Казах тыла

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Казах тыла
Qazaq tili , ?аза? т?л?
Кэпсэтэллэр : Казахстан , Кытай , Монголия , Афганистан , Тадьикистан , Т?ркийэ , Т?ркменистан , Украина , Узбекистан , Россия , Иран  
Регион: Орто Азия
Бары кэпсэтээччилэр: 12 млн 
Ranking : 66
Тыл ууhа : Алтай
  Т??р
   Кыпчак
    Кыпчак-Ногай
     Казах тыла  
Суруга : Кирилл , Латин , Араб  
Ил суолталаах
Ил статустаах: Flag of Казахстан  Kazakhstan
Салайыллар: no official regulation
Тыл кодтара
ISO 639-1 : kk
ISO 639-2 : kaz
ISO 639-3 : kaz

Казах тыла ( ?аза? т?л? ) диэн т??р тылларыттан биирдэстэрэ, олортон ногай уонна каракалпак тылларыгар чугас. Кыргыз, татар, башкурт, со?уруу алтай тылларын кытта кыпчак б?л???р киирэр.

Географията [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

"Казах казахтыын казахтыы кэпсэтиэхтээх". Алматы санаторийыгар баар бэлиэ сурук.

Казах тыла Казахста??а ил тыла, онно 10 млн. казах тыллаах баар. Икки м?л?й??нтэн тахса Кытайга , 560.000 Россия?а , 200.000 Монголия?а . Ону таhынан казах тыллаахтар Орто Азия?а (бастатан туран Узбекиста??а ), Афганиста??а , Ира??а , Т?ркийэ?э уо.д.а. дойдуларга бааллар.

Алпаабыт [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

ССРС ??рэ?ириитин са?аланыар диэри, Казахста??а араб суругун тутталлар. ССРС састаабыгар сылдьан, т??р тыллара бары латиница?а к???н барбыттара, онтон икки?ин кириллица?а к?сп?ттэрэ. ССРС ы?ыллыытын кэнниттэн ыаллыы государстволар ( Узбекистан , Туркменистан ) 1993 сыллаахха латинскай сурукка к???н барбыттара. Казахста??а правительство 2017 сылга эрэ бы?аарыыны ылынна. Кини этэринэн, с?ннь?нэн элбэх апострофтаах варианы о?орбуттар. Ол кэнниттэн вариант буукубаларынан табыга?а суох буукубаларынан эргийбиттэр. Вариант хаппыт, клавиатураны о?орууга компаниялар итинник раскладканы о?орорго аккаастаммыттара эбээт. ???с вариант 2021 сыллаахха ылыллыбыта. Казахстан латиница?а 2025 сылга к???р.

Кириллическай алфавит [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

А а Б б В в Г г ? ? Д д Е е Ё ё
Ж ж З з И и Й й К к ? ? Л л М м
Н н ? ? О о ? ? П п Р р С с Т т
У у ? ? ? ? Ф ф Х х ? ? Ц ц Ч ч
Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы ? ? Ь ь Э э Ю ю Я я

Латиничнай алфавит [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Бастакы вариант [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

A a A’ a’ B b D d E e D d F f G g
G’ g’ H h I i I’ i’ J j K k L l M m
N n N’ n’ O o O’ o’ P p Q q R r S s
S’ s’ C’ c’ T t U u U’ u’ V v Y y Y’ y’
Z z

Иккис вариант [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

A a A a B b D d E e F f G g ? ?
H h I i I ı J j K k L l M m N n
? ? O o O o P p Q q R r S s T t
U u U u V v Y y Y y Z z Sh sh Ch ch

???с вариант [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

A a A a B b C c D d E e F f G g
? ? H h I i I ı Y y J j K k Q q
L l M m N n Ŋ ŋ O o O o P p R r
S s ? ? T t U u U u V v W w Z z

Суруга-бичигэ [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Билигин Казахста??а уонна Монголия?а кирилл алпабыытынан тутталлар, онтон Кытайга олорор казахтар араб бичигинэн тутталлар. Президент Нурсултан Назарбаев укаа?ынан 2025 сыллаахха дылы Казахстан казах тылын суруга латин алпабыытыгар к????хтээх.

