
Maya
uygarlıklarıdır.
- Rig-Veda
'da Gune?'in hareketine ba?lanan 27 takımyıldızdan ve 13 bolumlu
zodyaktan
soz edilir.
- Mayalar ise teleskopları olmadıkları halde
Venus
’un evrelerini ve tutulmalarını tam olarak saptayabilmi?lerdi.
- Antik Yunanlar'ın gok bilimine yaptıkları en onemli katkı, yıldızları kadir derecelerine gore sınıflandırmaya calı?mı? olmalarıdır.
Orta Ca?’da astronomi bilgilerinin ?slam bilginlerince geli?tirildi?i ve bu bilgilerin sonradan Batı'ya aktarıldı?ı gorulur.
[
kaynak belirtilmeli
]
Astronomiyi geli?tiren bu ?slam bilginlerinden ba?lıcaları ?oyle sıralanır:
- Fergani
(805?880), Gok cisimlerinin hareketleri uzerine yazılar yazdı, eklipti?in e?ikli?ini hesaplamasını sa?ladı?ı gozlemlerde bulundu.
- Kindi
(801?873), astronomi konusundaki acık du?uncelerini, icerisinde soruların ve cevapların, "Hava de?i?imi", "Gune? tutulması", "Yıldızların ı?ınları" tezlerinin bulundu?u 40 bolumden olu?an "Yıldızlardaki Kanun" adlı kitabında toplamı?tır.
- Dinaveri
(820-896) ?ranlı Kurt astronom. Astronomi ve gune? tutulmaları ile ilgili pek cok eser yazdı, Dineveri ayrıca yıldızlarla ilgilenen gozlemevi sahibi biri olarak biliniyor.
[1]
- Battani
(855?923), Gune? Yılını 365 gun, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak olcmu? bilim insanı.
- Hasib el-Mısri
(850?930), Mısırlı matematikci
- Harizmi
(780-850) astronomi ve usturlab ile ilgili uc eser yazdı.
- Farabi
(872?950) buyuk filozof ve bilgin.
- Khojandi
10. yuzyılın sonunda Tahran yakınında bir gozlemevi in?a etti.
- Omer Hayyam
(1048?1131), cetveller hazırladı, takvimi geli?tirdi.
- ?bn-i Heysem
(965?1039), matematikci ve fizikci.
- Biruni
(973?1048), Yetmi? adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabı bulunmaktadır.
- Nasiruddin Tusi
(1201?1274), filozof, matematikci, astronom ve ilahiyatcı; trigonometrinin kurucularından biri olarak kabul edilir.
- Gıyaseddin Cem?id
(1380?1429), (Ozbekistan)
- Ulu? Bey
(1393 - 1449) Timur ?mparatorlu?u'nun 4. hukumdarı. Matematikci ve astronom.
- Ali Ku?cu
(1403 - 1474) Turk astronom, matematikci ve dilbilimci
Gok bilimin geli?mesinde devlet adamlarının yapmı? oldu?u ki?isel giri?imler de onemli bir yer tutmaktadır.
Selcuklu Hanedanı
doneminde ya?amı? olan Kır?ehir emiri
Caca Bey
burada kendi adıyla kurmu? oldu?u medresede gok bilimin geli?mesine imkan sa?layacak ortamı olu?turmu?tur.
- Kopernik
Gune? merkezli gune? sistemi modelini fikir olarak ortaya attı.
- Kopernik'in fikri
Galileo
ve
Kepler
tarafından savunuldu, geli?tirildi ve duzeltildi.
- Kepler Gune?’in cevresindeki gezegenlerin hareketini belirleyen bir yasalar sistemi oldu?unu du?unen ilk ki?i oldu.
- Cekimi hareket yasalarıyla tanımlayan
Newton
oldu. Boylece gezegenlerin hareketine makul bir acıklama getiren ilk ki?i de o oldu. Aynı zamanda yansıtıcı teleskobu icat etti.
Teorik gok bilimciler, analitik modeller ve hesaplamalı sayısal simulasyonlar; her birinin kendine ozgu avantajları vardır. Bir surecin analitik modelleri, neler olup bitti?ine dair daha geni? bir fikir vermek icin genellikle daha iyidir. Sayısal modeller, fenomenlerin varlı?ını ve aksi halde gozlemlenmeyen etkileri ortaya koyar.
