Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mestreechs
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
De
Vereinegde State van Amerika
of
Vereinegde Staote vaan Amerika
(aofgekort V.S., Ingels
United States of America
, aofgekort
U.S.A.
, in de volksmoond
Amerika
) is e federatief
rippebliek
in
Noord-Amerika
. Nao bevolking en oppervlak is 't 't daarde laand, polletiek, ikkenomisch en militair is 't de mechtegste natie op
Eerd
. Ouch cultureel en wetensjappelek heet dit land hiel vaol in te bringe. Hoofstad is
Washington D.C.
;
New York
is evels vaol groeter. Aander belaankrieke stei zien
Los Angeles
,
Miami
,
Pittsburgh
en
San Francisco
.
't Land oontlient ziene naom feitelek aon zien bestuurleke indeiling. 't Is opgedeild in 50 state, die 'ne wiedgaonde vorm vaan oonaofhenkelekheid hobbe. Zoe hobbe ze eige wette, eige senate en Hoezer vaan Aofgevaardegde en eige Oppertribunale. Washington D.C. behuurt neet tot 'ne staot meh ligk in 't zoegenaompde
District of Columbia
. Wijer hobbe de VS nog inkel gebede die boete de indeiling in staote valle.
De staote zien:
Boete de staote umvat 't land ouch
territoria
. Die territoria kinne otonoom zien of direk door de regering weure bestuurd. Anno 2024 geit 't allein um diverse eilen; in 't verleie woorte diverse gebede die noe 'nen eige staot vorme es territorium bestuurd. Zoe waore Alaska en Hawaii tot 1959 nog territoria. Territoria hobbe gein stum in 't parlemint of bij de presidentsverkezinge.
Allewel d'r vaol regio's in de VS 'n dun bevolking hobbe, gief 't 'nen hielen houp groet stei in 't land. Dit zien de viefentwinteg groetste stei in de VS, gebaseerd op 't inwoenertal vaan
1 juli
2020
. Nota bene: Zelfs de klein stei op dees lies weure vaanoet Europees perspectief es groet gezien. Zoe is zelfs
Portland
(oonderaon de lies, es 25e stad) nog altied groeter es stei wie
Rotterdam
,
D'n Haog
,
Dusseldorp
,
Esse
,
Luik
,
Charleroi
en
Antwerpe
.
De VS hobbe gein officieel taol, allewel tot bekans ederein 't Ingels behiers. 't Ingels vaan de VS versjelt dudelek vaan 't Ingels in
Groet-Brittannie
; de versjelle zien evels kleiner es die tosse 't
Mestreechs
en 't
Zittesj
. 't Is de mojertaol vaan 81,1% vaan de Amerikaanse bevolking.
Spaons
is met 10,7% 'n gooj twiede. Daonao volge 'nen houp immigrantetaole, deks vaan generatie op generatie doorgegeve, allemaol met minder es 1% sprekers:
Sjinees
,
Frans
,
Duits
,
Tagalog
,
Vietnamees
ezw. De mies gesproke inheimse taol is 't
Navajo
.
De VS in internationaal verband
[
bewirk
|
bron bewerke
]
De VS zien vaanaof de opriechting lid vaan de
Vereinegde Naties
en zien de militair kern vaan de
NATO
. Ze bekleie eine vaan de vief permanente zedele in de
Veilegheidsraod
vaan de VN. 't Hoofkerteer vaan die organisatie is in New York gevesteg. De VS kraog in 't verleie vaol kritiek, beveurbeeld op ex-president
George W. Bush
, dee ziech deks boete internationaol conventies plaotsde, door 't neet oonderteikene vaan 't
Verdraag van Kyoto
en door 't slech behandele vaan kriegsgevaangene. Ouch betaolde de VS jaore land de kontributie vaan de Vereinegde Naties neet.
Noord-Amerika woort in de
zevetiende
en
achtiende iew
door
Europese
koloniste bevolk. In
1775
koume 13 Ingelse kolonie in opstand; die verklaore ziech in
1776
oonaofhenkelek (zuug
Amerikaanse Oonaofhenkelekheidsverklaoring
). In
1783
trokke de Ingelse legers ziech trok. In
1789
woort de
Groondwet
oetgeveerdeg, dee vaan de VS 'n
parlementair democratie
maakde. De groondwet woort "heileg" verklaord: d'r is niks mie aon veranderd, inkel touwgeveug.
In de
negentiende iew
greujde 't land aon met Ingels,
Frans
,
Spaons
,
Mexicaans
en
Indiaans
gebeed, soms met geld, daan met geweld. Oeteindelek umspande 't gebeed vaan de VS de gaanse breidde vaan Noord-Amerika, vaan d'n
Atlantischen Oceaan
tot aon de
Stellen Oceaan
. 't Ooste vaan 't land raakde lankzaamaon geindustrialiseerd; 't dunbevolkde weste bleef nog laank achter ("
Wilde Weste
"). Zwarte bladzij in de historie zien de deks bleujetege oorloge tege de Indiane, die soms bekans oetgeroejd woorte, en boeveur de Amerikaanse officiere middele wie oethungering door 't massaal oetmoorde vaan
bizons
neet sjuide. Vaan
1861
to
1865
woort 't land versjaord door 'ne
Borgeroorlog
.
In de
twintegste iew
woort 't land tot twie kier touw 'ne wereldoorlog ingesleip. 't Land, wat tot daan veural 'n
isolationistische
polletiek had geveurd, raakde mie en mie betrokke bij de Wereldpolletiek. Nao d'n
Twiede Wereldoorlog
(de
Nao-oorlogsen tied
) kaom 't land mechteger es oets tegeneuver de
USSR
te stoon, boemet de
Kawwen Oorlog
begos. 'n Fiasco waor d'n oorlog tege
Vietnam
, dee de VS verloor en hendeg vaol minseleves kosde. Aander oorloge, gewoenlek um (gedeiltelek) humanitair reies begos, waore succesrieker. Sins 't instorte vaan 't
communisme
roond
1990
zien de VS de eineg euvergebleve
supermach
. De leste jaore greujt de kritiek op 't land dat es aggressief en imperialistisch gezeen weurt.
Zuug ouch
Presidente van de VS
- ↑
http://www.pewforum.org/2015/05/12/americas-changing-religious-landscape/
- ↑
Sjatting VN veur 2021.