Казах тылын араас бичигинэн суруллубут Ки?и быраабын бирдэ?иллибит декларацията бастакы ыстатыйаттан бы?а тардыы:

Кирилл алпабыыта Са?а латин алпабыыта Араб алпабыыта Латиница ?азА?парат Сахалыы тылбаас
Барлы? адамдар тумасынан азат ж?не ?ад?р-?асиет? мен ???ы?тары те? болып д?ниеге келед?. Адамдар?а а?ыл-парасат, ар-ождан бер?лген, сонды?тан олар б?р-б?р?мен туысты?, бауырмалды? ?арым-?атынас жасаулары ти?с. Barlyq adamdar tymasynan azat jane qadir-qasıeti men quqyqtary te? bolyp dunıege keledi. Adamdar?a aqyl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondyqtan olar bir-birimen tyystyq, bayyrmaldyq qarym-qatynas jasaylary tıis. ?????? ??????? ????????? ???? ???? ?????-??????? ??? ????????? ??? ????? ??????? ??????. ????????? ????-???????? ??-????? ????????? ????????? ???? ????-??????? ???????? ??????????? ?????-??????? ????????? ?????. Barlıq adamdar twmasınan azat jane qadir-qasieti men quqıqtarı ten bolıp duniege keledi. Adamdar?a aqıl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondıqtan olar bir-birimen twıstıq, bawırmaldıq qarım-qatınas jasawları tiis. Дьон барыта бэйэ суолтатыгар уонна быраабыгар тэ? буолан т?р??ллэр. Кинилэр бары ?рк?н ?йд??х, суобастаах буолан т?р??ллэр, уонна бэйэ бэйэлэригэр тылга кииринигэс бы?ыылара до?ордо?уу тыыннаах буолуохтаах.

Казах литературнай тыла уонна уратылара [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Аныгы казах тыла диалектарга арахсыбат, ол эрэн ?с (говор) баара биллэр: хотугулуу-или??и, со?уруу??у уонна ар?аа??ы, ол с?р?ннээн казах ?с жузтара (уустара) тар?анан олорор сирдэригэр с?п т?бэ?эр. Атын дойдуларга ?р кэм?э ойуччу олорбут буолан, Кытай (со5уруу??у уонна хотугулуу-или??и говордар) уонна Монгуол (хотугулуу-или??и говор) казахтарын са?арар тылларын лексикалара кыра уратылардаах. Ол эрэн ол уратылар кэпсэтэр дьо??о улахан мэ?эйи ??скэппэттэр, бэйэ-бэйэлэрин судургутук ?йд???лл?р. Ол биир ?кс?н казах а?атын уустара, хонууга олорор буоланнар, атын омуктардаа?ар бэйэ-бэйэлэрин кытта сылдьыы?ыылара элбэ?иттэн буолар.

Казах судаарыстыбынна?а сайдыбыт кэрчик кэмнэриттэн тутулуктанан араас кэм?э казах литературнай тыла хотугулуу-или??и уонна ар?аа??ы говордорга оло?урара. Били??и казах литературнай тыла дойду урукку киинин Алматы куорат говоругар оло?урар. Сорох чинчийээччилэр барааба (Сибиир) татаардарын, харахалпаах уонна ногай тылларын казах тылын диалектарынан ааттыыллар.