Astronomi teorisyenleri teorik modeller yaratmaya calı?ırlar ve sonuclardan bu modellerin gozlemsel sonuclarını tahmin ederler. Bir model tarafından ongorulen bir fenomenin gozlemlenmesi, gok bilimcilerin, fenomeni en iyi tanımlayabilen model olarak ce?itli alternatif veya celi?kili modeller arasında secim yapmalarını sa?lar.
Teorisyenler ayrıca yeni verileri hesaba katmak icin modeller olu?turmaya veya de?i?tirmeye calı?ırlar. Veriler ve model sonucları arasında bir tutarsızlık olması durumunda, genel e?ilim, verilere uyan sonuclar uretmesi icin modelde minimum de?i?iklikler yapmaya calı?maktır. Bazı durumlarda, zaman icinde buyuk miktarda tutarsız veri bir modelin tamamen terk edilmesine yol acabilir.
Kartal Bulutsusu
'ndan bir goruntu,
Yaradılı?ın Sutunları
(
Hubble Uzay Teleskobu
).
Apollo Teleskobu
Gunumuzde astronomi, gozlem icin bircok ayrı dalga boyunda ı?ı?ı kullanır. Tayfta soldan sa?a do?ru sırasıyla; gamma (γ) ı?ınları, x ı?ınları, morotesi ı?ınlar, gorulebilir ı?ık, mikro dalgalar, radyo dalgaları bulunur.
Astronomi 19. ve ozellikle 20. yuzyılda ba? dondurucu bir hızla ilerlemi?tir. Yakın zamanlardaki ke?if ve geli?melerle ilgili olarak ?unlar soylenebilir:
- Teleskopların geli?tirilmi? olmasının yanı sıra, di?er bilim dallarındaki ilerlemelerin de gok bilimine yardımcı olmaları sayesinde, evrenin gizleri bir bir acı?a cıkmaktadır.
- Astronomideki en onemli geli?melerden biri, tayf olcumu de denilen spektroskopinin (maddelerin ı?ıkla olan etkile?imlerini anlamaya calı?ma, maddelerin so?urdu?u ve yaydı?ı ı?ı?ı, yani elektromanyetik dalgaları saptayarak maddenin yapısı hakkında sonuclara varma tekni?i) yani yıldız ı?ı?ının elektromanyetik spektral analizine ba?lanmı? olmasıdır.
- Di?er yıldızların ı?ıklarının analizi, bu yıldızların ı?ı?ının temelde
Gune?
’in ı?ı?ından farksız oldu?unu, fakat yıldızlar arasında sıcaklık, kutle ve boyut bakımından son derece buyuk farklılıklar bulundu?unu gostermi?tir.
Evrenin geni?lemesi, galaksiler giderek birbirinden uzakla?maktadır.
- 20. yuzyılın ba?ında di?er
galaksilerden
ayrı bir birim olarak galaksimizin varlı?ı kanıtlanabilmi?tir.
- Ardından
Hubble yasası
ile evrenin bir geni?leme icinde oldu?u saptanmı?tır; galaksiler giderek birbirinden uzakla?maktadır.
- Kozmolojik
termik
ı?ıma (fosil ı?ıması) ve kimyasal elementler ve
izotoplarının
maddeden ayrılmasını acıklayan farklı nukleosentez teorileriyle buyuk olcude astronomi ve fizi?e dayalı olan
Buyuk Patlama
kuramı yoluyla
kozmoloji
ozellikle 20. yuzyılda buyuk geli?meler gostermi?tir.
- 20. yuzyılın bu alandaki son geli?meleri olarak,
radyoteleskopların
,
radyoastronominin
, modern bildiri?im araclarının ortaya cıkması sayılabilir. Bunlar sayesinde,
elektromanyetik dalgalarla
uzayı a?an parcacıkların tayfsal incelemesi yapılabilmi? ve boylece uzak gok cisimleri uzerinde yeni deney turleri olanaklı hale gelmi?tir.
Antikca?daki ba?langıc doneminde gok bilimi yalnızca
astrometriden
, yani yıldız ve gezegenlerin gokyuzundeki konumlarının olcumunden ibaretti. Daha sonra Kepler ve Newton’un calı?maları gok cisimlerinin
kutlecekimi
etkisi altındaki hareketlerinin matematik yoluyla ongorulmesini sa?layan gok mekani?ini do?urdu. Bu iki alandaki (
astrometri
ve
gok mekani?i
) calı?maların co?u, onceleri, elle yapılan i?lemlerden olu?uyordu. Gunumuzde ise bu calı?malar bilgisayarlar ve foto?raf aygıtları ile yapılabilmektedir ki; bu da gok cisimlerinin konum ve hareketlerinin cok buyuk bir hızla saptanabilmesini sa?lamaktadır. Bu yuzden modern astronomi daha ziyade gok cisimlerinin fiziksel do?asını gozlemlemeye ve anlamaya yonelmi?tir.
