Libyen
(?liːby??n, ?liːbi??n, up
Araabsch
: ?????w= L?biy?, amtlich
Sozialistische Libysch-Araab’sche Volks-
Dschamahirija
,
oder, en beten korter, man ok amtlich,
Libysch-Araab’sche Dschamahirija
), is en Land in den Noorden vun
Afrika
. Libyen liggt an de
Middellannsche See
un grenzt an
Agypten
un an den
Sudan
, an’n
Niger
un
Tschad
, un an de
Maghreb
-Lanner
Tunesien
un
Algerien
.
De Noordwesten vun Libyen warrt
Tripolitanien
nommt. Dor liggt an de Kust dat Siedland vun Al-Jifarah, dorachter, na dat Binnenland to de Barglanner Jabal Nafusah (bit 968 m hooch) un dorachter denn de Steenwoost Al-Hamadah al-hamrah. Na Suden to slutt sik denn de Sand- Gruus un Steenwosten vun den
Fessan
an. In de Midden vun Libyen liggt an de Kusten dat Becken vun de
Grote Syrte
, wo dat sunnerlich veel
Eerdool
un
Eerdgas
geven deit. In dat Achterland wasst de
Vulkanbargen
Al- Haruj al-aswad
(1.200 m) mit den
Charudsch
umhooch. In’n Noordosten liggt de
Cyrenaika
mit de drogen Bargen vun den
Al-Jabal al-akhdar
(878 m), de na de See to piel affallen doot. Noordlich vun de Middellannsche See sund, achter de See, ok
Italien
(
Sizilien
un
Pantelleria
),
Malta
un
Grekenland
(
Kreta
) Libyen siene Nabers. De Baai vun de Grote Syrte steiht, so meent Libyen, unner siene Hoheit. De Bargen gaht na Osten to over in de
Marmarika
-Steppe. Na Suden to kummt de Sanddunensee vun de
Libysche Woost
. An de Grenz na’n Tschad hen griept de noordlichen Twiegen vun de
Tibesti
-Bargen bit up Libyschen Grund rover. Dor hoort ok de hoochste Barg vun’t land to. Dat is de
Bette
mit 2.286 m.
Alltohopen maakt de
Sahara
bi 85 % vun dat Land ut. Bloß bi 2 % vun dat Land kann for de
Bueree
bruukt weern. Libyen is en vun de wenigen Lanner up de Eer, wo dat nich een Stroom gifft, de over dat ganze Johr hen Water hett. Dor gifft dat bloß so nommte
Wadis
, wo bloß Water in is, wenn dat bannig dull regent hett.
Na den
Sudan
,
Algerien
un de
Demokraatsche Republiek Kongo
is Libyen dat veertgrottste Land up den afrikaanschen Kontinent.
In de Landstreken an de Kust bestimmt de
Middellannsche See
dat Klima. Dor is dat in’n Winter fochtig. De Temperaturen in’n Januar liggt in’n Dorsnitt bi 12 °C, in’n Augustmaand bi 26 °C. De Nedderslag liggt hier in’n Dorsnitt in’t Johr bi 300 mm. In’t Vorjohr un in’n Harvst weiht faken de
Gibli
, wat en drogen un heten Wind is, de allerhand Stoff mit sik bringen deit. In dat Binnerste vun’t Land regeert en Wostenklima mit Temperaturen, de duchtig verscheelt: In’n Winter is dat dor unner 0 °C koolt un in’n Summer over 50 °C heet. Regen gifft dat dor meist gor nich. Ofschoonst dat Land so groot is, gifft dat an un for sik bloß twee Aarden vun Klima: De suptropisch-warme Klimazone langs de Kust un de droge un heete Wostenklimazone binnen in’t Land (dat is mit Afstand de grottste Deel).
Up de Bargen an de Kust wasst middellannsche Planten, in de Siedlanner an de Kust gifft dat Steppenplanten.
Dat gifft in Libyen de typischen Deerter, de in droge Lanner tohuse sund, as
Dunengazellen
,
Hyanen
,
Schakalen
,
Wostenspringmuse
un Wostenvoss (
Feneks
). Fudderhen leevt
Anubispavianen
,
Afrikaansche Esels
,
Hasen
un
Wildkatten
in dat Land, dorto noch verscheden Aarden vun
Griepvagels
,
Slangen
un
Skorpionen
. Twuschen
1990
un
2000
is de Woold in Libyen um 1,4 % grotter wurrn.