Казах литературнай тыла Абаай Кунанбаай уонна Ибрай Алтынсарин ыыппыт ?лэлэрин т?м?гэр XIX ?йэ иккис а?аарыгар оло?урбута. Ол са?ана арааб алпабыыта киэ?ник туттуллара. ССРС бары омуктарын суруга-бичигэ (славяннартан ураты) 1929 сыллаахха латыын алпабыытыгар к?сп?тэ уонна нэ?илиэнньэни ??рэхтээ?ин к??скэ ыытыллыбыта. Ити кэм?э казах литературата му?утуу сайдыбыта, ?г?с элбэх са?а суруйааччы, айымньы тахсыбыта. 1937 сыллаахха Казахстан суруйааччыларын Сойуу?а тэриллибитэ. Ол кэннэ 1940 сыллаахха казах тылын суруга-бичигэ кириллица?а к?сп?тэ .

Фонологията [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

≪В, ё, ф, ц, щ, ч, ъ, ь, э≫ буукубалар киирии тылларга эрэ туттуллаллар.

Фонетика ?тт?гэр казах тыла атын т??р тылларыттан кыра уратылаах.

Фонетика уратыыта
Казах тыла Кыргыыс тыла Туурак тыла Азербайдьаан тыла Татаар тыла Узбек тыла Саха тыла
≪Ч(C/Ch)≫ → ≪Ш≫ а ш ты а ч ты a c a c а ч ты o ch ti а с та
≪Ш(?/Sh)≫ → ≪С≫ ба с ба ш ba ? ba ? ба ш bo sh ба с
Дж(C)/?/≪Й(Y)≫ → ≪Ж≫ ж о? ж ок* y ok y ox ю к y o?q* су ох

Б?тэй дор?ооннор [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Казах тылын б?тэй дор?оонноро
Уос Тиис уонна тиис уйата Постальвеолярнай Палатальнай Велярнай Увулярнай Глоттальнай
Мунну / m / / n / / ŋ /
Эстии / p / / b / / t / / d / / k / / g / [ q ]
Аффрикаттар ( ts ) / ? / ( t? ) Халыып:Нет АИ [ ? ] Халыып:Нет АИ
Фрикативнай ( f ) ( v ) / s / / z / / ? / [ ? ] Халыып:Нет АИ ( x ) [ ? ] Халыып:Нет АИ ( h )
Флаптар / ? / Халыып:Нет АИ
Аппроксиманттар / l / / j / / w /

Аhа?ас дор?ооннор [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

кытаанах сымна?ас
/ ? / / æ /, / e /
/ o / / ? /
/ ? / / ? /
/ ? / / ? /

Морфологията уонна синтаксиhа [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Солбуйар ааттар [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Казах тылыгар а?ыс сирэй солбуйар аат баар:

Сирэй солбуйар ааттар
Биир ахсаан Элбэх ахсаан
Казахтыы Сахалыы Казахтыы Сахалыы
Мен Мин Б?з Биhиги
Сен Эн Сендер Эhиги
С?з Эн С?здер Эhиги
Ол Кини Олар Олор/Кинилэр

Т???ктэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Казах тылыгар 7 т???к баар.