20. yuzyıldan itibaren profesyonel gok bilimi iki alana ayrılma e?ilimi gostermi?tir:
gozlemsel astronomi
ve
teorik astrofizik
. Gok bilimcilerin co?unun her iki alanda da calı?ıyor olmasıyla birlikte, profesyonel astronomlar giderek bu iki alandan birinde uzmanla?ma e?ilimi gostermektedirler. Gozlem gok bilimi esas olarak verilerin elde edilmesiyle ilgilenir. Teorik astrofizik ise esas olarak gozlemlenen fenomenleri anlamaya ve ongorulerde bulunmaya calı?ır.
Teorik astrofizik
gozlem astronomisine bir tamamlayıcı etken olarak astronomik olu?umları acıklamaya calı?ır da denilebilir.
Gok biliminin bir dalı olan
astrofizik
, yıldızların gozlemiyle sınıflandırılan fiziksel fenomenleri tanımlar, belirler. Gunumuzde gok bilimcilerin hepsi de belirli bir astrofizik bilgisine sahiptirler ve gozlemleri de hemen hemen her zaman, yine astrofizik ba?lamında incelenir. Bununla birlikte, kendilerini yalnızca astrofizi?i incelemeye vermi? ara?tırmacılar da yok de?ildir. Astrofizikcilerin calı?ması astronomik gozlem verilerini analiz etmek ve onları fiziksel olgulara indirgemektir.
Astrofizi?in bir dalı olan kozmoloji, evreni fiziksel bir sistem olarak inceler; yani
evrenin do?u?u ve buyumesi
,
evrimi
, gokcisimlerinin
fiziksel
ve
kimyasal
ozellikleri ve konumlarının hesaplanması ile ili?kilidir.
Astronomi gozlemleri
salt astronomi ile ili?kili de?ildir; aynı zamanda
genel gorelilik kuramı
gibi fizikte cok onemli yeri olan kuramların sınanması icin de gozlemsel veri sa?lar.
Kullanılan inceleme yontemi, amac ve konuya gore birbiriyle ic ice olan, genel gok bilimi,
astrofizik
ve uzay bilimleri gibi bircok dala ayrılır. Gok biliminde inceleme alanları aynı zamanda ?u iki kategoride ele alınır:
- Konuya gore astronomi. Genellikle uzayın bolgelerine gore (orne?in galaktik gok bilimi) ve ilgili meselenin tiplerine gore dallara ayrılır (yıldızların olu?umu, kozmoloji).
- Gozlem tarzına gore astronomi. Saptanan partikullerin tipine (ı?ık, notrino) veya dalga geni?li?ine (radyo dalgaları, gozle gorunen ı?ık, kızılotesi ı?ınlar) gore dallara ayrılır.
Arkeoastronomi:
?nsanların gecmi?te gokyuzu ile ilgili olayları nasıl inceleyip yorumladıklarını ara?tıran alt alandır.
Arkeoastronomi
;
arkeoloji
,
antropoloji
,
etnografya
bilimleri ile ortak calı?ır.
Astromatematik:
Gok
cisimlerinin yorungeleri ile ilgili hesaplamaları yapar. Ayrıca gozlemlerden elde edilen sayısal verilerin yorumlanması da bu alt alanın konusudur. Gok mekani?i olarak da adlandırılır.
Astrofizik
:
Gok fizi?i olarak da adlandırılan bu alt alan, gok cisimlerinden yayılan elektromanyetik dalgalardan elde edilen verileri yorumlar. Ayrıca gok cisimleri ve
yıldızlar
arası ortamdaki Madde-ı?ınım etkile?imi de bu alt alanın konusudur.
Astrokimya:
Gok cisimlerinin ve yıldızlar arası ortamın kimyasal yapısını inceleyen alt alandır.
Astrobiyoloji:
Evrendeki olası ya?am formlarının olu?um ve geli?imlerini inceleyen alt alandır.
Astrojeoloji:
Gezegenlerin,
do?al uyduların
,
gok ta?ı
vb. gok cisimlerinin yapılarını ve olu?umlarını inceleyen alt alandır.