Volker in Libyen
De meisten Inwahners vun Libyen sund
Arabers
(90 %) un
Berbers
(4 %), dorto kaamt noch
Italieners
,
Agypters
, Swarte Afrikaners un annere Volksgruppen. Vun
1975
af an is de Masse vun Inwahners anstegen vun 2,5 Mio. up 5,7 Mio. Lude. In dat eene Johr
2005
sund noch mol 2 % hento kamen. Vun dor af an sund 30 % vun de Inwahners junger, as 15 Johre oold ween. Bi 90 % vun de Libyers wahnt in de Gemarken vun
Tripolitanien
un vun de
Cyrenaika
an de Kust. In dat Johr 2005 hefft bi 85 % vun de Libyers in Stader wahnt. Alltohopen hoolt sik knapp ene Million Gastarbeiters in dat Land up. Bloß man noch bi 5 % vun de Inwahners sund vullstannige
Nomaden
. In’n Dorsnitt sund de Inwahners vun Libyen in dat Johr 2005 74 Johre oold wurrn.
Amtssprake
is Araabsch. Engelsch un
Italieensch
weert as Spraken vun’n Hannel veel bruukt. Denn gifft dat ok noch en Reeg vun
Berberspraken
:
De
Islam
is
Staatsreligion
. Bit
1969
geev dat en Konig, de jummers to de islaamsche
Senussi
-Broderschop tohoorn do. In de lesten Johren kann een sehn, dat sik jummers mehr Lude na den orthodoxen Islam towennen doot. Dat gifft ok jummers mehr Froenslude, de den
Sleier
dregen doot. Wenn een sik vun den Islam afwennen deit, bedutt dat stantepee den Verlust vun de Staatsborgerschop vun Libyen. 97 % vun de Inwahners vun Libyen sund
Sunniten
, sunnerlich hoort se to de Richtung vun de
Malikiten
to. Dat gifft in dat ganze Land bi 74.000
Kathoolsche
, en Reeg vun
Kopten
un en paar
Ibaditen
. De meisten
christlichen
Karken sund na de
Revolutschoon
vun
1969
tomaakt wurrn.
Wat Afrika angeiht, hett Libyen en vun de hoochsten Inkamen pro Kopp up den ganzen Kontinent. De Inwahners sund sozialversekert un mutt nix betahlen for’n Dokter un ok nix for Weetfroen-, Weetkinner- un Olenrente. De Unnericht an de Scholen kost nix. Allgemeene Schoolplicht besteiht for Kinner twuschen 6 un 12 Johren. Man liekers konnt noch bi 29 % vun de Froenslude un bi 8 % vun de Mannslude nich lesen un nich schrieven.
Universitaten
gifft dat in
Tripolis
,
Bengasi
un
Sabha
.
Al in
Hieroglyphentexten
ut dat ole
Agypten
steiht wat to lesen vun den Stamm vun de Libyers in de westliche Naberschop. De
Greken
hefft dat Land up de beiden Sieten vun de
Grote Syrte
na dussen Stamm den Naam
Libyen
geven. Vun dat
7. Johrhunnert v. Chr.
af an hefft se an de Kust
Kolonien
grunnt, dormank de Stadt
Kyrene
. Dat Land um dusse Stadt umto hett
Kyrenaika
heten un is in de neegsten Johrhunnerten vun Agypten ut regeert wurrn. In de Gemarken in'n Westen vun de Kyrenaika hefft de
Phoniziers
um un bi
700 v. Chr.
de dree Stader
Sabratha
,
Oea
un
Leptis Magna
grunnt. De Landschop dor heete vun dorher
Tripolitanien
(Land vun de dree Stader). Dut Land stunn unner de Regeern vun
Karthago
. As Karthago
146 v. Chr.
in'n Dutt maakt wurrn is, keem Tripolitanien unner de Herrschop vun dat
Roomsche Riek
.
96 v. Chr.
is ok de Kyrenaika to Rom kamen. As veel later, in dat Johr
395
n. Chr. dat Roomsche Riek deelt wurrn is, is Tripolitanien Deel vun dat
Westroomsche Riek
wurrn, un de Kyrenaika is to dat
Byzantiensche Riek
(Oostrom) kamen. In de Midden vun dat
5. Jorhunnert
n. Chr. is de
germaansche
Stamm vun de
Wandalen
in Libyen infullen. Man Byzanz hett dat vun
533
af an unner sien
General
Belisar
schafft un hett dat Land toruch erovert.
Vun dat Middelooller bit an de Nutied
[
annern
|
Bornkood annern
]
Twuschen
641
un
644
hefft de Arabers dat Land innahmen. De
Berbers
, de dor leevt hefft, hefft denn den
Islam
annahmen. In dat
16. Johrhunnert
hefft denn de
Osmanen
dat Land innahmen. In dat
19. Johrhunnert
hett de
Senussi
-Broderschop versocht, de Macht in Libyen an sik to rieten. Dusse islaamsche Orden weer in de Kyrenaika tohuse. He hett ok den Wedderstand up de Been brocht, as de
Italieners
na den Italieensch-Torkschen Krieg vun
1911
/
12
dat Land innahmen hefft.
