Черных, Семён Яковлевич

Семён Яковлевич Черных
Семён Яковлевич Черных
	Семён Черных
Шочмаш дене л?м	Семён Яковлевич Черных
Шочын	1929 ий 11 пеледыш
Шочмо вер	РСФСР , Марий автоном область , Шернур кундем , Кугэ?ер ял
Колен	2012 ий 20 шыжа (83 ий)
Колымо вер	Йошкар-Ола
Тыршымаш алан	серызе
Чап п?лек да премий	; Марий АССР-ысе шанчын сулло пашае?же (1989), Россий Федерацийын к?шыл профессионал туныктышын почётан пашае?же (1998), Марий Эл Республикысе М.Н. Янтемир л?меш Кугыжаныш премий (2000).

Семён Черных (Семён Яковлевич Черных) ( 1929 пеледыш 11 , РСФСР , Марий автоном область , Шернур кундем , Кугэ?ер ял ? 20 шыжа 2012 , Йошкар-Ола ) ? марий серызе , туныктышо , шанчызе , йылмызе , профессор (1993), филологий шанче доктор (1997), Марий АССР-ысе шанчын сулло пашае?же (1989), Россий Федерацийын к?шыл профессионал туныктышын почётан пашае?же (1998), Марий Эл Республикысе М.Н. Янтемир л?меш Кугыжаныш премийын лауреатше (2000).

Илыш корныжо [ т?рлаташ | кодым т?рлаташ ]

Семён Черных 1929 ий 11 июнышто Шернур район Кугэ?ер ялыште кресаньык ешыште шочын.

Первый шинчымашым Койсола шымияш школышто налын. Туныктышо-шамыч Семён Яковлевичым ч?чкыдынак пример шотеш конденыт, моткоч тыршен тунемше, маныныт.

1943 ийыште, шымияш школым тунем пытарен, латныл ияш Семон шке ялыштыже ик ий наре бригадирлан пашам ыштен. Но самырык рвезын вуйыштыжо ончыкыжат тунемаш к?лм? нерген шоныш п?рдын. 1944 ий шыжым Шернур педучилищыш пура. Кум ий гыч т??алтыш школ учитель специальностян дипломым налеш. Но туныктышо лияш п?ралтын огыл улмаш.

1947 ийыште Семён Яковлевич Йошкр-Олаш толеш. К?шыл шинчымашым Марий пединститутышто поген, филологий факультетыште марий йылме да литератур туныктышым ямдылыме п?лкаште тунемын. Студентше годымак шымлыме пашалан кумыла?ын. Тудын дене пырля ты жапыште икмыняр ончыкылык л?мл? е? тунемын: Г. Патрушев , А. Юзыкайн , К. Медяков, Г. Бекешев, В. Тимофеева. 1951 ийыште институтым тунем пытарыме нерген дипломым кучыктат, туштыжо серыме: ≪Присваивается квалификация ≪Учитель марийского языка и литературы, русского языка и литературы≫. Самырык е?лан Шернур район Кукнур кыдалаш школыш туныкташ каяш направленийым пуат. Но чон науко корныш ?жын.

Кодшо курым 50-ше ий т??алтыште пединститутышто руш да йот эл литератур кафедр пелен аспирантур почылтеш. Семён Яковлевич, конкурс гоч эртен, ты кафедрын аспирантше лиеш. Научный вуйлатышылан Оза? университетын профессоржым, филологий науко доктор А.Н. Вознесенскийым пе?гыдемдат. Но ик идалык гыч С.Я. Черных Москвашке, Ломоносов л?меш кугыжаныш университетыш кусна. МГУ-што шукерте огыл СССР-ысе литературым шымлыме у кафедрым почыныт. Ты кафедр пелен аспирантур пашам ышташ т??алын. Йошкар-Ола гыч куснышо аспирантынтын вуйлатышыже филологий науко доктор, профессор К. А. Зелинский лийын.