Т???к Ыйытыы сы?ыарыы
Т?р??т т???к (Атау септ?к) ким? (к?м?) туох? (не?) ?
Араарыы т???к (?л?к септ?к) кими? (к?мн???) тугу? (нен???) -ны?, -н??, -ды?, -д??, -ты?, -т??
Сы?ыарыы т???к (Барыс септ?к) кимиэхэ? (к?мге?) туохха? (неге?) ханна? (?айда?) -?а, -ге, -?а, -ке, -на, -не, -а, -е
Туохтуу т???к (Табыс септ?к) кими? (к?мд??) тугу? (нен??) -ны, -н?, -ды, -д?, -ты, -т?, -н
Локатив (Жатыс септ?к) кимиэхэ? (к?мде?) туохха? (неде?) ханна? (?айда?) -да, -де, -та, -те, -нда, -нде
Та?аарыы т???к (Шы?ыс септ?к) кимтэн? (к?мнен?) туохтан? (неден?) хантан?(?айдан?) -дан, -ден, -тан, -тен, -нан, -нен
Туттуу т???к (К?мектес септ?к) кимниин? (к?ммен?) туохтуун? (немен?) -мен, -бен, -пен,
  • Атау септ?к , с?р?н т???к Мынау не? ? Мынау к?тап. ≪Бу тугуй? ? Бу кинигэ.≫ Бала ойнап жатыр. ≪О?о оонньуур.≫
  • ?л?к септ?к указывает на принадлежность одного предмета другому: Азамат ты? досы ≪Азамат до?оро≫, б?лме н?? терезес? ≪хос т?нн?гэ≫, д?? ес?г? ≪дьиэ аана≫
  • Барыс септ?к или дательно-направительный падеж. Орман барамыз . ≪Тыа?а барыахпыт≫ Досым а д?птер берем?н . ≪До?орбор тэтэрээт биэриэ?им.≫
  • Табыс септ?к падеж прямого дополнения. Мына ж?г?т т? к?рд?? бе? ≪Бу уолу к?рб?т?? дуо?≫ М??ал?м д? к?т?п т?рмыз. ≪Учууталы к??тэбит≫
  • Жатыс септ?к местный или локативный падеж, указывающий на местонахождение предмета либо лица: А?ша к?м де ? ? Мен де . ≪Харчы кимиэхэ? ? Миэхэ≫. Мен Алматы да болдым. ≪Мин Алматыга баар этим≫ де ешк?м жо?. ≪Дьиэ?э ким да суох≫
  • Шы?ыс септ?к указывает на исходный пункт движения. Мектеп тен шы?ты?. ≪Оскуолаттан та?ыстыбыт.≫ Орал дан ?ашан ?айтасы?? ≪Оралтан ха?ан т?нн???н?≫
  • К?мектес септ?к указывает на совместность действия либо на орудие, которым выполняется действие: Ол досы мен асхана?а барды. ≪Кини до?орунаан остолуобайга бардылар.≫ Нанды пыша? пен кесу керек. ≪Килиэби бы?а?ынан бы?ыахха наада.≫

Ахсаан аат [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
н?л бiр ек? т?рт бес алты жет? сег?з то?ыз он
11 20 30 40 50 60 70 80 90 100 1000 10000 1000000
он б?р жиырма отыз ?ыры? елу алпыс жетп?с сексен то?сан ж?з мы? он мы? миллион