1934
hett Italien verklaart, Libyen weer nu siene
Kolonie
. Vun
1940
bit
1943
hefft italieensche Truppen, tohopen mit dat duutsche ?
Afrikakorps
“ unner
Generalfeldmarschall
Erwin Rommel
, gegen allieerte Truppen streden, de vun Agypten ut gegen Libyen vorgahn doen. Na den
Tweeten Weltkrieg
is dat Land vun de
Vereenten Natschonen
(UN) regeert wurrn.
1951
is Libyen denn unafhangig wurrn. De Baas vun den
Senussi
-Orden is dormols Konig in ene
Konstitutschonelle Monarchie
wurrn. Dat weer dormols Konig
Idris I.
.
1959
is rutfunnen wurrn, dat dat in Libyen unbannig veel
Eerdool
gifft. Dor is denn Libyen later een vun de Lanner wurrn, de sunnerlich veel Eerdool utfohrn doen. An'n
1. September
1969
hett dat
Militar
de
Monarkie
afsett un de
Republiek
utropen. De
Oberst
Muammar al-Gaddafi
weer Vorsitter vun den Revolutschonaren Kummandoraat. He harr dat up en radikaal Arabiseern vun dat Land afsehn. Ok hett he twuschen
1969
un
1974
versocht, mit en Reeg vun Lanner en panaraabsche Union up to maken. Man dor is nix vun wurrn, unner annern, vunwegen dat he de Baas ween wull.
In de tokamen Johren hett de Staat all Eerdoolsellschoppen overnahmen.
1975
hett Libyen en Afkamen afslaten mit de
Sowjetunion
over weertschoplich-technische Tosamenarbeit.
1983
hett Militar ut Libyen ingrepen in den Borgerkrieg in dat Naberland
Tschad
, man vergeevs:
franzoos'sche
Frommenlegionaren
hefft de libyschen Truppen vun dor verdreven.
Gaddafi stell sik dormols achter Terrorgruppen, de gegen
Israel
un gegen de
USA
angahn deen. Vundeswegen sund de Amerikaners nu wedder gegen Libyen vorgahn.
1986
hett de
US-Luftmacht
Bomben smeten up
Tripolis
un
Bengasi
. In den
Tweeten Golfkrieg
stell sik Libyen
1990
an de Siet vun den
Irak
.
1993
hett de
UN-Sekerheitsraat
Sanktschonen gegen Libyen up'e Been brocht, vunwegen dat Libyen twee libysche Agenten nich rutgeven harr, de bi en Anslag up en Fleger mitmaakt hebben schullen.
Gaddafi hett denn avers doch dat Roder rumreten un hett de beiden Verdachtigen an en internatschonal Gericht in de
Nedderlannen
utlevert. Dor hett dat denn
1999
eerst mol en Enn hatt mit de UN-Sanktschonen. Libyen hett denn ok togeven, dat se achter den
Lockerbie-Anslag
vun
1998
steken harrn un hett for de Verwandten un Frunnen vun de Oppers vun dussen Anslag, un ok noch for de Oppers vun en Anslag up en franzoos'schen Fleger
1989
(170 Doden) veel Geld betahlt. Dor is dat
Embargo
denn in'n September
2003
vullstannig um uploost wurrn. Ok wat de Doden vun en Anslag in
Berlin
, up de Disco
La Belle
1986
angeiht, hett Libyen versocht, de Saak goottomaken un hett allerhand Geld betahlt.
Die nee Bootschop vun Libyen in Berlin-Dahlem
Na de
Terroranslaag vun'n 11. September 2001
in de USA hett Gaddafi de Anslaag utdrucklich verordeelt un hett seggt, de USA droffen sik sulms verdeffendeern. In'n Dezember
2003
hett he verklaart, Libyen dee sik nu de Wapen begeven, de grote Massen utradeern kunnen, un
2004
hett he sik dorachterklemmt, dat allerhand Bestanddelen for
Cheemsche Wapen
tonichtmaakt worrn sund. An'n
10. Marz
2004
hett Libyen in
Wien
dat so nommte Tosatzprotokoll to den Sparrverdrag for
Atomwapen
unnertekent.
Frankriek
,
Grootbritannien
un, vun'n Mai
2006
af an, ok de
USA
hefft nu wedder Bootschafters in Libyen un rekent dat Land nich mehr unner de Staten, de achter den internatschonalen Terrorismus staht.