Mz 3
, genellikle Karınca gezegenimsi bulutsu olarak anılır. Olmekte olan merkez yıldızdan gaz cıkarmak, sıradan patlamaların kaotik modellerinden farklı olarak simetrik modeller gosterir.
Yıldızların incelenmesi ve
yıldız evrimi
, Evreni anlamamız icin esastır. Yıldızların astrofizi?i, gozlem ve teorik anlayı?la ve ic mekanın bilgisayar simulasyonlarından belirlenmi?tir;
[2]
Yıldız olu?umu
,
dev molekuler bulutlar
olarak bilinen yo?un toz ve gaz bolgelerinde meydana gelir. Kararsız hale getirildi?inde, bulut parcaları yercekiminin etkisi altında cokerek bir
protostar
olu?turabilir. Yeterince yo?un ve sıcak bir cekirdek bolge
nukleer fuzyon
'u tetikleyecek ve boylece bir
anakol yıldızı
yaratacaktır.
[3]
Hidrojen
ve
helyum
'dan daha a?ır olan hemen hemen tum elementler yıldızların cekirdeklerinde
yaratıldı
.
[2]
Ortaya cıkan yıldızın ozellikleri oncelikle ba?langıc kutlesine ba?lıdır. Yıldız ne kadar buyuk olursa, parlaklı?ı o kadar buyuk olur ve hidrojen yakıtını cekirde?indeki helyuma o kadar hızlı eritir. Zamanla, bu hidrojen yakıtı tamamen helyuma donu?turulur ve yıldız
evrimi
ba?lar. Helyum fuzyonu daha yuksek bir cekirdek sıcaklı?ı gerektirir. Yeterince yuksek cekirdek sıcaklı?ına sahip bir yıldız, cekirdek yo?unlu?unu arttırırken dı? katmanlarını dı?arı do?ru itecektir. Geni?leyen dı? katmanların olu?turdu?u
kırmızı dev
, cekirdekteki helyum yakıtı sırayla tuketilmeden once kısa bir omre sahiptir. Cok buyuk yıldızlar, giderek daha a?ır elementleri kayna?tırdıkları icin bir dizi evrimsel a?amalardan da gecebilirler.
[4]
Yıldızın nihai kaderi, kutlesine ba?lıdır, Gune?'in yakla?ık sekiz katından daha buyuk kutleli yıldızlar cekirdek
supernova
’ya coker;
[5]
daha kucuk yıldızlar ise dı? katmanlarını havaya ucurur ve hareketsiz cekirde?i
beyaz cuce
?eklinde geride bırakır. Dı? katmanların fırlatılması bir
gezegenimsi bulutsu
olu?turur.
[6]
Bir supernova kalıntısı yo?un bir
notron yıldızı
veya yıldız kutlesi Gune?'inkinin en az uc katıysa bir
karadelik
'tir.
[7]
Yakın yorungede donen ikili yıldızlar, potansiyel olarak bir supernovaya neden olabilecek bir beyaz cuce yolda?ına kutle aktarımı gibi daha karma?ık evrimsel yollar izleyebilir.
[8]
Gezegenimsi bulutsular ve supernovalar, yıldızda fuzyon yoluyla uretilen "
metaller
"i yıldızlararası ortama da?ıtır; onlar olmadan, tum yeni yıldızlar (ve onların gezegen sistemleri) yalnızca hidrojen ve helyumdan olu?acaktı.
[9]
- ^
Astronomiye
"felekiyyat"
veya
"ilm-i hey'et"
de denirdi.
[1]
(18 Eylul 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde
ar?ivlendi)
- ^
"KA¼rt Bilim AdamA± El Dinaveri Kimdir ? HayatA± Eserleri ≫ KA¼rtler.com"
. Eri?im tarihi:
6 Oca
2023
.
[
olu/kırık ba?lantı
]
- ^
a
b
Harpaz, 1994, pp. 7?18
- ^
Kaynak hatası:
Gecersiz
<ref>
etiketi;
Smith2004
isimli refler icin metin sa?lanmadı (Bkz:
Kaynak gosterme
)
- ^
Harpaz, 1994
- ^
Harpaz, 1994, pp. 173?78
- ^
Harpaz, 1994, pp. 111?18
- ^
Audouze, Jean; Israel, Guy, (Ed.) (1994).
The Cambridge Atlas of Astronomy
(3. bas.). Cambridge University Press.
ISBN
978-0-521-43438-6
.
- ^
Harpaz, 1994, pp. 189?210
- ^
Harpaz, 1994, pp. 245?56