Этиилэр холобурдара [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Казах тыла Саха тыла
?айырлы та? ?т?? сарсыарданан
?айырлы т?н ?т?? к?н?нэн
?айырлы кеш ?т?? киэ?энэн
С?леметс?з бе? Э?эрдэ / Дорообо
С?лем Дорообо
И? ээх
Жо? суох
?алы?ыз ?алай? Хайдаххытый?
б?р? ойда?ыдай барыта ?ч?гэй
жа?сы ?ч?гэй
жаман ку?а?ан
керемет бэрт
к?п рахмет улахан махтал
Аман бол чэгиэн буол
Сау болы?ыз! К?рс??ххэ диэри
?ош келд???з(дер) Н?р??н н?рг?й
Ерте?ге дей?н! Сарсы??а диэри
Танысып ?ойы?ыз, б?л мен?? досым Арман Билсэн кэби?и?, бу мин до?орум Арман
Б?лар мен?? балаларым бу мин о?олорум
Мен с?зд? б?р жерде к?рген сия?тымын Мин эйиигин ханна эрэ к?рб?т?м
Сен?? аты? к?м? Ааты? кимий?
Мен?? атым ? Жан. Тег?м ? Бейсембин Мин аатым Жан, фамилиям Бейсембин
Мынау мен?? досым. Оны? аты ?айрат Бу мин до?орум. Кини аата Кайрат
Сен?? ?лты? к?м? Эн омугу? кимий?
Оны? ?лты ?аза? па? Кини омуга казах дуо?
Мен ?аза?пын Мин казахпын
Сен неше (?анша) жастасы?? Эн хас саастааххын?
Мен?? жасым отыз бесте Мин саа?ым отут биэс
?аз?р са?ат ?анша? Билигин хас чаа?ый?
?аз?р т?нг? са?ат он ек? Билигин т??н уон икки чаас
К?руге бола ма? Киириэххэ с?п дуо?
Жо?, болмайды Суох, сатаммат
Мен? к?те т?ры?ызшы! Миигин к??тэн туру?!
Ма?ан к?мектес???зш? Миэхэ к?м?л????
Жолы?ыз болсын! Дьоллоох айаны
Кеш?р???з Ал?ас
Барлы?тарына ра?мет! Барыгытыгар махтал
О?асы жо?/Т?леу?? болсын Ба?аалыста
Д?ретхана ?айда екен? Туалет ханан баарый?
К?рмегел? ?анша болды? К?рс?бэтэх ыраата
?ай жерд?к?с?з? Хантан т?р?ттээххин?
К?н???з жа?сы ?тс?н! ?ч?гэй к?н? ба?арабын
Ас д?мд? болсын! Минньигэстик а?аа (Ас минньигэс буоллун)
Б?л ?анша т?рады? Бу хастаа?ый?
?ашан келд???з? Ха?ан кэлли??
С?з орысша с?йлейс?з бе? Эн нууччалыы са?ара?ын дуо?
?алы?ыз ?алай? Дьыала? хайда?ый?
Мен сен? с?йем?н Мин эйиигин таптыыбын
Мен сен? са?ындым Мин эйиигин а?ынным
??тты?таймын Э?эрдэлиибин
Рахмет, с?зд? де Махтал, эйиигин эмиэ
Жа?а жылы?ызбен Са?а дьылынан
Бар арманы?ыз орындалсын Ба?а санаалары? барыта туоллуннар
Е? жа?ын кинотеатр ?ай жерде? Чугас кинотеатр ханна баарый?
Ерте? ауа райы ?андай болады? Сарсын хайдах халлаан буолар?
Мен?? м?ражай?а бар?ым келед? Мин музейга барыахпын ба?арабын
Мен сахаша/якутша б?лмейм?н Мин сахалыы билбэппин






























