Бас?а ма?ыналар ?ш?н Барыс деген бетт? ?ара?ыз.

Барыс
Аманды? к?й?
Жойылу ?ауп?ндег?лер ( IUCN ) [1]
?ылыми топтастыруы
Д?ниес?: Жануарлар Жама?аты: Хордалылар Табы: С?т?орект?лер Сабы: Жырт?ыштар Т??ымдасы: Felidae К?ш? т??ымдасы: Pantherinae Тег?: Uncia Т?р?: U. uncia
Ек?-ес?мд? атауы
Uncia uncia ( Иоганн Христиан фон Шребер , 1775)
Range map

?ар барысы, ?лб?с ( лат. Uncia uncia ) Орталы? Азия тауларын, Солт?ст?к ?нд?стан, П?к?стан , Байкал, Тибет ???рлер?н мекендейт?н мысы? .

К?п т?рк? ж?не к?шпенд? елдер ?ш?н, барыс ?лтты? та?ба. Алматы ?аласыны? ?алата?басында - барыс, Татарстан Республикасыны? елта?басында - ?анатты барыс.

?аза? ежелден барысты? тект?л?г?н, батылды?ын, айлакерл?г?н п?р т?т?ан. Д?ст?рл? жыл санауымызды? ?ш?нш? жылы Барыс жылы. Барыс Алматы , Астана ?алаларыны? т?лта?баларында бейнеленген. ^[2]

Атауыны? шы?у тарихы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Тува жер?нде б?л т?рд? ирбиш, Жет?су жер?нде ильберс, Алматыны? шы?ысында ирвиз, т?рк? т?лдер?нде ирбиз деп ата?ан. Сонды?тан оны ?лб?с немесе барыс деп атап кеткен.

Таралуы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Жырт?ыштар отряды - Carivora. Мысы?тар т??ымдасы ? Felidae .

Т?рд?? таралуы Орталы? Азия ж?не О?т?ст?к С?б?р тауларын ?амтиды. Алтай тауларында б?ре?-сара? а?мен кездесу К?рш?м , Холзун , О?т?ст?к Алтай , Тарба?атай , сондай-а? Б??тырма , ?ара?аба ?зендер?н?? жо?ар?ы жа?ында, Мар?ак?л ма?ында бай?алды. Тянь-Шань , Тарба?атай , Сауыр мен Алтайды? би?к жоталарында тарал?ан; тауларды? альп? ж?не субальп? белдеулер?нде ??зды, жартасты жерлерд? мекендейд?. ?аратауда ( Сырдариялы? ) XX ?. 40-шы жылдары жойылып кеткен. ?ле ж?не Жо??ар Алатауларыны? онша би?к емес жоталары ? Торай?ыр , С?гет? , К?ш? ж?не ?лкен Б?гет?, ?атутау, А?тау , Шола?, Матай , Алтынемелде барыс т?ра?ты мекендемейд?, б?ра? олар?а анда-санда енген? бай?алады.

Тасты ??здар, нег?з?нен, тауды? субальп? ж?не альп? белдеулер?нде. Сонымен б?рге, онша би?к емес тауларда да оларды? т?к, тасты ??зды беткейлер?нде ?шырасады.

Барлы? жерде саны ?те аз; тек аздап Алматы ?оры?ында жи?рек кездесед?. ?ле Алатауында 30-35, Тер?скей Алатауында ? 2-3, Кетпенде ? 2-3 барыс т?рш?л?к етед?. XX ?. 60-80 жылдары К?нгей Алатауында оны? ?здер? жи? кездесет?н. Сол жылдары Жо??ар Алатауында 50 барыс т?рш?л?к етт?, ал Сауырда ?здер? ?ана к?р?нд?. Батыс Тянь-Шаньда сирек, А?су-Жаба?ылы ?оры?ында 2-3 барыс ?м?р с?ред?. XX ?. 70-80 жылдары ?аза?станда барлы?ы 180-200-дей барыс бар екенд?г? аны?талды, ал ?аз?рде б?л к?рсетк?ш 120-130-дай ?ана. Сирек, таралу айма?ы тарылып, саны кемуде. Осы к?н? ?аза?станда жалпы саны - 200 бастан аспайды; саныны? кему?н?? нег?зг? себептер? - ?аса?ылы? ж?не нег?зг? ?орект?к объект?лер ( таутеке , ар?ар , ел?к ) саныны? азаюы.

1976 ж?не 1985 жылдары барыстар Алматы хайуанаттар ба?ы нда ?с?п-?нген. А?су-Жаба?ылы , Алматы ж?не Мар?ак?л ?оры?тарында ж?не ?ш ?оры?шаларда ?ор?алады. Жо??ар ?оры?ын ?йымдастырып, ?аз?рг? бар ?оры?шаларда ?ор?ау ж?мыстарын жа?сарту ?ажет.

