?ояндар
(
лат.
Leporidae
) ?
с?т?орект?лерд??
б?р т??ымдасы, 8 туыс?а б?л?нет?н 50 т?р? бар.Б?ларды? ?ш?нде тез ж?г?руге, ?н ?азу?а, ж?зуге, а?аш?а ?рмелеуге бей?мделген т?рлер? кездесед?. Салма?ы 0,1 ? 4,5 кг, дене т?р?ы 12 ? 75 см,
Мадагаскар аралы
, О?т?ст?к
Американы?
о?т?ст?к айма?ы,
Антарктидадан
бас?а барлы? жерде тарал?ан. Ш?п,
а?аш
?абы?ын, б?рш?г?н, б?та?ын жейд?. Жылына 4 рет 2 ? 8 (кейде 15)
к?жек
туады. Т?ра?ты ?н? болмайды, к?жег? ж?ндес, б?рден ж?р?п кетет?ндей жет?л?п туылады, б?рнеше к?ннен кей?н ?з? ?оректенед?.
?й ?ояны ?ана ?н ?азады, топ-топ болып т?рш?л?к етед?. К?жег? к?з? ашылмай, ?те д?рменс?з, ?ызылша?а болып туылады. К?с?пт?к ма?ызы бар, ?уест?к ?ш?н де ауланады. ?оянны? кейб?р т?рлер? жайылым?а, жем?с ба?ына, жас орман?а ?лкен за?ым келт?ред?. Кейб?реулер? ?ндет таратады. ?аза?станда кездесет?н 3 т?р? (а? ?оян, ??м ?оян, ор ?оян) бар.
А? ?оян
, нег?з?нен, ?алы? ?ар т?сет?н
?останай
,
Солт?ст?к ?аза?стан
,
Павлодар
ж?не
А?мола
облыстарында?ы орманды далаларда,
?ара?анды
, Шы?ыс ?аза?стан облыстарында?ы таулы айма?тарда к?птеп, ал Батыс ?аза?стан,
А?т?бе
,
Алматы
облыстарында сирек кездесед?.
?оянны? ?н?
Жыл бойы жайылым жа?дайына, ?арды? т?су?не орай, жырт?ыштарды? азды-к?пт?г?не ?арай ?оныстарын ауыстырып отырады. Дене т?р?ы 68 см, салма?ы 5 ? 6 кг-дай болады. Жазда т?с? с?р?ылт ?о?ыр, ?ыста т?гелдей аппа? болып т?лейд?. А? ?оян ет?, тер?с? мен т?б?т? ?ш?н ауланады;
??м ?оян
? ?ояндарды? ?ш?ндег? е? к?ш?с?. Дене т?р?ы 38 ? 53 см, салма?ы 1,5 ? 2,5 кг. Ар?асы мен б?й?р? ?о?ыр, с?р, ал бауыры а? т?ст?. ?аза?станда
Арал ?ара??мы
,
?ызыл??м
,
Мойын??м
да ж?не
?ызылорда
,
Жамбыл
,
Т?рк?стан
,
Ма??ыстау
облыстарында?ы ??мды жерлерде мекендейд?. ?орег?н ?здеуге ымырт т?скен кезде, т?нде шы?ады. ?йы?уы ?а?тар мен а?панны? ая?ында басталады. ??м ?ояны ? ?те ?с?мтал, жылына 3 рет к?бейед?, ?р ту?анда 1 ? 9 к?жектен табады.
Ор ?оян
? ?ояндарды? ?ш?ндег? е? ?р?с?. Дене т?р?ы 53 ? 69 см, салма?ы 3,5 ? 5,8 кг. Арт?ы ая?тары алды??ысына ?ара?анда ек? есеге жуы? ?зын. Т?с? ?р маусымда ?р т?рл?. Жазда ж?не ?ыс?а ?арай ??йры?ында ?ара жола? пайда болады. ?аза?станны? батысы мен солт?ст?г?нде, ?с?ресе Батыс ?аза?стан,
Атырау
,
А?т?бе
облыстарында тарал?ан.
Ш?л
,
ш?лейт
, далалы жерлерд? мекендейд?. Т?рш?л?к ?рекет? ???рде ж?не т?нге ?арай басталады. Жылына 2, кейде 3 рет, 3 ? 9 к?жектен табады. ?ояндар к?бей?п кетсе бау-ба?ша?а зиян келт?ред?. Олар ет?, тер?с? ?ш?н ауланады.
[1]
?оян ет?
- ?ою та?ам (б??тырыл?ан ?оян ет?, ?оян ет?нен жасал?ан рагу) дайындау?а пайдаланылады. Тер?с? сыдырылма?ан ?оян ет?п ?ыста 4?5 к?н суы?та ?ста?ан ж?н. Б?л кезде етт?? д?м? к?ре т?сед?.
Бас, ая?ын кес?п, тер?с?н сыдырады, ?шек-?арынын алын тастап , ?шасын тазалап, жуады. Т?тас ?оян ?шасынан к?лдене??нен ек?ге б?лед?. Т?с жа?ын б??тырыл п?с?ред? де, сан жа?ын ?уырады. П?с?рмес б?рын маринадтайды. Б?л ?ш?н дайындал?ан етт? (б?т?н немесе м?шеленген к?й?нде) керамика ыдыс?а салып,
?ст?не маринад ??яды да, 4?5 са?ат (жас ?оян ет?н) немесе 24 са?ат (к?р? ?оян ет?н) сал?ын жерге ?ояды. Маринад дайындау:
1 ас ?асы? с?рке суына: 20 г ??мшекер, 20 г т?з, 2?3 лавр жапыра?ы, б?рнеше т?й?р ?ара б?рыш д?н?, 2 пияз, 2 с?б?з, петрушка, сельдерей ?ажет. К?к?н?с турайды, содан кей?н б?р?н ?осып, 10?15 минут баяу жан?ан отта ?айнатыл, бол?ан со? суытады.