?с хо?ооннор [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

  • ?м?р бар жерде, ?м?т бар - Олох баар сиригэр - эрэл баар.
  • Аз с?з - алтын. - ?г?с тыл сымсах, а?ыйах тыл минньигэс ("А?ыйах тыл - к?м?с")
  • Жел т?рмаса, ш?пт?н басы ?имылдамайды - Тыала суохха мас хамсаабат
  • Ашты?та жеген нан ??й?а татыр - Балык суо?ар ба?а да балык.
  • Ашты? не жег?збейд? - Аччыктаатахха ас эрэ амтаннаах.
  • Ек? ?оянды б?р о?пен атып алу - Икки куоба?ы биир буулдьанан.
  • Жет? рет ?лшеп, б?р рет кес - Сэттэтэ кэмнээ, биирдэ быс.
  • Айтыл?ан с?з атыл?ан о?пен те? - Са?арыа? иннинэ санаан к?р (Этиллибит тыл ытыллыбыт оххо тэ?нээх)
  • Жаманат жатпайды - Ку?а?ан сурах т?ргэнник тар?анар
  • Байыбына бармай, бал ашпа - Байа иликкинэ м??кк?н а?ыма
  • ?рекет болмай, берекет болмас - Кы?амньыта суохха, дэлэгэй (байым) эмиэ суох.
  • Сыры? б?лмеген атты? сыртынан ж?рме - Кистэлэ?ин билбэт аккын кытта сылдьыма
  • Орта? ?г?зден о?аша б?зау арты? - Уопсай о?устаа?ар бэйэ? туспа торбостоо?у? ордук
  • Т?ймедейд? т?йедей ?ылу - Тимэхтэн тэбиэни о?орор (кыраны ?л?ннэр, омуннуур)
  • Са?ты?та ?орлы? жо? - Сэрэхтээх буолар буортута суох
  • Иг?л?кт?? ерте-кешк? жо? - ?т??н? о?орорго эртэ-хойут диэн суох
  • Е?бег?не карай - ?нбег? . - Хайдах ?лэ да оннук т?м?к
  • Адам с?йлескенше, жыл?ы к?с?нескенше. - Ки?и кэпсэтэн билсэр, сылгы - кистээн.
  • А?аш к?рк? ? жапыра?, адам к?рк? ? ш?берек. - Ма?ы сэбирдэх киэргэтэр, ки?ини - та?ас.
  • Аш бала то? баламен ойнамайды, то? бала аш болам деп ойламайды - Тот ки?и аччыгы ?йд??б?т (Аччык о?о тот о?ону кытта онньообот, тот о?о аччык буолуом дии санаабат)
  • Ек? ?ош?арды? басы б?р ?азан?а сыймас - Икки хой ба?а биир хочуолга баппат.
  • Адам аласы ?ш?нде, мал аласы сыртында - Ки?и эриэнэ и?игэр, кыыл эриэнэ та?ыгар
  • Адам ?атес?з болмас, к?л ба?асыз болмас - Ки?и сыы?ата суох буолбат, к??л ба?ата суох буолбат.
  • Е?бек ? адамны? к?рк?, адам заманны? к?рк? - ?лэ ки?ини киэргэтэр, ки?и бириэмэтин киэргэтэр
  • Адам тастай бер?к, г?лдей н?з?к. - Ки?и таастаа?ар кытаанах, чэчиктээ?эр нарын
  • ?йд?? жылы-суы?ын ?ыс т?скенде б?лерс??, к?мн?? алыс-жа?ынын ?с т?скенде б?лерс??. - Дьиэ? итиитин-тымныытын кы?ын биллэриэ, ким ыраа?ын-чуга?ын алдьархай биллэриэ
  • ?м?р ? ?лкен мектеп. Олох диэн улахан оскуола курдук.
  • Алтын алма, б?л?м ал. - К?м??? ылыма, билиини ыл
  • К?ш ? б?л?мде, б?л?м ? к?тапта. - К??с билиигэ, билии кинигэ?э
  • Б?лек б?рд?, б?л?м мы?ды жы?ады. - К??стээх биири, билиилээх му?у (ты?ыынчаны) хотор
  • Б?л?м? жо? ?л ? ж?пары жо? г?л - Билиитэ суох уол сыта суох сибэкки курдук
  • Ит жо?та шош?а ?ред?. - Ыт суо?ар чооску (сибиинньэ) ?рэр
  • Балы? жо?та ба?а да балы?. - Балык суо?ар ба?а да балык
  • Кедей менен бай жолдас болмас, ?ас?ыр менен ?ой жолдас болмас. Дьада?ыны кытта баай аргыс буолбат, б?р?л??н хой аргыс буолбат.
  • Б?реу тойып сек?ред?, Б?реу то?ып сек?ред?. - Биир тотон эккириир, биир то?он эккириир.
  • Ашаршылы?ты к?п к?рген ?з? тоймай “м?” демес. - Аччыгы элбэ?и к?рб?т бэйэтэ тото илигинэ "мэ" диэбэт.
  • Батыр?а тая? та ? жара?. Боотурга тайах да сэп.
  • К?шт?де т???р? жо?. - К??стэххэ та?ара да наадата суох
  • Жаман жолдастан жа?сы д?шпан арты?. - Ку?а?ан до?ордоо?ор ?ч?гэй ?ст??х ордук.
  • Досы жо? адам ? Т?зы жо? та?ам. - До?оро суох ки?и - туу?а суох ас.