Биологиялы? ерекшел?ктер? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Барыс ? мысы? т??ымдасына жататын жырт?ыш а?. Дене т?р?ы 125 ? 135 см, би?кт?г? 60 см (шо?ты?ынан ал?анда), ??йры?ы 90 ? 100 см, салма?ы отыз ? ?ыры? килограмдай. Т?с? к?к с?р, те?б?л ш?бар, са?ина т?р?зд? д??гелек ?ара да?тары бар, ж?н? ?зын ?р? ?алы?. ?аза?стан мен Орталы? Азияны? би?к тауларында (2000 м-ден астам) кездесед?. Оны? е? к?п ж?рет?н жер? ? басын м??г? ?ар бас?ан тасты т?к беткейлер мен ?иялар. ?ыста ?ар ?алы? т?скенде, барыс тауды? орманды белдеу?не дей?н т?менге т?сед?. Барыс т?я?ты жануарларды, ?с?ресе, ар?арды, тау текен?, тау ешк?лер?н, ел?ктерд?, ал ??стардан ?лар мен кек?л?ктерд? ?стап жейд?. ?орег?н нег?з?нен ???рде немесе т?нде аулайды. ?аза?станда?ы барысты? саны ж?з сексен ? ек? ж?здей. Олар нег?з?нен А?су-Жаба?ылы, Алматы, Мар?ак?л ?оры?тары мен Алматы, Лепс?, То?ты ?оры?шаларында мекендейд?. Аулау?а тыйым салын?ан, саныны? азайып кету?не байланысты халы?аралы? ж?не ?лтты? ≪ ?ызыл к?тап?а≫ (1996) енг?з?лген.

Б?р жерде т?ра?ты т?рш?л?к етед?, б?ра? к?н к?ру жа?дайы нашарла?анда кейде алыс?а ?оныс аударуы м?мк?н. ?ыста т?я?ты а?дар тау етектер?не ?арай т?скенде, барыстарда сол ма??а ?арай ?оныс аударады. Оны? нег?зг? азы?тары ? таутеке , ел?к , ?абан , марал , ар?ар , ?оян , ша?ылда? , ?лар мен кек?л?ктер . Жынысты? жа?анан ек? жасында жет?лед?. К?йге т?су? ? а?пан-наурыз айларында, балаларын мамыр-маусым айларында туады. ?детте 1-5, сирек ? 2-3 жас барыстар д?ниеге келед?.

?олда ?с?ру [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Хайуанаттар парктер?нде ?сталады ж?не жа?сы к?бейед?.

?ор?ау шаралары [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Нег?зг? шектеуш? факторлар браконьерл?к, ?оректер саныны? кему?.

СИТЕС-д?? 1-ш? ?осымшасына енг?з?лген. А?су-Жаба?ылы, Алматы, Мар?ак?л, Батыс Алтай ?оры?тарында, Сайрам-?гем , ?ле-Алатау , Катон?ара?ай ?лтты? парктер?нде ж?не б?р?атар ?оры?шаларда ?ор?алады.

?ажетт? ?ор?ау шаралары: Ерекше ?ор?алатын таби?и территориялар ?йымдастыру, ?ар?ауды? ти?мд?л?г?н арттыру ж?не браконьермен к?рест? к?шейту ?ажет.

Зерттеу ж?н?ндег? ?сыныстар: Со??ы онша?ты жыл ?ш?нде барысты ?ылыми зерттеу бол?ан жо?. Сонды?танда ?аза?станда?ы барысты? ?аз?рг? жа?дайын тере? зерттеу керек. ^[3]

Статус [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

III-ш? санат. Ареалы ?ыс?арып, саны азайып келед?. Барысты 2-ш? санат?а к?ш?ру керек. Халы?аралы? таби?ат ?ор?ау Ода?ыны? (МСОП) ?ызыл т?з?м?не (ЕN ? санаты), ?ыр?ызстан, ?збекстан , Т?ж?кстан , Ресей ?ызыл к?таптарына енг?з?лген.

Генофондысын са?тау ?ш?н таксонны? ма?ызы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Д?ниеж?з?л?к ж?не ?аза?стан фауналарында туысты? жал?ыз ?к?л?.

Дерекк?здер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

1. ↑ Cat Specialist Group (2002). Uncia uncia . 2006. IUCN Red List of Threatened Species . IUCN 2006. www.iucnredlist.org . Retrieved on 11 мамыр 2006.
2. ↑ ?аза? Энциклопедиясы
3. ↑ 1. Слудский, 1973; 2. Грачев, Федосенко, 1977; 3. Федосенко, 1982; 4. Жиряков, Байдавлетов, 2002; 5. Джаныспаев, 2002; 6. Березовиков, 1982; 7. Шербаков, Кочнев, 1986; 8. Анненков, 1982; 9. Зинченко, Березовиков, 1986; 10. Грачев, 2002; 11. Колбинцев, 2001.