Моско аспирантурышто кок ий наре тунемме жапыште Семён Яковлевич ≪Марий литературын классикше М. Шкетанын сылнымут прозыжо≫ л?ман диссертацийым воза да тудым МГУ-со филологий ден журналистике факултет-влакын Учёный советыштышт сайын арала. Семён Яковлевич шымлыме пашаже-влак дене ч?чкыдынак конференцийлаште, симпозиумлаште выступатлен. Тудо Гогольын юбилейже л?меш эртарымеВсесоюзный научный сессийыште (1984, Полтава), финн-угровед-влакын VI Т?нямбал конгрессыштышт (1985, Сыктывкар), СССР Науко академийын Миклухо-Маклай л?меш Этнографий институтын Всесоюзный научный сессийыштыже (1986, Йошкар-Ола), XVII Всесоюзный финн-угор конференцийыште (1987, Ижевск) доклад-влакым ыштен.

Филологий науко кандидат л?мым сулен налше С.Я. Черных Н.К.Крупская л?меш Марий педагогике институтыш п?ртылеш, студент-влаклан руш да марий литератур дене лекцийым лудаш т??алеш. Историй-филологий факультетыште деканын алмаштышыжылан ышта.

1956 ийыште тудым партий обкомын ш?дымыж почеш МарНИИ-шке литератур секторым вуйлаташ кусарат, тыште кум ият пеле тыршен. Ятыр статьям возен. Вашке тудо шымлыме аланыште пе?гыдын йол ?мбак шогалын. C.Я. Черных науко йогынышто кумда шинчаончалтышан, моткоч тыршен ыштыше шанчые? лийын.

Семён Яковлевич тунамсе Совет ушемын т?рл? вузлаштыже туныктен ончен. 1958?1960-шо ийлаште Узбекистанысе Кашка-Дарьинский пединститутышто лекцийым лудын.

1963?1964-ше ийлаште Казахстаныште ондак Семипалатинский педвузышто доцент лийын, руш да вес элласе литературым туныктен.

1964?1971-ше ийлаште Сакен Сейфулин л?меш Целиноградский пединститутышто тыршен, вес элласе литературым туныктен, икмыняр ий филологий факультетын деканже лийын, руш да йот йылме кафедрым вуйлатен.

Е.Н. Мустаевын статьяж гыч: ≪Ты л?мл? учёныйын илыш-корныжо, суапле паша лектышыж нерген ойлена гын, эше ик йыжы? нерген каласаш к?леш. Тиде ? Черныхмыт еш. Калык ойла: могай вож, тугаяк кушкыл, вожшо пе?гыде ? кушкылжат виян.

? Ачам моткоч тале п?ръе?, йол ?мбалне пе?гыдын шогышо марий ыле, ? шарналтен Семён Яковлевич. Шочшо-влакшат ачажын л?мжым волтен огытыл. Семонын шольыжо Петр кумло ий шке колхозыштыжо ≪Техпомощь≫ автомашинам виктарен, э?гекыш логалше трактористлан, комбайнёрлан, технике дене пашам ыштыше моло е?ланат эре полшен шоген. Кугэ?ер могырышто Петр Яковлевич моткоч пагалыме е? лийын.

Зинаида Яковлевна Черных, ш?жарже, пединститутым тунем пытарен, эре школышто пашам ыштен, йоча-влаклан историйым туныктен.Кызыт тудо сулен налме канышыште, Йошкар-Олаште ила. Кодшо курымын 50-ше ийла мучаштыже Зинаида Яковлевна дене пырля тачысе Параньга районысо Кугу Пумарий школышто пырля пашам ыштышна. Уста туныктышо семын ойыртемалтын. Мураш, кушташ мастар ыле. Ч?чкыдынак концертыште выступатлен. Вара тудым марий телевидинийыш ?жаш т??альыч. Канде экран гоч икана веле огыл калык мурым устан йо?галтарыш.

Семён Яковлевич шкежат мураш кумылан лийын. Тачат шарнем: пайрем ?стел коклаште эре гаяк ик мурым йо?галтара ыле.

Калык ойла, ой, ойла,-

Мутшо шарла, ой, шарла-а-а.

Шуко е?ын шуко мутшым

Колышт илаш т??алат гын,

?мырнажат эртен кая-а-а.

Ой, ший й?ла, ший й?ла,

?шт? мучаш ший й?ла,

Шуматкечын, рушарня ваштареш

Йорга е?ын чон й?ла.