Маринадтал?ан етт? таба?а салып т?здайды, сосын турал?ан пияз ?осып, ?ст?не ер?т?лген май ??яды да ысты? бу пеште (духовка) ?уырады. ?уыру кез?нде еттен б?л?нген с?лд? оны? ?ст?не б?рт?ндеп ??йын т?р?ан ж?н. ?уырыл?ан етт? кастрюльге салып, о?ан соус ?осады да бу пеште (духовкада) 30 минут б?йырады. Соус дайындау. ?оян ет?н ?уыр?анда б?л?нген с?л мен 2 ста?ан ?айма?ты ?осып ?айнатады, сосын о?ан 1 ста?ан сорпа?а немесе су?а б?л?ан?ан 2 ас ?асы? ?уырыл?ан бидай ?нын ?осып, ?бден араластырады, 4?5 минут ?айнатып, т?ндырады. ?уырылмас б?рын ?оян ет?н?? арасына май ?осса, д?мд?рек болады: ол ?ш?н етт? а?аш тая?шалармен тес?к, сол жерге мал майын ты?ады. Гарнир рет?нде су?а п?скен немесе ?уырыл?аы картопты пайдалану?а болады.
Ет? д?мд?, бала?а, ?арт адам?а ж?не бауыры мен ас?азаны ауыратын адамдар?а пайдалы.
?ояннан тер?, т?б?т алады. Тер?с? же??л, ?дем?, жылы манто, жакет, ?ш?к, жа?а, ??ла?шын т?гед?. Т?б?ттен ?рт?рл? то?ыма б?йымдар дайындайды. Б?р ?р?ашы т?лдер?мен ?ояннан жылына 1-1,5 кг т?б?т алынады. 60 т?ул?кте, жа?сы азы?тандырса, салма?ын 1 кг-?а дей?н к?теруге болады.
?ояндарды? т??ымдары. ТМД-да пайдаланылатын ?оян т??ымы: Вена к?г?лд?р ?й ?ояны (венский голубой), шиншилла, Вена а? ?ояны (венский белый), шамшань, бельгиялы? ?й ?ояны (фландр), ≪белый великан≫ ?й а? ?ояны, т.б.
?оян т?стер?
?оян т?стер? ?рт?рл? болады: к?г?лд?р, с?р, с?р?ылт-?ара, ?ара, к?м?с т?ст?, ?ара-?о?ыр, ?о?ырлау, а?.
?ояндарды? т?р?де? салма?ы 4,5-6,0 кг, дене ?зынды?ы 57 см, кеуде орамы 36 см.?оян, бас?аларымен салыстыр?анда, ?те ?с?мтал мал. ?оян 1 жылда 2 рет к?жектеп, 6-10 дей?н к?жек туады. ?р ту?анда 3-5?ке дей? к?жек табады. Олар 4-5 айлы?ында ша?ылысады.?оянны? мынандай т??ымдары бар: беляк, русак, топай,маньчжурлы? ж?не т.б.
?оян ет? барлы? диеталы? еттерд?? ?ш?нде ма?ызды орын алады. Д?мд?, тауы? ет?не жа?ын, тез ?орытылады.
Мысалы, адам организм?нде ?оян ет?ндег? белокт?? 90%-т? ?орытылып, с???р?лсе, сиыр ет?н?? тек 62%-т? ?ана с??ед?. ?оян ет?н?? 1 кг-мында 1384-1820-?а дей?н каллория?а дей?н болады. ?оянны? майы а?, ж?мса?.
?оянды сою ж?не тер?с?н сыпыру
[
??деу
?|
?айнарын ??деу
]
Cа?а ?ояндар ?детте к?ктемде ж?не к?зде т?лейд?. Сояр алдында ?оянны? ж?н?н тарап, тазалайды, 12-16 са?ат бойы азы?тандырмайды, су да бермейд?.Егер ?й ?ояндарыны? тер?лер? ?лкен, ?шасы сем?з болсын десе, соярды? алдында 1 ай б?рын оны борда?ылау керек. Тер?с?н ба?айдан бастап а?аш?а ?л?п, к?з?н?? айналасын ж?не ауыз тес?г?н?? тер?с?не дей?н сыпырады, ??ла?ты? шем?ршег?н кесед?. Содан кей?н тер?де ?ал?ан еттерд?, с?т бездер?н, майын кет?ред?. Тер?н? кепт?р?п, илейд?.
К?жектерден ал?аш?ы рет 2-2,5 айлы?ында б?р?нш? т?лей баста?ан?а дей?н (т?б?т?н?? ?зынды?ы 6 см бол?анша), ек?нш? рет 4-4,5, ?ш?нш?де 6-6,5 айлы?ында алынады.
[2]
- ↑
“Балалар Энциклопедиясы”, V-том
- ↑
Ша?ыра? : ?й-т?рмысты? энциклопедиясы. Алматы : ?аз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990
ISBN 5-89800-008-9