≪Тиде ачамын мурыжо, ? манеш ыле. ? Пеш тошто марий муро≫. Кокымшо куплетын пытартыш корныжым южгунам вес семын савыралын: ≪Йорга е?ын≫ олмеш ≪Йорга ватын≫ ышталын. Мура ыле мучаште южо шомакын гласныйжым шуйдарен, речетатив семын, семжым лыкын-лукын кадыртылын огыл. Ожно, векат, марий-влак тыге муреныт. Мурымыж годым эре гаяк пурла йолжо дене к?варым роп-роп тошкалеш ыле.

Кажне е? илыме курымыштыжо поро пашаж дене могай-гынат кышам кодышаш. Иктын надырже изирак, весын тудо ш?дырла й?ла. Тыгай е?ын л?мж? калык ушеш кужу жаплан кодеш. Лач тыгай айдеме ыле Семён Яковлевич Черных. Тудын л?мж? дене кугешна марий калык≫.

Семён Черных илыш дене 2012 ийын шыжа тылзын 20-шо кечынже чеверласен.

Сылнымут нерген пашаже-влак [ т?рлаташ | кодым т?рлаташ ]

Иосиф Шабдар: очерк жизни и творчества. Йошкар-Ола, 1958. 152 с.
Марийская литература 30-х годов // Очерки истории марийской литературы. Ч. 1 Йошкар-Ола, 1963. С. 101?182.
Поэзия Йывана Кырли // Третья научная конференция преподавателей Целиноград, пед. ин-та Казахской ССР. Целиноград, 1967. С. 37?41.
Он учился у М. Горького (О М. Шкетане) // М. Горький и марийская литература. Йошкар-Ола, 1968. С. 46?51.
Творческий путь М. Шкетана. Йошкар-Ола, 1969. 236 с.
М. Шкетанын творческий корныжо . писательын шочмыжлан 75 ий [Творческий путь М. Шкетана : 75-летию со дня рождения писателя]. Йошкар-Ола, 1973. 24 с.
Кум поэт: лит.-критич. статья-вл. [Три поэта]. Йошкар-Ола, 1973. 176 с.
Мурызын й?кш? (О творчестве М. Майна) // Майн М. Тукымын семже. Йошкар-Ола, 1973. С. 3?8.
Осып Шабдар и его традиции. Йошкар-Ола, 1975. 176 с.
Кызытсе марий прозын корныжо // Кушмо корно. Йошкар-Ола, 1977. С. 74?90.
Дорогой лиризма и эпичности (О творчестве С. Вишневского) // Восхождение. Йошкар-Ола, 1984. С. 17?35.
Шабдар Осып. 1898-1998. Йошкар-Ола, 1998. 56 с.

Йылме дене кылдалтше пашаже-влак [ т?рлаташ | кодым т?рлаташ ]

Словарь марийских личных имен [Марий е? л?м-влак мутер]. Йошкар-Ола, 1995. 628 с.
Марийская антропонимия: истоки формирования и пути развития. Йошкар-Ола, 1996. 64 с.
Удивительный мир имен древних мари и финно-угров // Ончыко. 2002. № 5. С. 146?157; № 6. С. 110-132; № 7. С. 105?122.
Происхождение и содержание терминов и главных теонимов марийской языческой религии // Ончыко. 2003. № 2. С. 122?132.

Илышыже да шанче пашаже нерген литератур [ т?рлаташ | кодым т?рлаташ ]

Писатели Марийской АССР: биобиблиогр. справочник. Йошкар- Ола, 1976. С. 297?299.
Грузов Л. Ученый, критик-литературовед, педагог // Марий коммуна. 1989. 15 июнь.
Тимофеева В. Студент еш гыч ? илыш к?кшакашке // Кугарня. 1994.21 янв.
Главный по именам // Мар. правда. 1997. 31 мая.
Чокмар Э. Кугэ?ер эргын шымлымаш э?ерже // Кугарня. 1999. 8 июнь.
Егоров В. Артанала оптымо книга коклаште // Марий Эл. 1999. Ю июнь.
Сылнымутым да историйым шымлыше С.Я.Черных // Ончыко. 1999. №5. С. 138.
Ученые Марийского государственного университета: библиогр. справ. Йошкар-Ола, 2002. С. 154?155.
Семён Яковлевич Черных: биобиблиогр. указ. / Нац. б-ка им. С.Г.Чавайна ; сост.: С.Я. Черных, Н.И.Бушкова. Йошкар-Ола, 2004. 24 с.
МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 393.